آماده سازی برای پایبندی به تکالیف
واجبات و محرمات دو بخش اساسی احکام فقهیاند که به دلیل متکی بودن به مصالح و مفاسد قطعی و اثرگذاری آنها در زندگی، مورد تأکید شارع اند و قانون گذار اسلام به سهل انگاری و کم توجهی به آنها راضی نیست.
واجبات و محرمات دو بخش اساسی احکام فقهی اند که به دلیل متکی بودن به مصالح و مفاسد قطعی و اثرگذاری آنها در زندگی، مورد تأکید شارع اند و قانون گذار اسلام به سهل انگاری و کم توجهی به آنها راضی نیست. از این رو، ضروری است پیش از آنکه افراد و متربیان به حد بلوغ شرعی برسند و این احکام درباره آنها حتمیت یابد، زمینه رویارویی درست با این احکام در آنان ایجاد شود. جالب آنکه در فقه بدین امر مهم توجه شده و بابها و مسائل گوناگونی به آن اختصاص یافته که از مجموع آنها، این اصل تربیتی مهم استنباط می شود. برای نمونه، در جنبه زمینه سازی آمده است: «پدر و جد پدری شرعا موظف به تربیت فرزندان و تمرین آنها به عبادت می باشند. بنابراین، باید برای نماز ایشان را از خواب بیدار کنند». نیز در فتوای دیگری آمده است: «تمرین دادن کودکان ممیز به گرفتن روزه و سایر عبادات مستحب است». نیز در جنبه پیشگیری بیان شده است: «بنابر احتیاط واجب باید پسربچه ها را از زینت کردن به طلا باز دارند».
احکام الزامی عبارت از تکالیف و احکامی است که به دلیل اهمیت فراوان آنها در تربیت و هدایت انسان، ضرورت یافته است و انسان مسلمان مجاز به ترک یا سهل انگاری در آنها نیست. این تکالیف، هم جنبه فعلی دارد و هم جنبه ترکی که از دسته اول با عنوان «واجبات» و از دسته دوم با عنوان «محرمات» یاد شده است. اما احکام غیر الزامی شامل تکالیف و احکامی است که در رتبه پایین تر از احکام الزامی قرار دارد و درجه اهمیت و نقش آنها در تربیت انسان به درجه تکالیف الزامی نمی رسد. از این رو این تکالیف، ویژگی الزامی بودن را ندارد.
احکام غیر الزامی نیز همانند احکام الزامی جنبه فعلی و جنبه ترکی دارد که از دسته اول به «مستحبات» و از دسته دوم به «مکروهات» یاد می شود. یکی از اصول تربیتی مهمی که در این باره می توان از فقه برگرفت، اصل سخت گیری در احکام الزامی و آسان گیری در غیر احکام الزامی است. مفاد این اصل تربیتی آن است که فعالیتهای تربیتی اهمیت یکسانی ندارند، بلکه برخی برای توفیق و پرورش متربی جنبه حیاتی و اساسی دارد و برخی اهمیت کمتری دارد.
این اصل تربیتی نیز در فقه مورد توجه قرار گرفته و با بررسی مجموعة فقه معلوم میشود که شارع دو نوع برخورد با احکام فقهی داشته است: درباره احکام الزامی، یعنی واجبات و محرمات در اوضاع عادی و معمولی سخت گیر است و انعطافی از خود نشان نمی دهد، اما در مواجهه با احکام غیرالزامی آسان گیر و انعطاف پذیر است. برای مثال، نماز واجب به دلیل اهمیت آن در هیچ شرایطی از عهده مردم برداشته نمی شود و حتی اگر انسان در حال غرق شدن باشد باید آن را اقامه کند و در اوضاع عادی و غیراضطراری باید تمام شرایط آن را تحصیل نماید. اما در مقابل، نمازهای مستحبی را می توان ترک کرد و در صورت تمایل حتی می توان آنها را در حال حرکت و راه رفتن نیز خواند.
آزادی و اختیار
مفاد این اصل آن است که فعالیتهای تربیتی نباید با اکراه و اجبار همراه باشد، بلکه اختیار و آزادی متربیان باید همواره محفوظ باشد. روشن است که خداوند انسان را آزاد آفرید و این آزادی و اختیار مبنای تمام فعالیتهای اختیاری اوست. انسانی که اختیار و آزادی در جوهره وجود اوست، فعالیتهای تحمیلی را برنمی تابد. از این رو، سزاوار است مربیان و والدین در همه تدابیر تربیتی خود این اصل مهم را مدنظر قرار دهند.در فقه اسلامی، که متکی بر واقعیات و مبتنی بر مبانی انسان شناختی ویژه ای است، این اصل مورد توجه قرار گرفته و خداوند به این ویژگی انسان ارج نهاده و هیچ تکلیف و فعالیت همراه اجبار و اکراه را تأیید نکرده است. خاستگاه اولیه این اصل تربیتی در فقه، «احکام مکه» است. از این رو، اختیار داشتن و مجبور نبودن شرط صحت همه عقود و ایقاعات شرعی است. برای مثال، اگر فرد را وادارند که مالش را به دیگری بفروشد، معامله باطل است و از مالکیت فروشنده خارج نمی شود.
تعبد عبارت است از اطاعت و انقیاد محض در برابر خداوند و انجام دادن بی چون و چرای دستورهای الهی. این اصل از جنبه تربیتی به این معناست که مربی هنگام برخورد با متربی همواره جانب تعبد به دستورهای الهی را در نظر بگیرد و از آنچه خداوند از او در ارتباط تربیتی با متربی خواسته و متناسب با توان و محدودیت های اوست کوتاهی نکند. همچنین در برنامه ها و فعالیتهای تربیتی همواره پرورش و رشد تعبد در متربی مورد توجه باشد، به گونه ای که هنگام مواجهة متربی با احکام و دستورهای الهی، تسلیم محض پروردگار باشد.
منبع: مجموعه مقالات تربیتی، عبد الرضا ضرابی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، قم، ۱۳۸۸
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}