همزمان با فراگیر شدن فضای مجازی به عنوان تکنولوژی قرن بیستمی و اصلی ترین ابزار تعاملات اجتماعی انسان ها، در آغاز قرن بیست ویکم، نقش این رسانه ها بر تولید و باز تولید هویت در جهان امروز نمایان گردید؛ چرا که فضای مجازی همگان را در معرض تلقی جدیدی از مفاهیم از جمله هویت ملی و ابعاد آن قرار داد که در راستای آن، ابعاد مختلف هویت ملی از جمله، بعد اجتماعی، تاریخی، سیاسی، فرهنگی، دینی و بعد جغرافیایی دستخوش تغییر واقع شد؛ به طوری که از میان ابعاد ذکر شده، ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هویت ایرانی – اسلامی تغییرات بیشتری را شاهد بوده است.
 
این جستار با بهره مندی از روش کیفی که مبتنی بر گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای است، در صدد پاسخگویی به این سؤال می باشد که کدام یک از ابعاد مختلف هویت ایرانی – اسلامی، بیشترین میزان اثرپذیری از فضای مجازی را داشته است؟

در این میان یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که تأثیر فضای مجازی بر بعد سیاسی هویت ملی که در تعلق خاطر افراد یک ملت به مبانی نظام سیاسی برآمده از آن می باشد که به شکل حکومت تجلی پیدا می کند، می باشد؛ نسبت به سایر ابعاد، به مراتب بیشتر و پررنگ تر بوده است؛ به طوری که در راستای آن، مؤلفه های عمده بعد سیاسی هویت ملی از قبیل؛ دانش سیاسی، مشارکت سیاسی، علاقه به ملت، تمایل به انجام فعالیت سیاسی، اعتماد و اطمینان به نظام سیاسی، پذیرش، مشروعیت و کارآمدی سیاسی و نیز وفاداری به نهادهای سیاسی تحت تأثیر قرار گرفته است.
 
از آنجایی که خانواده از نهادهای بنیادی هر جامعه‌ای است، یکی از محورهای اصلی بررسی تأثیر اینترنت، بر حوزه زندگی خانوادگی افراد استوار است. فضای مجازی با قابلیت برقراری روابط بی چارچوب و آزاد بین افراد، فضایی را خلق می کند که افراد با تغییر یا پنهان کردن هویت اجتماعی واقعی خود که در برگیرنده هویت، خانوادگی و شخصی آنهاست، در گیر روابطی میشوند که در فضای واقعی مجال چندانی برای آن روابط وجود ندارد و فضای فکری آنان را علاوه بر همسر، متوجه افراد جنس مخالف دیگری نیز می کند. لذا با نشان دادن هویت دیگری از خود، افرادی را به خود جذب نموده و رابطه فرازناشویی را تجربه می کنند. افراد متأهلی نیز که ممکن است در فضای واقعی وارد رابطه ای غیر از رابطه با همسر نشوند، در فضای مجازی امکان فانتزی پردازی در این مورد را دارند؛ چرا که هویت سازی در فضای مجازی به گونه متفاوتی نسبت به فضای واقعی صورت می گیرد. حال سؤال اصلی این پژوهش که به روش کیفی انجام شده، این است که آیا فضای مجازی، با خاصیت دگر هویت بخشی به افراد و تعامل آزاد و بی پرده تأثیری در نگرش افراد به رابطه فرازناشویی دارد؟
 
این پژوهش از طریق مصاحبه عمیق با نمونه تصادفی، با حجم نمونه ۳۵ نفر، از افراد متأهلی که در فضای مجازی، خصوصا اتاق های گفت وگو حضور دارند، به این نتیجه رسیده است که فضای مجازی، به ویژه اتاق های گفت و گو و شبکه اجتماعی فیس بوک و در درجه پایین تر وبلاگها فضای تعاملی را خلق می کنند که بدون هیچ گونه چارچوبی افراد را به یکدیگر گره زده و ارزش های هویتی خانواده را کمرنگ جلوه می دهد و صمیمیتی عمیق و بی پرده بین زنان و مردان نامحرم به وجود می آورد. از مهم ترین آسیب های این فرایند می توان به: بهنجار دانستن روابط فرازناشویی، از بین رفتن چارچوب هویتی خانواده ایرانی و کمرنگ شدن تعهد و وفاداری بین زوجین در جامعه اشاره کرد.
 
هویت را احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترک در جامعه تعریف کرده اند و مفهومی چند ساحتی است که شامل ارزش ها، نمادها، سرزمین، تاریخ، ادبیات و ... است که یک جامعه را از دیگر جوامع متمایز می سازد. در کنار مفهوم هویت که در ازای تاریخ بشر پیشینه دارد، مفهوم نوین فضای مجازی مطرح است. فضایی که در دو دهه اخیر کانون توجهات علمی، سیاسی و حقوقی بوده و با دیگر اشکال فضاها و وسایل ارتباطی تفاوت های عمده ای از حیث کثرت، تنوع، بازیابی، بازنمایی، مالکیت، کاربران، محتوا و... دارد. این فضا موقعیت هایی را برای تعامل پدید می آورد که نیاز به حضور فیزیکی افراد در مکان مشترک نیست و افراد در آن می توانند خود را با دیگران مقایسه کنند، شباهت ها و تفاوت های خود را با دیگران بشناسند و تشکیل یک «ما» بدهند. امروزه راویان هویتهای جمعی متعددند که یکی از آنها فضای مجازی با سایبرنتیک است. بنابراین سؤال تحقیق این است که فضای مجازی (اینترنت) چه تأثیراتی می تواند بر هویت اسلامی - ایرانی داشته باشد؟ در اینجا مشخص بر ابعاد مثبت و سازنده آن تأکید شده است.
 
مفهوم هویت در سال‌های اخیر، به شدت متأثر از فناوری اطلاعات و ارتباطات بوده است و فضای مجازی، نقشی پررنگی در شکل گیری با تغییر هویت کاربران، به خصوص جوانان داشته است. هویت، در تاریخ مشترک افراد، اشیاء و مکان ها ریشه دارد. یکی از فرضیات مسلم، در مورد هویت و اثر فنآوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی بر آن، این است که در جوامعی که به کندی تغییر می کنند، تحولات هویتی به شکلی نامحسوس و بطنی شکل می گیرد و منجر به چالش اجتماعی و تعارض نسلی نمی شود. با این وجود، به واسطه فناوری اطلاعات و ارتباطات، سرعت تحولات اجتماعی بسیار سریع است و این منجر به تغییر مشهود در هویت کسانی است که در گیر سپهر مجازی هستند. تأثیرات فضای مجازی بر هویت و همبستگی ملی، در حوزه های فرهنگی (تضعیف ارزش ها و اعتقادات، زیر سؤال بردن ارزش های تاریخی و ...) و سیاسی - اجتماعی (تلاش در جهت وادار نمودن و ترغیب نظام سیاسی و سمت دهی افعال آن در جهت مقاصد هدایت کنندگان دیپلماسی عمومی) قابل بحث است. در این پژوهش تلاش خواهیم کرد با بررسی فضای مجازی و مختصات آن، به این سؤال اصلی پاسخ دهیم که در عصر جدید، فضای مجازی چگونه بر هویت و همبستگی ملی تأثیر می گذارد؟ فرضیه ما در این پژوهش این است که در ساختار فرهنگی و اجتماعی جوامع کلاسیک، باورها، اعتقادها، ارزش ها و تعلقات ملی، نسل به نسل انتقال و ادامه می یابد و تغییرات احتمالی در هویت بیشتر ظاهری است. اما در نتیجه فشار عظیم جامعه اطلاعاتی و بازسازی سریع هویتی افراد در فضای مجازی، توقع جدیدی از باورهای ارزش ها و تعلقات به وجود آمده که بنیاد هویتی را دچار تغییر کرده است. روش ما در این پژوهش کیفی و با تکیه بر رویکرد تحلیلی - تبیینی خواهد بود.
 
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394