واکاوی ثمرات و فواید اخلاقی و اجتماعی جهاد در اندیشه اسلامی

درآمد

جهاد که یکی از فروعات فقه اسلامی می باشد، علاوه بر این که دارای شروط، ملاحظات و مولفه های فراوانی می باشد، خودش دارای ثمرات و فواید فردی و اجتماعی متعددی است. درحالی‌که امروزه گروه‌هایی مانند داعش و القاعده با جهاد نامیدن وحشی‌گری‌های خود، جهاد را امری منفور و غیرانسانی معرفی کرده‌اند که برای جوامع غیر اسلامی به نحوی نماد تروریسم و کشتار بی‌گناهان شده است، باید مد نظر داشت که جهاد، مانند دیگر احکام و فروعات فقه اسلامی، دارای کارکردها و ثمرات قابل ملاحظه ی متعددی می باشد که اهتمام و تبیین این ثمرات، نقش قابل ملاحظه ای در بازشناسی جایگاه جهاد در اندیشه اسلامی دارد که این پژوهش، بحث از این ثمرات را وجهه همت خود قرار می دهد و در ادامه به ذکر و تبیین این ثمرات پرداخته می شود:
 

1-دفاع از آزادی عقیده در مقابل مستکبران

 مبارزه با اختناق را می توان یکی از دستاوردهای مهم جهاد دانست[1] در طول تاریخ، مستکبران در مقابل کسانی که می‌خواستند خدا را عبادت‌ کـنند‌ بـا ایجاد موانع فراروی مردم مانع ادای این حق مسلم الهی می‌شدند. سلاطین‌ از‌ سویی‌ آن‌ها را در جهل و بی‌خبری نـگه می‌داشتند و از سـوی دیگر، با ارائه‌ راه‌های‌ انحرافی و معبودهای ساختگی، تلاش می‌کردند از جهل و بی‌خبری مـردم بـه نـفع‌ خود‌ استفاده‌ کنند. بنابر این، جهاد با هدف از بین بردن موانع رشد و پیشرفت بشری، می تواند مقدمه ای برای آزادی های فردی و اجتماعی باشد[2]. مضاف بر این که برخی دیگر، فلسفه ی جهاد را اصولا همین آزادی عقیده و تبیین اندیشه های عمیق و کارآمد اندیشه اسلامی می دانند[3].

جهاد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عبادت‌های اسلامی، مستکبران و متجاوزان به‌حق بـندگی‌ خـداوند‌ را مـورد هدف قرار می‌دهد، نه توده جاهل و مستضعف را. خداوند‌ جهاد‌ را‌ واجب کرده تا اولاً، مستکبران سـرکوب شـوند و انسان‌های در ضعف نگه‌داشته شده رهایی‌ یابند؛ ثانیاً،‌ کسانی که در جهالت و بی‌خبری گرفتار شده‌اند، از نـور معرفت الله‌ بهره‌مند‌ شوند و با آشنایی به وظایف خویش و عمل به آن‌ها در جهت سـعادت خـویش گام‌ بردارند[4].

2-کمک به مستضعفان و مظلومان

از دیگر ثمرات مهم جهاد می توان یاری مستضعاف را نام برد[5] مستضعف در اصطلاح فقهی و قرآنی به معنای فقیر و فاقد زندگی مناسب اقتصادی نـیست، ‌بـلکه کسی است که بدون داشتن هیچ‌گونه‌ عنادی‌ صرفاً‌ به دلیل نشنیدن پیام حـق‌ کـافر‌ شـده‌ است؛ صرف‌نظر از اینکه از نظر اقتصادی دارا باشد یا ندار. طبق این مفهوم، بسیاری از مخترعان، صاحبان انـدیشه و حتی‌ بسیاری‌ از‌ سرمایه‌داران مستضعف محسوب می‌شوند. قرآن می‌فرماید: مستضعفان با زبان‌ حال‌ خود از خدا می‌خواهند تا آن‌ها را از تحت قـدرت زمـامداران ظالم نجات دهد و حکومت الهی و دینی‌ را‌ یار‌ و یاور آنان نماید: «َ مَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِاللّهِ‌ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَـذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مـِن لَّدُنکَ‌ وَلِیّاً‌ وَاجْعَل‌ لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیراً.» (نساء/ 75) که در پاسخ به درخواست رهایی مستضعفان، قرآن، جهاد را پیش روی ایشان معرفی می  کند و طبق این آیه شریفه، یکی از اهداف جهاد، نجات مستضعفان از زیر یوغ‌ ظالمان‌ معرفی‌شده است[6].

3-دفاع مـشروع از بشریت

ماده 51 مـنشور سـازمان‌ ملل‌، دفاع مشروع را به معنای دفاع‌ از‌ آب‌وخاک‌ و مرزهای کشور‌ تعریف‌ کرده است. بـر اسـاس بند ششم از ماده دوم منشور سازمان ملل، عدم‌مداخله در امور‌ داخلی‌ کشورها‌ یکی از اصـول بـسیار مـهم روابط بین‌الملل‌ به‌حساب‌ می‌آید.‌ اما‌ در‌ کنار آن، دفاع از حقوق بشر و مداخله بشردوستانه اصل پذیرفته‌شده میان عقلاست. تبدیل نشدن این اصل به یک قاعده حقوقی بین‌المللی، تـنها بـه ایـن دلیل‌ است که ممکن است قدرت‌های بزرگ با استناد به آن بخواهند منافع خود را دنبال کـنند و کـشورهای ضـعیف را به این بهانه مورد تجاوز قرار دهند. تجاوز آمریکا به‌ سومالی‌ و عـراق بـا همین بهانه انجام‌شده است.

بنابراین، صرف‌نظر از سوءاستفاده‌های قدرت‌های سلطه‌گر، اصل مداخله بشردوستانه مورد تأیید عقلاست. بـه هـمین دلیل، چنین اقداماتی دخالت در امور دیگر‌ کشورها‌ نیست، بلکه به معنای حـمایت از حـقوق ضعفا و کسانی است که تحت سلطه و ظـلم و سـتم حکومت‌های جائر به سر می‌برند.‌ هیچ‌ عاقلی حـمایت از مـظلوم را‌ تجاوز‌ نمی‌داند؛ و همین مسئله از مهم‌ترین قوانین عالم برای مقابله با مستکبران می‌باشد و آنان را از دست‌درازی به حقوق دیگران بازمی‌دارد. یکی از اهداف جهاد در اسلام دفاع از بشریت است که با همین اصل عقلایی هـمخوان اسـت. علاوه بر این جلوه‌ی دیگر جهاد که به‌منزله تلاش برای تأکید و حفظ حقوق بشر می‌باشد، دفاع از جانها و سرزمین‌ها و امـوال مظلومان است که آیه مبارکه ذیل هم تأیید می‌نماید: «أُذِنَ لِلَّذِیـنَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ‌ ظـُلِمُوا وَإِن اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِیـنَ أُخـْرِجُوا مِن دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ‌ حَقّ‌ إِلَّا‌ أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ.» (حج/ 39 و 40) آیه شریفه دفاع را برای خود مـظلومان تـجویز می‌کند، ‌‌اما‌ از عموم تعلیل، عموم حـکم اسـتفاده می‌شود. پس نـجات مـظلومان یـکی از فلسفه‌های‌ جهاد‌ است[7]. در شرح نهج البلاغه نیز امر به معروف و یاری مومنان در این زمینه را از ثمرات جهاد معرفی کرده اند[8].
 

4-جلوگیری و بازداشتن ظلم و بی‌عدالتی

حیات اجتماعی (چه در‌ بین افراد و چه در میان قبایل یا کشورها) مبتنی است‌ بر‌ عدالت‌ و همکاری در دست‌یابی بـه آن هـدف و جلوگیری از ظلم. قرآن کریم بشریت را به اجرای ‌‌این‌ تکلیف در دستور و فرمان عمومی زیر ترغیب‌ و تشویق می‌کند: «تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا عـلی الاثـم و العدوان...»(مائده/2)؛ یعنی: همدیگر را‌ در‌ نیکوکاری و تقوی یاری کنید نه بر گناه و ستمکاری...

هر مسلمانی نه‌تنها‌ ملزم‌ بـه‌ هـمکاری در جـلوگیری از بی‌عدالتی است بلکه ملزم است برای جلوگیری‌ از‌ اعمال خلاف و غیرقانونی همکاری نماید[9]. و مصداق بارز جلوگیری از ظلم را می توان در احکام جنگی اسلام مشاهده کرد، چرا که یکی از احکام مهم جهاد، پناه دادن به فردی که تسلیم شده است می باشد[10]، با این توضیح که هدف از جهاد و دفاع، کشتار و خون ریزی نیست، بلکه دفاع معقولانه و مشروع می باشد، بنابراین زمانی که دشمن تسلیم می شود، نمی توان او را مورد هجوم قرار داد. در تکمیل این ثمره از جهاد می توان به تفکیک و تبیین گروه های حق از باطل اشاره کرد و آیه ی شریفه «لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ» را مبین این ثمره دانست [12]. و در نهایت، ثمره ی اصلی و نهایی جهاد را می توان گشوده شدن راه کمال و فضایل برتر انسانی دانست[13] که انسان را در مسیر نیل به سعادت اخروی رهنمون می سازد.
خداوند جهاد‌ را‌ واجب کرده تا اولاً، مستکبران سـرکوب شـوند و انسان‌های در ضعف نگه‌داشته شده رهایی‌ یابند؛ ثانیاً،‌ کسانی که در جهالت و بی‌خبری گرفتار شده‌اند، از نـور معرفت الله‌ بهره‌مند‌ شوند و با آشنایی به وظایف خویش و عمل به آن‌ها در جهت سـعادت خـویش گام‌ بردارند.