بخشی از متون دینی، به معرفی مصداق‌های محرومیت اساسی اختصاص دارد. هر چند در معارف اسلامی، نسبت به محرومیت مادی، توجه مناسب شده، اما محرومیت اساسی و غیر قابل تحمل، محرومیت معنوی دانسته شده است. این را می‌توان از مجموع منابع دینی موجود در باره معرفی مصداق‌ها به دست آورد. در ادبیات دین این بحث با واژه‌های مختلف آمده که عبارتند از :«حرمان»، «غبن»، «خسران»، «مصیبت» و «شر» که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
 
در معرفی محروم و محرومیت، موارد و مصادیق متفاوتی در متون دینی بیان شده است. یکی از این موارد، محرومیت از «خیر» مال است. تصور مردم این است که محرومیت، نداشتن مال است؛ اما واقعیت این است که بهره نبردن از مال، نشانه محرومیت است، نه فقدان آن. این، به چگونگی استفاده از مال بر می‌گردد. برخی با استفاده از مال، خیر را برای خود می خرند و برخی شر را. بر اساس منطق اسلام، به کسی که فاقد مال است، محروم نمی‌گویند؛ بلکه محروم کسی است که از خیر بردن از مال، محروم باشد. امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:« هر گاه بنده بمیرد، فرشتگان می‌گویند: چه پیش فرستاد؟ و مردم می‌گویند: چه بر جای گذاشت؟ پس، زیادی مال خود را پیش بفرستید، تا برای شما باشد و بر جای نگذارید تا مایه حسرت شما گردد؛ زیرا محروم، کسی است که از خیر و منفعت مال خود محروم بماند و سعادتمند، کسی است که ترازوی اعمالش از صدقات و خیرات، سنگین شود.» مورد دیگر، «محرومیت از بهره‌های آخرت» است. شاید برخی، بهره نبردن از دنیا را نشانه محرومیت بدانند؛ اما محرومیت دنیوی در برابر محرومیت اخروی، هیچ است. بهره دنیایی اگر موجب محرومیت از بهره های آخرت گردد، به هیچ نمی ارزد. امام على (علیه السلام) با اشاره به این که بی رغبتی به دنیا، چیزی از روزی انسان نمی کاهد و رغبت به آن، چیزی بر آن نمی افزاید، تأکید می‌کند که محروم، کسی است که از بهر آخرت محروم باشد، نه بهره دنیا:« نشانه کسی که خواهان پاداش آخرت است، زهدورزی او به زرق و برق این دنیای گذراست. بدانید که زهد زهدورز به این دنیا، چیزی از آنچه خداوند در دنیا قسمت او کرده است، نمی کاهد، هرچند به آن بی میل باشد، و آزمندی شخص آزمند به زرق و برق زندگی دنیایی، چیزی در آن، افزون بر آنچه خداوند در دنیا قسمت او کرده است، بر او نمی افزاید، هرچند حرص بورزد. زیان دیده، کسی است که از بهره آخرتش محروم گردد.»
 
 از دیگر موارد محرومیت، «محرومیت از بهره‌های ماه مبارک رمضان» است. این ماه، با فضیلت ترین ماه است و برکات فراوانی دارد. لذا کسی که از آن بی بهره باشد، محروم است. رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) می‌فرماید:« ماه رمضان، شما را فرا رسید، ماهی مبارک در آن، شب قدر است که بهتر از هزار ماه است. محروم، کسی است که از آن بی بهره بماند.» در برخی دیگر از روایات، مشخصا به «مغفرت» در این ماه پرداخته شده و تصریح شده که محروم، کسی است که از مغفرت خدا در این ماه، محروم باشد. پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) می‌فرماید:« بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش الهی محروم بماند.» و در کلام دیگری می‌فرماید:« بدبخت واقعی، کسی است که این ماه از او بگذرد؛ ولی گناهانش آمرزیده نشوند. پس آن گاه که نیکوکاران به جوایز پروردگار کریمشان دست می‌یابند، او زیانکار (بازنده) می‌گردد.» جالب این که در این روایات، از واژه «شقی» برای محرومان از این ماه استفاده شده و این نشان از آن دارد که این گونه از محرومیت‌ها عامل شقاوت و ناشادکامی است، نه فقط محرومیت مالی.در برخی دیگر از روایات، مشخصا به شب‌های قدر اشاره شده و محروم، کسی دانسته شده که از بهره‌های آن محروم باشد. پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) هنگام فرارسیدن ماه مبارک رمضان، به یاران خود بشارت می‌دهد و می‌فرماید:« رمضان، شما را فرا رسیده است. ماهی مبارک، شما را فرا رسیده که خداوند، روزه داری آن را بر شما واجب ساخته است. در این ماه، درهای بهشت، گشوده و درهای جهنم، بسته می‌شوند و شیاطین، به بند کشیده می‌شوند. در آن، شبی است که بهتر از هزار ماه است. هر کس از خیر آن محروم شود، به یقین، محروم مانده است.»
 
امکان وصیت برای پس از مرگ، یکی از نعمت‌های خداوند متعال است و کسی که فاقد آن باشد، محروم واقعی است. در موردی دیگر، ایشان «فقدان رفق و مدارا در روابط اجتماعی» را به عنوان محرومیت معرفی کرده است. این رو، کسی که رفق نداشته باشد، از برکات آن نیز محروم می‌شود. و سرانجام در موردی جالب تر، به مسئله «مصیبت» اشاره شده که موضوع اصلی بحث ماست. ما ورود مصیبت را نشانه محرومیت می‌دانیم؛ اما بر اساس روایات، محروم کسی است که از پاداش صبر بر مصیبت، محروم باشد. خواهیم گفت که یکی از فلسفه‌های سختی‌های زندگی، زمینه سازی برای کسب پاداش است. مصیبت زده‌ای که پاداش آن را نصیب خود کند، محروم نیست. امام حسین (علیه السلام) نقل می‌کند که پس از رحلت پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) زمانی که وقت تعزیت فرا رسید، فردی که صدایش را می شنیدند، ولی خودش را نمی دیدند، آمد و چنین گفت:« سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد! هر جانی، مرگ را می‌چشد. خدا را برای هر مصیبتی، تسلیتی است و برای هر در گذشته‌ای، جانشینی و برای هر از دست رفته‌ای، تدارکی. پس به خدا اعتماد کنید و به امید او باشید که مصیبت دیده‌ی واقعی کسی است که از پاداش، محروم بماند. و سلام و رحمت خداوند بر شما باد!» این نشان می‌دهد که صرف مصیبت، محرومیت نیست؛ بلکه از دست دادن پاداش آن، محرومیت است. در روایتی دیگر آمده که امام صادق (علیه السلام) در تبیین مصیبت واقعی، به اسحاق بن عمار می‌فرماید:« مصیبتی را که نعمت صبر در برابر آن به تو داده شده و به سبب آن، مستوجب پاداش خداوند عزوجل شده‌ای، نباید مصیبت به شمار آوری؛ مصیبت، آن است که مصیبت دیده، به سبب صبر نکردن بر آن، از اجر و پاداشش محروم شود.»
ادامه دارد..
 
منبع: الگوی اسلامی شادکامی، دکتر عباس پسندیده، صص347-342، مؤسسه علمی فرهنگی دار‌الحدیث، قم، چاپ دوم، 1394