غفلت و عوامل آن

غفلت یعنی چه؟

به بی توجهی یا کم توجهی انسان به سرنوشت و سعادت دنیا و آخرتش غفلت گفته می‌شود. رفتار و اعمال فرد غافل بدون دقت به حقایق دنیا و آخرت است و هیچ آینده نگری در آن دیده نمی‌شود. به عبارت دیگر هرگونه بی خبری از شرایط زمانی و مکانی، واقعیت‌های فعلی، گذشته و آینده، صفات و اعمال، پیام‌ها و آیات خداوند و همچنین هشدار‌هایی که حوادث تلخ و شیرین زندگی به انسان می‌دهد غفلت گفته می‌شود.

انواع غفلت در قرآن

خداوند در قرآن 53 بار کلمه غفلت را به کار برده است. مصادیق غفلت در آیات قرآن عبارتند از:
 
1. کسانی که چشم شان را بر روی واقعیت ها بسته اند.
«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لَا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یَسْمَعُونَ بِهَا ۚ أُولَٰئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولَٰئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ» (آیه 179 سوره اعراف)
«به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دلها [= عقلها]یی دارند که با آن (اندیشه نمی کنند و) نمی فهمند و چشمانی که با آن نمی بینند و گوشهایی که با آن نمی شنوند؛ آنها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراهتر! اینان همان غافلانند (چرا که با داشتن همه گونه امکانات هدایت، باز هم گمراهند).»
 
2. کسانی که گوش شان را در برابر حقیقت می بندند.
«سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لَا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لَا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلًا ۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ» (آیه 146 سوره اعراف)
«به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحق تکبر می ورزند، از (ایمان به) آیات خود، منصرف می سازم! آنها چنانند که اگر هر آیه و نشانه ای را ببینند، به آن ایمان نمی آورند؛ اگر راه هدایت را ببینند، آن را راه خود انتخاب نمی کنند و اگر طریق گمراهی را ببینند، آن را راه خود انتخاب می کنند! (همه اینها) به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل بودند.»

عوامل غفلت در قرآن

قرآن موارد زیر را مهمترین عوامل و نشانه های ایجاد غفلت معرفی کرده است:

توجه به مظاهر زندگی مادی

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ ۚ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (آیه 9 سوره منافقون)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند و کسانی که چنین کنند، زیانکارانند.»

تسلط شیطان

«اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ ۚ أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (آیه 19 سوره مجادله)
«شیطان بر آنان مسلط شده و یاد خدا را از خاطر آنها برده؛ آنان حزب شیطانند! بدانید حزب شیطان زیانکارانند.»

پیروی از هوای نفس

«وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ۖ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ۖ وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا» (آیه 28 سوره کهف)
«با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می خوانند و تنها رضای او را می طلبند و هرگز به خاطر زیورهای دنیا، چشمان خود را از آنها برمگیر و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همانها که از هوای نفس پیروی کردند و کارهایشان افراطی است.»

نگرش سطحی در آموزه های دینی

«یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ» (آیه 7 سوره روم)
«آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت (و پایان کار) غافلند.»

روگرداندن از یاد خدا

«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ۚ وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ» (آیه 92 سوره یونس)
«ولی امروز، بدنت را (از آب) نجات می دهیم، تا عبرتی برای آیندگان باشی و بسیاری از مردم، از آیات ما غافلند.»

فراموش کردن خدا

«وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ» (آیه 205 سوره اعراف)
«پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن و از غافلان مباش.»

بی ایمانی

«وَأَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِی غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ» (آیه 39 سوره مریم)
«آنان را از روز حسرت [= روز رستاخیز که برای همه مایه تأسف است‌] بترسان، در آن هنگام که همه چیز پایان می یابد و آنها در غفلتند و ایمان نمی آورند.»

فراموش کردن قیامت

«یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ۚ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ» (آیه 26 سوره ص)
«ای داوود! ما تو را خلیفه و (نماینده خود) در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم به حق داوری کن و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد؛ کسانی که از راه خدا گمراه شوند، عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.»

فراموش کردن مرگ

«لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هَٰذَا فَکَشَفْنَا عَنْکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» (آیه 22 سوره ق)
«(به او خطاب می شود:) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملاً تیزبین است.»

همنشینی با فاسدان

«یَا وَیْلَتَىٰ لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا. لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی ۗ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا» (آیه 28 و 29 فرقان)
«ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم. او مرا از یادآوری (حق) گمراه ساخت بعد از آن که (یاد حق) به سراغ من آمده بود!» و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است.»

غفلت از آیات الهی

«إِنَّ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ. أُولَٰئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ» (آیه 7 و 8 سوره یونس)
«آنها که ایمان به ملاقات ما (و روز رستاخیز) ندارند و به زندگی دنیا خشنود شدند و بر آن تکیه کردند و آنها که از آیات ما غافلند، (همه) آنها جایگاهشان آتش است، به خاطر کارهایی که انجام می دادند.»

کفر

«أُولَٰئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ۖ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ» (آیه 108 سوره نحل)
«آنها کسانی هستند که (بر اثر فزونی گناه) خدا بر قلب و گوش و چشمانشان مهر نهاده؛ (به همین دلیل نمی فهمند) و غافلان واقعی همانها هستند.»

میل به اموال و اولاد

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ ۚ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (آیه 9 منافقون)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند و کسانی که چنین کنند، زیانکارانند.»

عوامل و نشانه های غفلت در روایات

آرزوهای دراز

امام علی (ع): «بدانید ای بندگان خدا! آرزوهای دراز، عقل انسان را می برد و وعده قیامت را دروغ می شمارد و انسان را بر غفلت ترغیب می کند و سرانجام، حسرت به بار می آورد.»

فراموشی و سردرگمی نسبت به آینده

پیامبر اکرم (ص): «نشانه های غافل چهار چیز است: نابینایی (و بستن چشم بر روی حقایق)، سهو، لهو و نسیان (به گونه ای که گرفتار فراموشکاری و سردرگمی به شهوات و عدم توجه به سرنوشت آینده خویش می شود.»

پند نگرفتن از دنیا

پیامبر اکرم (ص): «غافل ترین مردم کسی است که از تغییر و دگرگونی دنیا پند نگیرد.»

هدر دادن عمر

امام علی (ع): «برای غفلت انسان همین بس که عمر خود را در چیزی که مایه نجات او نیست ضایع کند.»

همنشینی با مفسدان

امام حسن (ع): «غفلت آن است که مسجد را ترک کنی و از انسان فاسد اطاعت نمایی.»

نتیجه غفلت

غفلت از خدا و روز قیامت خسارت های جبران ناپذیری را به انسان وارد خواهد کرد. بعضی از نتیجه های غفلت به شرح زیر است:

زندگی شخت و پر مشقت
«وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَىٰ» (آیه 124 سوره طه)
«و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم.»

قساوت قلب
امام باقر (ع): «از غفلت بپرهیز که مایه سنگدلی است.»

همنشینی با شیطان

دوری از خدا

مرگ روح انسان
امام علی (ع): «کسی که غفلت بر او چیره شود قلبش می میرد.» و در جای دیگری فرمود: «استمرار در غفلت و بی خبری دیده بصیرت آدمی را کور می کند.»

نابودی اعمال
امام علی (ع): «از غفلت و غرور ناشی از مهلت و فرصت داده شده بپرهیز زیرا غفلت موجب گناه است و گناه موجب حبط اعمال می شود.»

هلاکت در دنیا و آخرت
امام علی (ع): «کسی که غفلتش طولانی شود هلاکت او به سرعت فرا می رسد.» و در جای دیگری فرمود: «غفلت فریب خوردن را به همراه دارد و هلاکت را نزدیک می کند.»

زوال آرامش روحی

عذاب روز قیامت
«وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِیَ شَاخِصَةٌ أَبْصَارُ الَّذِینَ کَفَرُوا یَا وَیْلَنَا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هَٰذَا بَلْ کُنَّا ظَالِمِینَ» (آیه 97 سوره انبیا)
«و وعده حق [= قیامت‌] نزدیک می شود؛ در آن هنگام چشم های کافران از وحشت از حرکت بازمی ماند؛ (می‌گویند:) ای وای بر ما که از این (جریان) در غفلت بودیم؛ بلکه ما ستمکار بودیم.»

راه های درمان غفلت

کارهای زیادی در آیات و روایات ذکر شده است که می‌توان انجام داد تا دچار غفلت نشویم. بعضی از آن ها از این قرارند:

یاد خدا

«إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ ۚ وَاذْکُرْ رَبَّکَ إِذَا نَسِیتَ وَقُلْ عَسَىٰ أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هَٰذَا رَشَدًا» (آیه 24 سوره کهف)
«مگر این که خدا بخواهد و هرگاه فراموش کردی (جبران کن) و پروردگارت را به خاطر بیاور و بگو: «امیدوارم که پروردگارم مرا به راهی روشنتر از این هدایت کند.»

تلاوت قرآن

«کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ. فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ» (آیه 54 و 55 سوره مدثر)
«چنین نیست که آنها می گویند، آن (قرآن) یک تذکر و یادآوری است. هر کس بخواهد از آن پند می گیرد.»

یادآوری نعمت های خدا

«وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا. لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ۚ وَمَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَابًا صَعَدًا» (آیه 16 و 17 سوره جن)
«و اینکه اگر آنها [= جن و انس‌] در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می کنیم. تا به آن نعمت آنها را امتحان و آزمایش کنیم و هر که از یاد خدای خود اعراض کند خدا او را به عذابی بسیار سخت درآورد.»

عبرت از گذشتگان

«أَفَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ ۗ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِأُولِی النُّهَىٰ» (آیه 128 سوره طه)
«آیا برای هدایت آنان کافی نیست که بسیاری از نسلهای پیشین را (که طغیان و فساد کردند) هلاک نمودیم و اینها در مسکن های (ویران شده) آنان راه می روند! مسلماً در این امر، نشانه های روشنی برای خردمندان است.»

یاد مرگ

«أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ ۗ وَإِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هَٰذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۖ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هَٰذِهِ مِنْ عِنْدِکَ ۚ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ۖ فَمَالِ هَٰؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا» (آیه 78 سوره نسا)
«هر جا باشید، مرگ شما را درمی یابد؛ هر چند در برجهای محکم باشید! و اگر به آنها [= منافقان‌] حسنه (و پیروزی) برسد، می گویند: «این، از ناحیه خداست.» و اگر سیئه (و شکستی) برسد، می گویند: «این، از ناحیه توست.» بگو: «همه اینها از ناحیه خداست.» پس چرا این گروه حاضر نیستند سخنی را درک کنند؟»

یاد قیامت

«اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ۚ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (آیه 17 سوره حدید)
«بدانید خداوند زمین را بعد از مرگ آن زنده می کند! ما آیات (خود) را برای شما بیان کردیم، شاید اندیشه کنید.»


منبع: سایت ستاره