عرفای شامخین در اصطلاح، مراتب وجود بعد از مرتبه غیب الغیوبی محض به اطلاق مقسمی را پنج مرتبه میدانند: اولین مرتبه، غیب مغیب است که غیب مطلق و تعین اول نامیده می شود. مرتبه دوم، غیب ثانی و مسمی به تعین ثانی است. مرتبه سوم، که مرتبه ارواح است، در حقایق کونیه مجرده بسیطه ظهور دارند. مرتبه چهارم، عالم مثال و وجود اشیاء لطیفه است. مرتبه پنجم، عالم اجسام و مادیات می باشد.
 
در این تقسیم تعین اول و ثانی هر کدام را یک مرتبه و حضرت جداگانه لحاظ شده است. اما در تقسیمات دیگر این دو تعین یک حضرت و به نام عالم اعیان ثابته اند. حضرت پنجم جامع چهار حضرت قبل بوده که همان عالم انسان کامل که جامع همه عوالم میباشد.
 
حضرت امام  رحمه الله نیز در بیان رابطه بین عوالم پنج گانه می فرمایند: بدان ای دوست که عوالم کلی پنج گانه سایۂ حضرات پنج گانه الهی هستند و چون خدای تعالی با اسم جامع خود بر حضرات تجلی کرد در آیینه انسان خودنمایی کرد که همانا خدا آدم را به صورت خود آفرید. تجلی خداوند بر حضرات پنج گانه در انسان کامل به صورت جامع جمع شده است و به عبارتی انسان کامل هر پنج عالم را دارا است. بنابر این انسان کامل اسم اعظم الهی، ظل الله و خلیفه او در عوالم پنج گانه است.
 
خداوند متعال ابتدا با فیض اقدس تجلی نمود و سپس با ظهور در اعیان ثابته از پرده غیب مطلق و حضرت عمائیه بیرون آمد. پس مرتبه اول تجلی فیض اقدس و ظهور اعیان ثابته و غیب مضاف است. در تجلی بعدی با فیض مقدس و رحمت گستردۀ الهی و نفس رحمانی از غیب مضاف در مظاهر ارواح جبروتی و ملکوتی که همان عالم عقول مجرد و نفوس کلی است، ظهور پیدا کرد. تجلی سوم در عالم مثال و خیال مطلق که به عبارتی همان عالم مثال معلقه است، تجلی فرمود و در تجلی چهارم، در عالم شهادت مطلق یعنی عالم ملک و طبیعت ظاهر گشت. تا اینجا چهار عالم متجلی شد که هر کدام مظهر و ظهور عالم قبل از خویش است. از غیب مطلق شروع می شود و به عالم مضاف و عالم عقول و عالم شهادت مطلق ختم می شود. اما آن عالمی که بر همه این عوالم برتری داشته و حکومت بر آنها دارد، عالم انسان کامل و عالم جامع این عوالم است که بر حسب آفرینش خویش هرچه در آن عوالم موجود است، در نسخه وجودی او نیز پیچده شده و او سایه حضرت جامع الهی است.
 
در احادیث و عبارات عرفانی از واژه ظل و سایه استفاده شده است که در اینجا منظور همان تجلی و ظهور است. انسان کامل سایه حضرت جامع است و عالم اعیان ثابته، سایه حضرت غیب مطلقه می باشد و عالم عقول و ارواح مجرده، سایه حضرت غیب مضاف مقرب به غیب مطلقه و عالم مثال مطلقه، سایه حضرت غیب مضاف مقرب به عالم شهادت است و عالم ملک سایه حضرت شهادت مطلق است. به این ترتیب هر عالم سایه حضرتی است. «ألم تر إلى ربک کیف مد الظل»؛ مگر نمی بینی که پروردگارت چگونه سایه را کشیده است. مد ظل در حضرت اسماء و اعیان ثابته که مطلق و غیب مضاف نزدیک به غیب مطلق اند به وسیله ظل اقدس و در حضرت شهادت و عالم ملک و ملکوت و جبروت به واسطه ظل مقدس است.
 
جامعیت انسان کامل به او مقامی بس عظیم بخشیده و او را مخلوق ممتاز جهان و آیت کبرای الهی نموده است که در همه عوالم نشانه و آیت و در زمین خلیفه اوست. امام خمینی(رحمه الله) نیز در ستایش و تکریم این آیت عظمای الهی می نویسد: او... کریم ترین آیات الهی و بزرگترین حجتهای اوست.. پس انسان به تنهایی واجد همه مراتب غیب و شهادت است و با آن که ذاتش بسیط است، جامع همه کتابهای الهی است. معصوم الت در این روایت نیز بر این نکته عرفانی صحه گذارده و تأکید کرده که صورت انسان کامل تمامی صورت های جهانیان را دارا است. اما اهل الله بر این اعتقادند که کتاب جامع و کامل الهی دارای فصول و مراتب خاصی است. انسان دارای شئون متعددی است که هر کدام دارای مراتبی می باشند.
 
عقل و نفس و خیال و طبع، چهار شأن وجودی اویند. اگر انسان را یک کتاب فرض کنیم، در آن صورت عقل و نفس و خیال و طبع او بابها و سوره های آن کتاب خواهد بود. و مراتب آنها آیات و کلمات آن هستند. اگر انسان را مجموع چند کتاب در نظر بگیریم، عقل و نفس و خیال و طبع هر کدام کتابی مجزایند که مراتب آنها ابواب و فصول آن خواهد بود. در هر صورت این انسان کامل است که جامع عوالم و کتب خلقت است.
 
انسان کامل که مجموعه عوالم پنج گانه است و ویژگی همه آنها را در خود جمع نموده، آنگاه که بخواهد با ملکیان در ارتباط باشد، ملکی است و هرگاه با ملکوتیان همراه شود وجود ملکوتی را دارا می شود و با جبروتیان، جبروتی خواهد بود.
 
هر آنچه که در هستی بهره ای از وجود دارد، در لوح محفوظ ثبت و ضبط است و خدای متعال با حکمت خویش نسخه ای به هم پیچیده و مختصری از آن لوح را در نهاد انسان کامل قرار داده، تا او راه راست و راهنمای خلقت بر صراط اقوم الهی باشد و این همه به دلیل آن است که او هیکلی است که هر مرتبه از وجودش گواه بر عالم و حضرتی است.
ادامه دارد..
 
منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی،صص147-143، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393