امروزه باوجود کاهش ذخایر انرژی، تمام کشورها به دنبال صادرات غیرنفتی هستند، کشور ایران نیز جزء همین کشورهاست. منابع نفتی و گازی سالیان درازی طول می‌کشد تا به دست بیاید ازاین‌رو باید در استفاده از آن‌ها بسیار سنجیده عمل کرد.

یکی از ظرفیت‌هایی که بسیاری از کشورهای شرقی و حتی غربی و اروپایی سالیانی است که به آن توجه کرده‌اند ظرفیت گیاهان دارویی است که بسیاری از کشورهای به آن به عنوان یک ظرفیت راهبُردی نگاه می‌کنند و توانسته‌اند با فرآوری و حتی صادرات خام آن درآمدی بیش از دو برابر درآمد نفتی ایران، درآمد ارزی کسب نمایند.[1] این در صورتی است که ایران با وجود منابع خود رو و طبیعی و نیز امکان کشت وسیع گیاهان دارویی هنوز آن گونه که باید از این صنعت بهره‌مند نشده است و به آن به چشم یک ظرفیت حاشیه‌ای خرد نگاه می‌شود و گردش مالی آن در بودجه کلان کشور تقریباً چیزی نزدیک به صفر است.  
 

ارزآوری و اشتغال‌زایی گیاهان دارویی

علت این‌که اقتصاد کشور ایران وابسته به نفت است چیست؟ منابع نفتی سود ارزی قابل‌توجهی را برای کشور به ارمغان می‌آورند ازاین‌رو اقتصاد ایران به نفت وابسته شده است و مانع از دیده شدن سایر توانمندی‌ها و ظرفیت‌های عظیم اقتصادی کشور ما شده است. یکی از این ظرفیت‌های عظیم کشورمان که قادر است زمینه یک پیشرفت اقتصادی بلند را فراهم کند و به دنبال آن، منابع سرشار ارزی را برای کشورمان به دست آورد، صنعت گیاهان دارویی هست. ایران یکی از کشورهای منحصربه‌فردی است که زمینه کشت بیشتر گیاهان دارویی در آن فراهم است و اکثر گیاهان دارویی دنیا در ایران قابلیت کشت و تولید رادارند بنابراین ظرفیت اقتصادی گیاهان دارویی در ایران بسیار بالاست.
 
یکی از بخش‌هایی که علاوه بر ارزآوری فراوان، اشتغال‌زایی بالایی دارد حوزه گیاهان دارویی است. بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مانند چین، آلمان، آمریکا در حال سرمایه‌گذاری در این حوزه هستند. مطلبی که حائز اهمیت است این است که منشأ اکثر گیاهان دارویی که کاربرد زیادی در صنعت غذایی و دارویی دارند مثل زعفران، شیرین‌بیان، باریجه کشور ایران است و حتی قسمت اعظم تولید این گیاهان دارویی در ایران انجام می‌شود. در ایران حدود 80 نوع از گیاهان دارویی در مساحتی بالغ بر 180 هزار هکتار کشت می‌شود و بیش از 200 هزار تن از این محصول تولید می‌شود. با صادرات این میزان از گیاهان دارویی در سال 1396 بیش از 400 میلیون دلار ارزآوری داشته است.[2]
 

مشکلات صنعت گیاهان دارویی در ایران

در کشور ایران بیش‌ترین استان‌هایی که از کشت گیاهان دارویی استفاده می‌کنند شامل استان‌های همدان، خراسان رضوی، فارس، کرمان، خراسان جنوبی را شامل می‌شود. بیش‌ترین مشکلاتی که در سر راه کشت گیاهان دارویی در ایران وجود دارد عبارت‌اند از:
 
  1. نبودن اندام‌های تکثیری استاندارد گیاهان دارویی
  2. عدم مکانیزه بودن فرآیند تولید
  3. وجود بقایای سموم در زمین و آلودگی گیاهان دارویی به آن‌ها
  4. پایین بودن کیفیت محصولات تولیدی
  5. هزینه بالای تولید گیاهان دارویی

زمینه‌های تولید و صادرات گیاهان دارویی در ایران

باوجوداینکه کشور ایران از خشک و بعضاً نیمه‌خشک بهره می‌برد اما این طبیعت قابلیت‌های فراوانی دارد. تا به این حال هشت هزار و چهارصد و بیست‌وپنج گونه گیاهی در ایران شناسایی‌شده با توجه به رقم بالای این نوع از گیاهان ولی از این ظرفیت بهره‌برداری صورت نگرفته است و به صورت خام فروشی و یا نهایت عرقیات گیاهان دارویی به فروش می‌رسد. اگرچه ایران یازده اقلیم، از سیزده اقلیم جهان را دارد و تنوع گیاهان دارویی بیش از سایر کشورهاست ولی تنها حدود 600 میلیون دلار است که از این میان 450 میلیون دلار به صادرات زعفران اختصاص پیداکرده است. [3]

بسیاری از کارشناسان بر این عقیده هستند که گیاهان دارویی جایگزین بسیار مناسبی برای صادرات نفت است ولی به علت نبودن بسترهای مناسب برخی از صادرات گیاهان دارویی کشور ما به صورت فله‌ای است که متأسفانه ارزآوری زیادی در پی ندارد. این در حالی است که همین گیاهان دارویی ما که به صورت خام صادرشده بود بعد از فرآوری در بسته‌بندی‌هایی با ظاهر مناسب و با قیمت‌های بسیار بالا وارد کشور ما می‌شود و بعضی از افراد از این محصولات استفاده می‌کنند. بنا بر نظر کارشناسان این ظرفیت عظیم تولید و صادرات گیاهان دارویی در کشور ما قابل احیا و توسعه است. مورد مذکور می‌تواند در تولید ناخالص داخلی و ملی را افزایش داده، در ایجاد فرصت‌های شغلی و هم‌چنین افزایش صادرات آن مؤثر باشد. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی بیش از 75 درصد مردم کشورهای درحال‌توسعه برخی از نیازهای بهداشتی خود را از طریق داروهای گیاهی برطرف می‌کنند. در حال حاضر حتی کشورهای توسعه‌یافته نیز از گیاهان دارویی و سنتی برای بهبود وضعیت بهداشتی افراد استفاده می‌شود بنابراین با نگاهی به آینده می‌توان پی برد که صنعت گیاهان دارویی زمینه‌ی ارزآوری بالایی را دارد.
 

کاوشی در مزیت‌های اقتصادی ایران درزمینه‌ی تولید و صادرات گیاهان دارویی

باوجود اقلیم‌های فراوانی که در ایران وجود دارد شرایط بسیار مناسبی برای کشور ایران فراهم کرده است، این شرایط عالی زمینه رشد گیاهان دارویی را در ایران به وجود آورده است چنان‌ چه بیش از 90 درصد گونه‌های گیاهان دارویی در ایران پدید آمده‌اند لذا کشور ایران جزء توانمندترین کشورها درزمینه‌ی تولید گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن است.

از گذشتگان دور تا به امروز استفاده از گیاهان دارویی برای علاج بیماری‌ها و حتی صنایع بهداشتی و غذایی مورداستفاده قرار می‌گرفته است اما اخیراً گرایش مردم به گیاهان دارویی به دلیل عوارض جانبی و بالای داروهای شیمیایی توجه تمام افراد دنیا را به خود جلب کرده است. از طرفی هم سازمان بهداشت جهانی در حال جایگزین کردن تدریجی مواد ارگانیک و طبیعی به جای مواد شیمیایی شده است تا کشورهای مختلف جهان نسبت به سرمایه‌گذاری، برنامه‌ریزی کشت و هم‌چنین تولید انبوه گیاهان دارویی در سطوح صنعتی و بهره‌برداری از آن در صنایع دارویی، غذایی و درنهایت بهداشتی گام مثبتی بردارند.

ظرفیت تجارت گیاهان دارویی تا سال 2050 به بیش از 5000 میلیارد دلار افزایش پیدا می‌کند و این در حالی است که بحث درمان بدون عوارض شیمیایی در تمام کشورهای جهان به‌طورجدی دنبال می‌شود؛ و طبق مستندات موجود در سند ملی توسعه فناوری گیاهان دارویی اکنون 75 درصد بازار کشور فرانسه به گیاهان دارویی اختصاص دارد هم‌چنین این رقم در کانادا 50 درصد این در صورتی است که تنها 10 درصد از بازار مصرفی در اختیار گیاهان دارویی قرار دارد.[4] در کشورهای اروپایی و آمریکایی سرانه مصرف داروهایی گیاهی بسیار بالاست اما با زمینه‌های موجود در ایران از آن به خوبی بهره‌برداری صورت نگرفته است؛ و آن طور که باید قادر نبوده‌ایم در زمینه تجارت در بازارهای جهانی گیاهان دارویی راه پیدا کنیم درصورتی‌که کار علمی روی کشت و بهره‌برداری صحیح از گیاهان دارویی انجام دهیم می‌تواند نقش فوق‌العاده‌ مهمی در افزایش بهداشت و سلامت افراد، اشتغال‌زایی و درنهایت صادرات غیرنفتی را داشته باشیم.

بیش‌ترین کشورهایی که از ایران گیاهان دارویی خریداری می‌کنند عبارت‌اند از: کشورهای اروپایی، آمریکا و همسایگان ایران هستند باوجوداین امر، اکثر مواد اولیه‌ای که موردنیاز صنعت تولید داروهای گیاهی است از خارج از ایران وارد می‌شود. قسمت اعظم محصولات گیاهی به صورت غیرقانونی به کشورهای همسایه منتقل می‌شود و به دلیل نداشتن برند سازی و بسته‌بندی مناسب، بهره‌ی ارزش افزوده گیاهان و هم‌چنین فراورده‌های دارویی آن برای کشورهای دیگر خواهد بود به‌طور مثال کشور اسپانیا با بسته‌بندی مناسب و هم‌چنین برند سازی روی زعفرانی که در ایران کشت می‌شود این گیاه باارزش را حدود پنج برابر به فروش می‌رساند.  

گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و زراعی به دست می‌آیند و چیزی که مهم است تولید گیاهان دارویی به روش زراعی است تا با متناسب با نیازها و به صورت اقتصادی روانه بازار شود. اکثر گیاهان دارویی که در ایران وجود دارد در سایر کشورها وجود ندارد به همین علت از آن استقبال خوبی می‌شود. به‌طور مثال ریشه شیرین‌بیان برای ما ارزش چندانی ندارد ولی برای مردم سایر ملل از ارزش بالایی برخوردار است.
 
 

پینوشت:
[1] سایت باشگاه خبرنگاران پویا، کشت و توسعه "گیاهان دارویی" چگونه اقتصاد و سطح درآمد مردم ایران را متحول می‌کند؟
[2] سایت باشگاه خبرنگاران پویا، کشت و توسعه "گیاهان دارویی" چگونه اقتصاد و سطح درآمد مردم ایران را متحول می‌کند؟
[3] سایت شبکه خبر، ظرفیت های صنعت گیاهان دارویی درتحقق اهداف اقتصادمقاومتی
[4] همان منبع، ظرفیت های صنعت گیاهان دارویی درتحقق اهداف اقتصادمقاومتی