تاثیر نماز بر شخصیت ظنین (پارانوئید)

یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ان بعض الظن اثم …(سوره مبارکه حجرات ـ آیه ۱۲)ای اهل ایمان، از بسیار پندارها در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی ظنّ و پندارها معصیت است

سوء ظن اقسامى دارد که بعضى پسندیده و برخى ناپسند است:

1. سوءظن به خدا، چنانکه در حدیث مى خوانیم: کسى که از ترس خرج ومخارج زندگى ازدواج نمى کند، در حقیقت به خدا سوء ظن دارد؛ گویا خیال مى کند اگر تنها باشد خدا قادر است رزق او را بدهد، ولى اگر همسر داشته باشد، خدا قدرت ندارد. این سوءظن، مورد نهى است.

2. سوء ظن به مردم، که در این آیه از آن نهى شده است.,(سوء ظن به نزدیکان، دوستان، مؤمنان و…)

3. سوء ظن به خود، که مورد ستایش است. زیرا انسان نباید به خود حسن ظن داشته باشد و همه کارهاى خود را بى عیب بپندارد. حضرت على علیه السلام در برشمردن صفات متّقین در خطبه همام مى فرماید: یکى از کمالات افراد باتقوا آن است که نسبت به خودشان سوء ظن دارند.

4 سوء ظن به دشمن: چنین سوء ظنی یکی از امور پسندیده و ممدوح است و باعث می شود تا انسان لحظه ای از مکر و حیله دشمنان غافل نماند. چه بسا ممکن است دشمن از در دوستی وارد.

شود و ظاهری خیر خواهانه و صلح به خود بگیرد و دست دوستی دراز کند، اما در صدد مکر و ضربه زدن باشد. براین اساس نباید به سخنان و حرکات او خوش بین بود.

حضرت علی (ع) در نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می فرماید: “مراقب باش، مراقب باش، از دشمن خود پس از آشتی کردن؛ زیرا گاهی دشمن نزدیک می شود تا غافلگیر کند پس دور اندیش باش و حسن ظن خود را متهم کن”.[نهج البلاغه، نامه 53.]

آثار بی ایمانی بر شخصیت ظنین (پارانوئید)
آرى، افرادى که خود را بى عیب مى دانند، در حقیقت نور علم و ایمانشان کم است و با نور کم، انسان چیزى نمى بیند. اگر شما با یک چراغ قوّه وارد سالنى بزرگ شوید، جز اشیاى بزرگ چیزى را نمى بینید، ولى اگر با نور قوى مانند پرژکتور وارد سالن شدید، حتّى اگر چوب کبریت یا سنجاقى در سالن باشد مى توانید آن را ببینید.

افرادى که نور ایمانشان کم است، جز گناهان بزرگ چیزى به نظرشان نمى آید و لذا گاهى مى گویند: ما که کسى را نکشته ایم! از دیوار خانه اى که بالا نرفته ایم! و گناه را تنها این قبیل کارها مى پندارند، امّا اگر نور ایمان زیاد باشد، تمام لغزش هاى ریز خود را نیز مى بینند و به درگاه خدا ناله و استغفار مى کنند.

اگر کسى نسبت به خود خوش بین شد، هرگز ترقّى نمى کند. او مثل کسى است که دائماً به پشت سر خود و به راههاى طى شده نگاه مى کند و به آن مغرور مى شود، ولى اگر به جلو نگاه کند و راههاى نرفته را ببیند، خواهد دانست که نرفته ها چند برابر راههاى رفته است!

توجّه به این نکته لازم است که معناى حسن ظن؛ سادگى، زودباورى، سطحى نگرى و غفلت از توطئه ها و شیطنت ها نیست. اُمّت اسلامى هرگز نباید به خاطر حسن ظن هاى نابجا، دچار غفلت شده ودر دام صیادان قرار گیرد.

تفاوت ظنّ و گمان در شخصیت ظنین (پارانوئید)
ظن و گمان هر دو به یک معناست و ظن، نوعی ادراک نفسانی است که در این ادراک رجحان و غلبه وجود دارد و طرف راجح شک را ظن می‌گویند یعنی اگر اعتقاد پنجاه در پنجاه را شک بدانیم، طرف راجح را ظن و گمان می‌گویند که بیش از پنجاه درصد است و بر شک غلبه دارد و ظن، نقطه مقابل وهم است که کمتر از پنجاه درصد است. [حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج۷، مفید، ۱۳۷۶ش.]

ظن مرتبه حدس کمتر از صددرصد تا پنچاه درصد است.و هم نیز حدس کمتر از پنجاه درصد به شمار می‌رود.
از نظر دینی سوء‌ظن، یعنی گمان بد زدن درباره سخن یا رفتار کسی که یقین به بد بودن آن رفتار نداریم؛ ولی به دلیلی نسبت به آن قضاوت منفی می‌کنیم؛ مثلاً عبادتی را از کی ببیند و در ذهن خود فکر کند که آن شخص عبادتش را از روی ریا انجام می‌دهد.

تفا وت شک و تردید در شخصیت ظنین (پارانوئید)
شک و تردید، حالتی نفسانی است که از تساوی دو احتمال پدید می‌آید؛ یعنی امری که پنجاه در پنجاه باشد و این شک گاهی در عقیده است؛ یعنی اینکه در اعتقادات تردید دارد و به یقین نرسیده است و گاهی شک در عبادات است؛ مثلاً اینکه دو رکعت خوانده‌ یا چهار رکعت و گاهی شک در امور عادی است که در همه آن‌ها علمی و اعتقادی پنجاه در پنجاه مطرح است. حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج۶، مفید، ۱۳۷۶ش.]

شک , بدگمانی باید مقدّمه ى تحقیق و سؤال و رسیدن به یقین باشد، نه وسیله ى بهانه جویى و سوء ظن. (لفى شک منه مریب»(سوره 41. فصلت آیه 45)

شک و عوامل شک آفرین، آفتی است که همواره انسان مومن اخلاق جو را تهدید می کند، به همین علت امام علی علیه السلام می فرماید: داناترین (و در روایتی دیگر، بزرگترین) مردم کسی است که شک وی باعث از بین رفتن یقینش نشود.[۴۳]

به همین جهت مومن باید همواره خود را از این آفت حفظ کند که به آن مبتلا نشود. چند اصل می تواند در این مساله راهگشا باشند:

تاثیر صبر و نماز بر شخصیت ظنین (پارانوئید)
• «وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِینَ؛ از صبر و نماز یارى جویید؛ (و با استقامت و مهار هوس‌هاى درونى و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید؛) و این کار، جز براى خاشعان، گران است».[ بقره/سوره۲، آیه۴۵.    ]

خداوند به مؤمنان دستور می‌دهد به صبر و نماز استعانت کنید نه از صبر و نماز؛ چراکه صبر و نماز وسیله قابلی هستند نه معین و مستعان فاعلی؛ چنان‌چه تقوا و جهاد و مانند آن وسیله است، صبر و نماز نیز وسیله یاری خواستن از خداست

تا قدرت حق یابی و حقیقت فهمی و توانایی قلب در تولید یقین فرونکاهد و دل به بیماری مبتلا نشود. همان طور که قرآن کریم توانایی درک آیات خود را منوط به وجود صبر بسیار و شکرگزاری در انسان می داند(1)

و امام علی علیه السلام فرمود: هر که از فرمان خدا سرپیچى نماید به شک دچار گردد.(2) 

تاثیر نمازشب و یقین بر شخصیت ظنین (پارانوئید)
 امام علی علیه السلام می فرماید: انسان مخلص و نیز فرد صاحب یقین که یقینش صادقانه و صحیح باشد، در شک نمی افتد.(3)

امیر المؤمنین على بن ابیطالب علیه السّلام:نَوْمٌ عَلَى یَقِینٍ خَیْرٌ مِنْ صَلاَةٍ فِی شَک:با یقین خوابیدن،بهتر از نماز با شک است. ( غرر الحکم و درر الکلم، ج 1، ص 79)

در شب به علّت بسته بودن چشم و گوش از دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها دل انسان فارغ است و طبعاً حضور قلب و طمأنینه‌ی نفس، بیشتر و همگامی دل با زبان در ذکر و دعا و تلاوت قرآن صادق‌تر است و به نشاط و اخلاص در عمل نزدیک‌تر:

اِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِیَ اَشَدُّ وَطْأً وَ اَقْوَمُ قیلاً.[سوره‌ی مزمّل، آیه‌ی ۶]شب‌خیزی [یا روح شب‌خیز به عبادت] در ثبات قدم، محکم‌تر است و در صداقت گفتار، راسخ‌تر.

در شب، دل زنده را به حق میل بود
در دیده‌ی شب روانِ او سیل بود
بر روز مفاخرت کنی می شاید
ای شب چو چراغ تو قُمِ اللَّیل بود

امّا در روز انسان در مسیر پر غوغای کسب روزی و تحصیل مهمّات زندگی، همواره در جنب و جوش است و با انواع کارهایی که آرامش خاطر را به هم می‌زند، روبروست:

تاثیر نماز بر پرهیز از مجادلات کلامی در شخصیت ظنین (پارانوئید)
پرهیز از مجادلات کلامی و دین شناختی خصوصاً وقتی که در مقام جدل و تخاصم با انگیزه های برتری جویی باشد.(4)

یا در هماوردی با آن مباحث علمی درکشان ناتوان باشد.باید جیران کنید در جایی که مجادله ای صورت می گیرد ولی حرفی رد و بدل می شود تا ظن و گمان و بدبینی حاصل نشود و نور هدایت دل فرد بدگمان روشن شود.

در قران اشاره شده است»فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا...آیه 13 سوره مجادله

آیا از اینکه پیش از راز گفتن با رسول صدقه دهید (از فقر) ترسیدید؟ پس حال که اداء صدقه نکردید و خدا هم شما را بخشید اینک نماز به پا دارید و زکات بدهید و خدا و رسول او را اطاعت کنید، و خدا به هر چه کنید آگاه است.

پیام این آیه 
الف" توبیخ باید همراه با راه جبران باشد.یعنی نمازت را بخوان أَ أَشْفَقْتُمْ‌ ... تابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ ...

ب"هتمام به نماز و زکات، مصالح فوت شده را جبران کنید. لَمْ تَفْعَلُوا ... فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ

تاثیر نماز بر شک زدایی در امور جزیی شخصیت ظنین (پارانوئید)
 مقابله با روحیه شک پرورانی خصوصاً در عبادات، می تواند در تقویت انسان در مقابله با شک در اعتقادات کمک کند. همانطور که در روایات فرموده اند اعتنا به شکیات در وضو لازم نیست.(5) و بلکه نباید نماز را با شک از بین برد.(6)

روزی مردی خدمت امام باقر علیه السلام آمد و عرض کرد: من در نماز زیاد شک می کنم، حضرت فرمود: اگر در نمازهایت زیاد شک می کنی، به شک خود اعتنا مکن و به نمازت ادامه بده. زیرا شک از وسوسه های شیطان است، و اگر بی اعتنایی کنی، تو را ترک خواهد کرد.[کافى، ج 3، ص 359؛]

زراره و ابوبصیر می گویند: به امام صادق علیه السلام عرض کردیم: شخصی در نماز شک می کند تا جایی که تعداد رکعات را فراموش می کند. امام فرمود: دوباره بخواند. عرض کردیم: این حالت زیاد برایش تکرار می شود. فرمود: به شکش اعتنا نکرده و نمازش را بخواند. سپس فرمود: برای شیطان در خراب نمودن نمازتان راه باز نکنید. همانا شیطان میل دارد که اطاعت شود و اما اگر با او مخالفت شود شما را رها می سازد.[کافى، ج 3،، ص 358]

تاثیر نماز بر پرهیز از مقدمات شک بر شخصیت ظنین (پارانوئید)
پرهیز از مقدمات شک و درمان فوری شک ابتدایی را در کلام [7] امام علی علیه السلام  که بارها می فرمود: ریب نکنید تا به شک نیفتید.(8)
گوئى در گفتار ایشان، ارتیاب (دودلى و تردید) مقدّمه و مبدأ شک است.(9)

امام صادق علیه السلام فرمود: هر کس شک یا گمان ورزد و بر یکی بماند، اعمال خود را نابود کرده است.[کلینى، پیشین، ج ۲، ص ۴۰۰.]
شهید مطهری می گوید: شک‌، مقدمه یقین؛ پرسش، مقدمه وصول و اضطراب، مقدمه آرامش است. شک، معبر (پل و عبورگاه) خوب و لازمى است، هر چند منزل و توقف گاه نامناسبى است. اسلام که این همه دعوت به تفکر و ایقان مى‌کند،

به طور ضمنى مى‌فهماند که حالت اولیه بشر، جهل و شک و تردید است و با تفکر و اندیشه صحیح باید به سرمنزل ایقان و اطمینان برسد.[کلینى، پیشین، ج ۲، ص ۴۰۰.]

اما اگر این شک درمان نشود یا پرورش نیابد در قلب نفوذ کرده و نوعی بیماردلی ایجاد می کند که در اسباب ایجاد شک مطرح شد و همان می شود که امام علی علیه السلام می فرماید: با ادامه یافتن شک، شرک ایجاد می شود.[مطهرى شهید مرتضی؛ مجموعه آثار، چاپ دهم، مهر ۱۳۸۰، انتشارات صدرا، قم، ج ۱، ص ۳۷.]

درمان شک
امام علی علیه السلام می فرماید: هر کس در شک بماند، شک وی می افزاید.(10) بنابراین باید به سرعت این رذیله ویرانگر را معالجه نمود. درمان هایی برای شک در منابع اسلامی وجود دارد که به نظر می رسد بسته به نوع شک و میزان رسوخ آن، هریک درمان نوع و مرتبه ای از شک هستند:

بی اعتنایی به شک: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر کس یقینی دارد و سپس شک‌ کند بر یقین خود بایستد؛ زیرا شک‌ نمی تواند یقین را نقض کند.(11) این توصیه تنها در فقه و طهارت و نماز نیست.

روشمندی در تحقیق استدلالی درباره دین: از آنجا که غالباً شک وقتى پدید مى‌آید که ادلّه با یکدیگر تعارض دارند (یعنى یک دلیل مطلبى را اثبات مى‌کند و دلیل دیگر آن را رد مى‌کند)،(12) بسیاری از شک های اعتقادی ناشی از ذهنیاتی غیریقینی است که فرد در ذهن خود آنها را یقین می پندارد.


اما ذهن فلسفی و به بیانی دیگر ریاضیاتی و الگوریتمی هرگز آنها را حرف درستی نمی داند. به همین جهت بزرگان اخلاق توصیه کرده اند به شکل منطقی و بر اساس استدلال های عقیدتی درست - که هر دلیلی دارای اجزایی باشد که قبلاً به اثبات رسیده باشد تا به بدیهیات اولیه منجر شود - مسائل مشکوک را بررسی کند تا به یقین برسد.

اگر قدرت بررسی علمی ندارد باید بر عبادت و قرائت قرآن مواظبت نماید و به مطالعه احادیث و شنیدن آنها از اهلش اشتغال ورزد و با صالحان و متقیان و پارسایان و اهل یقین همنشین شود تا نفس او کسب نورانیتى کند که به وسیله آن ظلمت شک از میان برود.[(13)
چه بسا از زبان و بیان آنان نیز توضیحات و استدلال های آسان و اثرگذاری بشنود.

سهم دانش پزشکی در درمان شخصیت ظنین (پارانوئید)
شاید بد نباشد "شخصیت پارانوئید"(Paranoid Personality) را به "شخصیت ظنین" ترجمه نماییم،چرا که مبتلایان به این اختلال، دچار سوء ظن عمیق و عدم اعتماد نسبت به بسیاری از اطرافیان خود می باشند (14) .

این اختلال که معمولا در آقایان بیش از خانم ها دیده می شود، در اوایل جوانی آغاز می گردد و در جامعه ما با عناوین مختلفی مثل بدبین، متعصب یا دل سیاه! و ... شناخته می شود.]

مبتلایان به این عارضه، کارهای اطرافیان شان را برای خود به شدت تحقیر کننده یا تهدید آمیز می دانند و پیوسته نگران نوعی آسیب دیدن یا سوء استفاده از جانب دیگران هستند.

این افراد با این که به کرات، وفاداری و قابل اعتماد بودن دوستان و خویشاوندان خود را مورد ارزیابی و پرسش قرار می دهند، اما با این وجود باز هم به دوستی و همراهی آنان شک دارند.

مسئله شایع در مورد مبتلایان به این بیماری، شک و سوء ظن دائمی و بدون دلیلی است که در مورد وفاداری همسران خود به خرج می دهند و پیوسته در جستجوی شواهدی از خیانت همسران خود برمی آیند.

به این ترتیب رفتار آنها پیوسته در اطرافیان شان ترس و تعارض ایجاد می کند و به طور کلی این بیماران در زمینه کار و زندگی با دیگران دچار مشکلات همیشگی هستند و مسائل شغلی و زناشویی فراوانی برایشان ایجاد می شود.

چرا که آنها در بسیاری از مسائل ساده و خوش خیم زندگی، نشانه هایی از تحقیر یا اهانت می یابند. مثلا تصور می کنند که فلان همسایه به قصد آزارشان ظرف زباله را دم در گذاشته است!

در مورد درمان این بیماری، دانش پزشکی چندان توفیقی نداشته است و چه بسا که این بیماری در تمام طول عمر فرد برطرف نشود، اما آیین اسلام، کثیر الظن بودن را نوعی گناه به حساب می آورد و در واقع مهر تایید بر بیمار بودن این افراد می زند.

سهم دانش دین در درمان شخصیت ظنین (پارانوئید)
پس می توان انتظار داشت هر دستور اسلامی از جمله نماز که گناه را از انسان دور می کند، در زدودن بیماری گناه آلود نیز موثر واقع شود. (15)

همان طور که اشاره کردیم شروع این اختلال در آغاز جوانی می باشد، یعنی زمانی که چند سالی از وجوب فریضه نماز گذشته است و انسان نمازگزار سال هاست که در نماز خود "الحمدلله رب العالمین" گفته است و خدای را به بزرگی و احاطه کامل بر جهان و جهانیان ستوده است.

 بدین ترتیب این باور را در وجود خویش ملکه ساخته است که"جهان را صاحبی است به نام خدا، که برگی بی اذن و اجازه او از درخت بر زمین نمی افتد" و با زمزمه مداوم "ایاک نعبد و ایاک نستعین" بدین باور قلبی رسیده است که همه کارهای خود، همه زندگی خود و همه هستی خودش را فقط به خدایی این چنین قدرتمند بسپرد و از هیچ اتفاق ناگواری، نگران نباشد.

تکرار این باور عمیق ایمانی، بارها و بارها در طی شبانه روز، نمازگزار را بدان جا می رساند، که حتی اگر در اطرافیان خود رفتاری را تهدید کننده یا تحقیر آمیز بیابد و یا به سوء ظنی در رابطه با همسر یا بستگان خود برسد، با تکیه بر همان نماز و ایمان، از سوء ظن گناه آلود بپرهیزد و حساب کار را به پروردگار متعال و منتقم بسپارد.

به قول حافظ شیرازی:


با توجه به این که سن شیوع و شروع این اختلال در آغاز جوانی و سال ها پس از وجوب نماز است، بروز این اختلال در نمازگزاران به مراتب کمتر از افراد تارک الصلوه می باشد.

نتیجه:
ما حصل آنچه گفته شد این است که نماز در بین عبادات از امتیاز خاصّی برخوردار است؛ نماز  وسیله رسیدن به مقام قرب و وصول به مقام ذات الهی است. که یکی از رازها و فوائد نماز تاثیر نماز بر شخصیت ظنین (پارانوئید) است.
 جهت درمان شخصیت ظنین (پارانوئید) بخصوص در دوران جوانی که همواره دچار شک و سوء ظن دائمی و بدون دلیل می شویم و نتیجه و آثار این بیماری  را در خیانت ها و مشکلات خاص و مسائل شغلی و زناشویی و بی عبادتی افراد، به کرار مشاهده می کنیم. جهت پیشگیری  از این موارد باید از  جان پناهی چون نماز غفلت نکنیم.

پی نوشتها:
1آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى؛ غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، ۱۳۶۶ ش، ص ۴۶.
2.سوره ابراهیم: ۵.
3.ابن شعبه، حسن بن على، پیشین، ص ۲۷۵.
4.ری ­شهری محمد، پیشین، ج ۵، ص ۱۹۸۷.
5.خمینى امام سید روح‌الله، چهل‌حدیث ص ۳۹۴.
6.حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسة آل­البیت علیهم­السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق، ص ۱۷۷.
7.حمیرى، پیشین، ص ۱۹۸.
8.توضیح شک ابتدایی در پایان این گفتار در بحث انواع شک غیرمذموم ذکر خواهد شد.
9.مفید، محمد بن محمد؛ الأمالی، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ص ۲۰۶.
10.نراقی، ملامحمدمهدی؛ پیشین،‌ ج ۱، ص ۱۷۴.
11.آمدی، پیشین، ص ۷۲.
12.صدوق، محمّد بن على بن بابویه؛ الخصال، (ترجمه کمره‌اى محمدباقر)، کتابچى، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ج ۲، ص ۴۱۰.
13.نراقی، ملا محمدمهدی؛ پیشین،‌ ج ۱، ص ۱۷۳.
14. مطالب علمی این مقاله از ترجمه سیناپس کاپلان ـ سادوک جلد سوم صفحات ۲۵۷ ـ ۲۷۲ اقتباس شده است.
15. اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که یک مزیت بسیار مهم برای بسیاری از تعالیم و فرایض اجتماعی اسلام، از جمله نمازهای جمعه و جماعت و همچنین آیین شکوهمند حج و حتی دستورهای اقتصادی اسلام مثل خمس و زکات، پرورش روح(رحماء بینهم) و افزایش دهنده ی مهر و محبت و در نتیجه دوری از سوء ظن و بدبینی نسبت به یکدیگر می باشد.
 

منبع:
https://wiki.ahlolbait.com/
https://fa.wikifeqh.ir/
https://gharaati.ir/%d8%aa%d9%81%d8%b3%db%8c%d8%b1-%d9%86%d9%88%d8%b1/#numsooreh=49&numayeh=3203
https://2noor.com/
https://hawzah.net/fa/Hadith/View/31973
http://www.sibtayn.com
https://hedayatgar.ir/fa/news/5249/