حفاظت محیط زیست در اسلام

مسئله حمی (مناطق ممنوعه) ؛ از اقدامات رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) اختصاص دادن مناطق ممنوعه، برای مرتع و نگه داری اسبهای مجاهدان و سپاه اسلام بود. برابر گزارش های تاریخی، آن حضرت «منطقه نقیع» را منطقه قرق شده و ممنوعه برای خیل المسلمین تعیین نموده بود و پس از ایشان خلیفه دوم نیز از این شیوه حکومتی بهره برد و مناطق دیگر، از جمله «سرف» و«بنده» را در اطراف مدینه برای این مهم اختصاص داد. هر چند این شیوه در دوره عثمان بن عفان که فردی با گرایش های شدید قومی بود، منسوخ شد، و قرق گاهها در اختیار بنی امیه قرار گرفت.
 
بنا بر منابع اسلامی، تعیین حمی و مناطق ممنوعه برای مراتع، به پیامبر اختصاص دارد و پس از آن حضرت، طبق احادیث مذهب شیعه، به ائمه علیهم السلام انتقال می یابد و در صلاحیت آنان است که طبق صلاح دید و برنامه حکومتی، مناطق خاص را محدود و ممنوعه اعلام نموده و در اختیار دولت و صلاحدید آن قرار دهند، اما برابر مذهب اهل سنت پس از پیامبر به خلفای وی و حکومت اسلامی انتقال می یابد. البته هر دو مذهب، حمی و قرق اختصاصی برای خلیفه و حاکم را که به خود او و خاندان وی اختصاص داشته باشد، به شدت منع نموده و حرام دانسته اند.
 
بر اساس آنچه گفته شد، می توان دریافت که نگرش معصومان علیهم السلام و رفتار آنان با جامعه و محیط، به خوبی زیرساخت های فرهنگ بهداشتی و زیست محیطی مسلمانان را تکوین نمود و جامعه اسلامی به تدریج، راه صحیح و اصولی را در رویارویی با مسائل مختلف پیمود و این امر در پیدایش و غنای تمدن اسلامی تأثیری شگرف نهاد.
 
برای سازمان حسبه که گویا با افزایش جمعیت شهرهای اسلامی و ثروت مسلمانان، جایگزین مقام عرافه وعریف شده بود، در منابع اسلامی، به ویژه در کتاب هایی که اختصاص به ماهیت آن پرداخته، وظایف مختلف و نسبتا گسترده ای تعریف شده است که برخی از آنها به مسائل زیست محیطی و بهداشت جامعه پیوند دارد.
 

نظارت بر کیفیت تولیدات صنعتی

در منابع مربوط از این امر به محکم کاری در صنعت و بی عیب و نقص بودن مصنوعات تعبیر شده است. این وظیفه نیز از کلام پیامبر اکرم و اقتباس شده است در آنجا که می فرماید: إن الله یحب إذا عمل العبد عملا أن یحسنه و یتقنه خداوند دوست دارد هرگاه بنده ای به کاری می پردازد، آن را نیک انجام دهد و استواری بخشد. همین طور گفته شده است که علی در زمان خلافت خویش بالای سر خیاط می ایستاد و با استشهاد به سخن پیامبر که فرمود: یحشر الله الخیاط و علیه قمیص و رداء مما خاط و خان فیه؛خداوند خیاط را در حالی محشور می گرداند که پیراهن و جامه ای از آنچه دوخته و در آن خیانت ورزیده به تن دارد. او را به دقت و دوخت خوب فرمان می داد. همچنین از على نقل شده است که: قیمة کل امرئ ما یحسنه؛ ارزش هر انسان به چیزی است که آن را نیک انجام میدهد. بر اساس همین نگرش و سلوک معصومان علیهم السلام بود که خلفای اسلامی و نظام دینی بعد از پیامبر ، تلاش می کردند تا بر حسب ضرورت ها و نیازهای زمان، مکانیزم خاصی را در باره نظارت بر کیفیت تولیدات به اجرا در آورند، چنان که خلیفه المطیع بالله به ناظر طراز خانه ها فرمان داده بود تا مراقب مرغوبیت منسوجات باشد، از آن رو که کوشش و توجه به محکم کاری در صنایع، از اصول سلوک صحیح دینی شمرده می شد.
 
در منابع مختلف اسلامی در مورد شرایط و کیفیت مرغوبیت کالاهای تولیدی‌ها و انواع اجناس مختلف، مطالب ارزشمندی آمده است که افزون بر اهتمام مسلمانان به بهداشت عمومی و محیط زیست، سطح علمی، انواع علوم و فنون رایج و شرایط عمومی جوامع اسلامی را نشان می دهد: در مورد نانوایان عبارت بود از پهن و نازک کردن نان و پختن خوب آن و اینکه تا خوب نپخته، آن را از آتش بیرون نکشند و آن را نسوزانند و زمانی که خمیرش هنوز ورنیامده، نپزند. هم چنین بر آنان واجب بود که هنگام خمیر کردن، آب بسیار به کار نبرند. دستورالعمل هایی وجود دارد که برای هر مقدار معین از انواع آرد، میزان آب مورد نیاز را مشخص می نماید. اما بر شیشه گران واجب است که شیشه را تا کاملا پخته نشده از کوره خارج نکنند. بر صندوق سازان فرض است چوب و آهن به اندازه کافی در دسترس داشته باشند و تخته ها و الواح اطراف صندوق ها باید میخکوب شود. و بر بافندگان لازم است که در کار دقت کنند و طول و عرض متعارف را در بافت مراعات نمایند و رشته ها را از پوسته سیاه پاک گردانند. بوریابافان از به کار بردن نی کوچک منع شده و از پختن نی نیز ممنوع گردیده اند تا مردم آن را به نوع دباغت شده، اشتباه نکنند و به آنان امر شده بود در رشته نی از راست و در رشته از چپ به کار برند که باعث بهتر شدن دوخت می گردد و اگر سه رشته از این طرف و سه رشته از آن طرف به کار برند نیز اشکالی ندارد. همچنین شانه سازان ملزم به دقت در کار خود هستند و خیاطان به دقت در برش و زیبا گشودن گریبان و گشادگی تخاریص (شاخ جامه و قبا) و اعتدال در آستین و لبه ها و راست بودن دامن ملزم گردیده اند. و بهتر آن است که دوخت ریز بوده، نه سست و درشت، و سوزن نیز باید نازک باشد. همچنین نوع فراورده ها و درجه اتقان آنها عنایت شده، صاحب کالای نامرغوب به کیفرهای گوناگون مجازات می گردد، از جمله بر گرداندن کالا برای بی عیب و نقص کردن آن یا تعزیر و رسوا ساختن او یا منع او از اشتغال به آن حرفه برای خیر جامعه تا زمانی که به اصلاح کار خود و کسب مهارت بپردازد.
 
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391