خبرهای روی اعصاب

این روزها با شیوع ویروس کرونا در سطح جامعه، بازار شایعات هم بیش از پیش داغ شده است. هر روز صبح وقتی از خواب بیدار می‌شویم با حجم وسیعی از اخبار ضد و نقیض در فضای مجازی، رسانه‌های بیگانه و بین افراد جامعه روبرو می‌شویم که صحت و سقم آن به راحتی قابل اثبات نیست و جز تشویش اذهان عمومی نفع دیگری در پی نخواهد داشت.
 
در این مقاله قصد داریم به بررسی مفهوم شایعه و تاثیر آن بر سلامت روان افراد جامعه بپردازیم:
 

شایعه چیست؟

قبل از هر چیز باید بدانیم که معنای شایعه چیست و اصولا به چه نوع اخباری شایعه می‌گویند. در لغت‌نامه دهخدا در تعریف شایعه آمده است: «در تداول امروز، خبرهای بی‌اصل است که در میان مردم بر سر زبان‌ها باشد[1].»
 
در تعریفی علمی‌تر می‌توان گفت که شایعه عبارت است از پیامی که در میان افراد جامعه دهان به دهان می‌گردد ولی واقعیت، آن را تایید نمی‌کند.[2]
 
شایعه قدیمی‌ترین رسانه‌ی گروهی و ترویج خبری ساختگی است که واقعیت بیرونی ندارد و معمولا بر پایه‌ی بزرگ‌نمایی، ایجاد رعب و وحشت و یا تحریف و بدبینی استوار است  و منبع آن یا اطلاعات نادرست و یا اطلاعاتی درست اما اغراق آمیز است.
در میان خبری با این ویژگی‌ها، حقیقت جنبه کم‌رنگی پیدا می‌کند که هدف از رواج آن تاثیر بر افکار عمومی به منظور دست‌یابی به اهداف سیاسی، نظامی، اقتصادی و یا فرهنگی است.
 
شایعه ابعاد مختلفی دارد و معمولا در زمانی که جامعه دچار بحران شده است حالتی حاد به خود می‌گیرد. در اینگونه مواقع، مردم جامعه مدام گوش به زنگ شنیدن اخبار هستند و به زعم خودشان نمی‌توانند آن اخبار را از منابع مورد اطمینان کسب نمایند.
 
مثلا در زمینه همین ویروس کرونا که این روزها بحث داغ تمام جوامع شده است، مردم مدام می‌خواهند آماری دقیق از فوتی‌های ناشی از این بیماری یا راهکارهایی برای پیشگیری از آن و درمان و یا اخباری مشابه آن بدست آورند و معمولا برای دستیابی به این اخبار به رسانه‌هایی غیر معتبر (رسانه‌های بیگانه، فضای مجازی و افراد غیر قابل اعتماد) رجوع می‌کنند تا به خیال خودشان اخبار صحیح را پیدا نمایند. در این میان عده‌ای نیز از شرایط پیش آمده سوء استفاده کرده و با اخباری غلط و اغراق آمیز سعی در جلب توجه دیگران نسبت به خود دارند و با ایجاد تشویش اذهان و نگرانی عمومی به اهداف خود دست می‌یابند.
 
پس می‌توان گفت شایعه معمولا در بستری از ابهام و تنش گسترش می‌یابد و همچون ویروسی موذی در تمام لایه‌های جامعه نفوذ کرده و آن را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد.
 
جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران نیز با توجه به همین موارد دو شرط اساسی را برای رواج شایعه لحاظ کرده‌اند:
 

1. موضوع شایعه باید برای گوینده و شنونده مهم باشد (همانند ویروس کرونا که هم برای شایعه سازان مهم است و هم برای مردم جامعه)
2. در این موضوع ابهام وجود داشته باشد (همانند ابهامی که نسبت به نوع ویروس کرونا، پیشگیری و درمان آن و آمار مبتلایان و فوت شدگان در میان مردم وجود دارد.)

 
در تاریخ اسلام نیز شایعات زیادی توسط مشرکان و کفار و منافقین ترویج داده می‌شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و یارانش را دچار مشکلات عدیده‌ای می‌ساخت و سبب ایجاد تردید، سستی و اضطراب در میان بخشی از افراد جامعه می‌شد.
 
در قرآن نیز به این موضوع اشاره شده است و خداوند تبارک و تعالی در سوره احزاب، شایعه سازان را با منافقانی که در قلب‌هایشان مرض و ناپاکی وجود دارد برابر دانسته  است.[3]
 

شایعات به انواع مختلفی ساخته و ترویج داده می‌شود:

 

1. شایعاتی که به منظور ایجاد ترس در یک جامعه پخش می‌شود. (همانند شایعات مربوط به ویروس کرونا)
2. شایعاتی که برای ترویج بدبینی نسبت به اشخاص یا گروه‌های محبوب و حتی نسبت به حکومت حاضر ساخته می‌شود.(همانند شایعات مربوط به مخالفت علما با قرنطینه کردن قم)
3. شایعاتی که از اصل تفرقه افکنی پیروی کرده و قصد ایجاد اختلاف میان گروه‌ها و قبایل مختلف را دارند.(همانند شایعاتی که وحدت شیعه و سنی را خدشه‌دار می‌سازد)
4. شایعاتی که در جهت اهداف دشمن و به قصد فریبکاری در جامعه رواج پیدا می‌کنند. (همانند شایعاتی که از طرف رسانه‌های خارجی در جهت بی‌اعتماد کردن جامعه نسبت به نظام جمهوری اسلامی مطرح می‌شود)

با توجه به انواع مختلف شایعه، به طور خلاصه مهمترین کارکردهای منفی آن عبارتند از: ایجاد ناامنی روانی، انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به اهداف جزئی، ایجاد تفرقه و بدگمانی نسبت به دولتمردان و حکومت، کاهش اعتماد مردم به رسانه‌های داخلی و روی آوردن به منابع غیر رسمی، گسترش فضای ناامنی و ترس و اضطراب و نگرانی در جامعه

 

تاثیر شایعه بر سلامت روان افراد جامعه

محتوای شایعات تحت تاثیر واکنش‌های عاطفی جامعه به مرور زمان تغییر می‌کند. همان طور که گفته شد شایعات معمولا در بستری از ناآرامی‌ها و بحران‌ها شکل می‌گیرد. به این صورت که هرگاه افراد جامعه تحت فشار روانی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قرار بگیرند انگیزه ایجاد شایعه بیشتر می‌شود.
 
درواقع می‌توان گفت که شایعه با  ناامنی و اضطراب همراه است و هر قدر امینت روانی افراد جامعه کمرنگ شود بستر ایجاد شایعات نیز بیشتر فراهم می‌گردد. پس تعامل اضطراب و شایعه، تعاملی دو سویه است: اضطراب سبب ایجاد شایعه می‌گردد و شایعه نیز سبب ایجاد اضطراب.
 
به طور مثال در همین روزهایی که مردم جامعه تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا دچار اضطراب و نگرانی شده‌اند، انگیزه ایجاد شایعه و ترویج آن نیز بالا رفته است. از طرف دیگر بازار داغ شایعات خود موجب ناامنی روانی شده و اضطراب و تشویش اذهان عمومی را در پی خواهد داشت. در نتیجه شایعه بر بهداشت روانی جامعه تاثیر منفی خواهد گذاشت و سلامت روان افراد را به خطر خواهد انداخت.
 
با توجه به مطالب گفته شده می‌توان گفت که مهمترین راه مقابله با شایعه و تضمین سلامت روانی افراد جامعه این است که اولا مسئولین مربوط، در مواقع بحرانی که بستر شایعه سازی فراهم می‌شود، مردم را از مسائل مهم جامعه آگاه سازند تا آنها نسبت به امر پیش آمده اطمینان پیدا نموده و مطمئن شوند چیزی از چشم آنها پوشیده نیست. ثانیا افراد جامعه نیز از ترویج شایعات جلوگیری کرده و برای سلامت روان خود و دیگران، اخبار را تنها از منابع آگاه کسب نمایند و با انواع مختلف شایعات، موجب تشویش اذهان خود و دیگران نشوند.


پی‌نوشت:
. لغت نامه، علی اکبر دهخدا، ذیل ماده شین[1]
. درآمدی بر جامعه‌شناسی، بروس کوئن، ترجمه محسن ثلاثی، ص250[2]
. احزاب، 61[3]