همان گونه که هریک از کلام و فلسفه و دیگر علوم، به چینش هندسی برای نظام آفرینش می پردازند؛ عرفان نیز در مباحث هستی شناسانه خود، در بحثی مفصل چینش نظام هندسی عرفانی را بیان می نماید. در این چینش از آغاز و اعلى مراتب تا ادنای آن جایگاه تمامی موجودات عالم را معین می کند. اما در این مقاله (جایگاه انسان کامل در حضرات خمس) مراد مراحل و مراتب کلی(و نه جزئی) نظام آفرینش می باشد. بنابراین جایگاه و چینش عوالم مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
 
در عرفان اصل قاعدة « الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد» مورد پذیرش است و سیر عالم از وحدت به کثرت تجلیات تبیین می شود. از غیب مطلق که هیچ تعینی ندارد، کثرت ظهورات و تجلیات در عوالم مختلف پدیدار می گردد. اهل معرفت برای هستی، پنج حضرت یا به عبارتی پنج عالم کلیه لحاظ می کنند که با تعابیر مختلف در آثار ایشان آمده است. اما بر اساس وحدت شخصیه وجود، یک وجود موجود است و این عوالم پنج گانه جلوه های اویند. بنابراین باید به این نکته توجه داشت که تمام کثرات و تعینات تجلی یک وجود و موجود به وجود او هستند. از غیب مطلق تا آخرین مرتبه مظاهر حق، یک ذات بیش نیست که به حسب اختلاف تجلیات و تعینات، مراتب و حضرات گوناگون را می سازد که همان حضرات خمسه الهیه هستند.
 
قبل از این حضرات پنج گانه مقام ذات مطلق است که از آن به تعابیر مختلفی یاد می شود. مانند: عنقای مغرب، «حضرت هویت، غیب الغیوب، غیب مطلق که از ملاحظه بی اعتبار ما عدا، و قطع نظر از ما عدای اوست. و این را حضرت أبطن کل باطن و هویت مطلق نیز گویند». که او را نه اسمی است و نه رسمی و در آن از اعیان و مظاهر و تعینات خبری نیست. صاحبان افکار از درک این مقام بی مقامی در حیرت اند؛ و احدی را به آن راه نیست و به هیچ نحو معلوم برای کسی نمی باشد. حق سبحانه در این مقام محصور در هیچ قید و صفتی نبوده و مقام اطلاقی است که از قید اطلاق هم مطلق می باشد.
 
در بیان مراتب کلیه عالم و حضرات خمس در نوشته های عرفانی اختلاف نظر وجود دارد. این تفاوت ناشی از مقام احدیت است که آیا جزء حضرات است و یا حضرت جداگانه محسوب می گردد و یا به همراه مقام واحدیت لحاظ شود. بنابراین می توان بر اساس تعداد عوالم مورد قبول، ایشان را به سه گروه تقسیم کرد. گروه اول کسانی هستند که مقام احدیت و واحدیت یعنی تعین اول و ثانی را یک حضرت میدانند که اولین مرتبه ظهور است. در این صورت حضرات همراه با انسان کامل پنج حضرت خواهیم داشت. گروه دوم مقام احدیت را یک حضرت محسوب کرده و حضرت دوم را مقام واحدیت می داند. بنابراین شش حضرت را قائل هستند. گروه سوم احدیت را جزء مراتب ظهور نمیدانند و اولین مرتبه ظهور را مقام واحدیت معرفی می کنند.
 
حضرت اول: بعد از آن که از بس در کمون است نه می توان آن را مقام نامید و نه مرتبه و جایگاه، حضرت اول است. بنابر نظر گروه اول، حضرت اول، حضرت مقام احدیت و واحدیت یا به عبارتی تعین اول و ثانی که حضرت علمیه را تشکیل می دهند. بنابراین «حضرت اول از حضرات کلیه، حضرت غیب مطلق است. یعنی غیب حقیقی که عبارت از احدیت و هویت مطلقه است و آن را تعین اول نیز نامیده اند، و عالم این حضرت عالم اعیان ثابته علمیه است». در اینجا منظور غیب مطلق، غیب در مقام مظاهر و تجلیات و تعینات است نه غیب ذاتی. زیرا این مرتبه، مرتبه جدا و پایین تر از مقام غیب الغیوبی است. «لوح المحفوظ نیز مظهر مرتبه الوهیت و حضرت علم و امکان است، چنان که مظهر قلم اعلی تجلی اول و حضرت وجود شد». همچنین «از حضرت علمیه به عینیه و از غیبیه به شهادت مطلقه». نام برده می شود. در اینجا منظور از غیب مطلق و غیب در مظاهر و تجلیات و تعینات است، نه غیب ذاتی. زیرا این مرتبه، مرتبه پایین تر از مقام غیب الغیوبی است و نسبت به شهادت مطلق، غیب مطلق نامیده می شود. بنابر نظر گروه دوم، حضرت اول هویت غیب مطلق یا حضرت احدیت، که آن را تعین اول نامیده اند. این اولین مرتبه معلومی است که بعد از مرتبه ذات قرار می گیرد.
 
در این مقام حق تعالی از ذات خود به ذات خود تجلی فرمود و بدان تجلی در خود، نفس رحمانی ظاهر کرد که آن هیولای کلیه است و این علم ذات است به ذات خود و جمیع اعیان ثابته در این حضرت به صورت عقلی هویدا شد که: «أول خلق خلقه الله عز وجل العقل». این حضرت را « مرتبه غیب و معانی نیز گویند».
 
گروه سوم که احدیت را برتر از حضرات می دانند معتقدند: اگر ذات را با همه اسماء و صفات لحاظ کنیم، حضرت واحدیت شکل خواهد گرفت که به این مرتبه و مقام، مرتبه الوهیت و مقام جمع و غیب مضاف که مرتبه پایین تر از مقام غیب مطلق در مرتبه احدیت گویند. این مرتبه را ربوبیت نیز می نامند؛ زیرا به حقایق و اعیان که مظاهر اسماء و صفات حق جل و علا هست، با توجه به ظرف و استعداد آنها کمالات و فیوضات وجودی را اعطا می کند. و این حضرت اول است.
 
حضرت دوم: در قوس نزول بعد از حضرت اول، نوبت به حضرت دوم از حضرات پنج گانه می رسد. در حضرت دوم از آن بساطت و اجمال حضرت اول کاسته شده و تمایز و تعین بیشتری وجود دارد. این حضرت به غیب مطلق، اقرب بوده و عالم آن عالم ارواح مجرده و نفس ناطقه و عقول کلیه و عالم أمر است. این عالم، عالم جبروت نیز نامیده شده است. مرتبه این حضرت ربوبیت است که کمالات را به اعیان و حقایق اسماء وصفات الهی می رساند.
 
در این حضرت «نفس ناطقه به اعتبار ادراک کلیات و تجرد، عقل است و به اعتبار ادراک جزئیات و تعلق به اجرام سماوی، نفس است.»" علت مضاف بودن این مرتبه را می توان از جهت نسبتش با حضرت اول و سوم دانست چرا که در این دو وجه، جنبه عقل به احدیت و جنبه نفس به حضرت سوم نزدیک است و برای عالم بالاتر خود مشهود است، پس عالم شهادت است و برای عوالم پس از خود غیب است که به آن غیب مضاف گویند.
 
حضرت سوم: حضرت سوم را حضرت ملکوت یا عالم مثال می گویند. در آن عالم برای هر یک از موجودات مجرده و غیر مجرده مثالی هست که به حواس باطن می توان آن را ادراک کرد و کشف ارباب کشوف در این عالم است. این عالم نسبت به عالم ارواح شهادت و نسبت به عالم پس از خود غیب است.
 ادامه دارد..

منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393