رعایت، اهتمام و ملاحظه‌ی حقوق یکدیگر در اندیشه اسلامی از اهمیت فراوان ای برخوردار است و اگر اساسی‌ترین رکن در تعامل فردی و اجتماعی، رعایت حقوق متقابل نباشد، حداقل یکی از مهم‌ترین مولفه ها در تعاملات فردی و اجتماعی، اهتمام به حقوق سایرین هست؛ بنابراین یکی از ارکان اصلی و مهم در اندیشه اسلامی، حقوق بشر می‌باشد. در عرصه بین‌المللی نیز اهتمام به حقوق بشر در دهه‌های اخیر رشد قابل‌ملاحظه‌ای پیدا کرده است و هرچند تاریخچه حقوق بشر در اندیشه غربی گستردگی چندانی ندارد ولی به برکت نهادهای بین‌المللی و توانمندی‌های رسانه‌ای، حقوق بشر غربی که برآمده از جامعه‌شناسی و فلسفه‌ی اومانیستی غرب می‌باشد، شناخت شده تر از گفتمان حقوق بشر اسلامی می‌باشد. با مراجعه‌ای اجمالی به سنت اسلامی روشن می‌شود که در اندیشه دینی، ظرفیت‌ها و آموزه‌های فراوانی نسبت به حقوق بشر وجود دارد و حقوق بشر اسلامی این توانمندی را دارد که کارآمدتر و قدرتمندتر از حقوق بشر غربی در عرصه‌ی بین‌المللی فعالیت داشته باشد، لکن بی‌مهری‌های فراوانی که نسبت به این گفتمان وجود داشته است، مانع از رشد شایسته حقوق بشر اسلامی بوده است؛ بنابراین توسعه و بسط مفهومی و عملیاتی حقوق بشر اسلامی ازجمله ضرورت‌های اساسی می‌باشد که باید به آن اهتمام ویژه‌ای داشته باشیم که در این نوشتار برخی از ابعاد این مسئله را مورد واکاوی قرار می‌دهیم.
 

ضرورت

مهم‌ترین مسئله در باب مقدمات توسعه حقوق بشر اسلامی، شناخت ضرورت‌های موجود می‌باشد. اولین نکته در باب بیان ضرورتِ اهتمام به حقوق بشر اسلامی، ظرفیت‌های قابل‌ملاحظه‌ای است که در اندیشه اسلامی وجود دارد. با مراجعه به سنت اسلامی، آیات، روایات و سیره عملی ائمه علیهم‌السلام روشن می‌شود که ظرفیت‌های فراوانی در این عرصه وجود دارد و بخش زیادی از آموزه‌های فقهی، اخلاقی و قضائی، تأکید بر اهتمام و رعایت حقوق بشر و حقوق متقابل انسانی دارند و به همین جهت، نباید به جهت بی‌مهری و غفلت مسلمانان، این بخش مهم و عظیم از آموزه‌های اسلامی، نادیده گرفته شود و مغفول باشد. احکام و آموزه‌های فراوان فقهی و اخلاقی وجود دارد که به بهترین و دقیق‌ترین صورت، حقوق متقابل انسانی را تبیین کرده است و ضمانت اجراهای لازم را نیز تأمین نموده است و باید از این ظرفیت‌های موجود استفاده نمود. نکته‌ی مهم دیگری که وجود دارد و ضرورت اهتمام به حقوق بشر از منظر اندیشه اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد، نارسایی‌ها و کاستی‌هایی می‌باشد که در اندیشه حقوق بشر غربی وجود دارد. جامعه شناسان و فلاسفه‌ی غرب، هرچند در تلاش بوده‌اند که نظامی جامع و کامل برای ارتقای حقوق بشر ارائه نمایند که اصلی‌ترین سند در این عرصه را می‌توان اعلامیه جهانی حقوق بشر دانست که از جانب کشورها، دولت‌ها و نهادهای متعددی مورد تائید قرار گفته است، بااین‌وجود، بسیار مشاهده می‌شود که در سطوح خرد و کلان، حقوق انسان‌های زیادی به اَشکال مختلف نقض می‌شود و حتی از جانب کشورها و ملت‌هایی که داعیه‌ی حقوق بشر دارند، هیچ واکنشی وجود ندارد و این نشان‌دهنده ضعف و ناکارآمدی حقوق بشر غربی می‌باشد که به همین دلیل نیز، تلاش برای توسعه حقوق بشر با تکیه‌بر اندیشه اسلامی ضرورت دیگری می‌باشد که تحقق آن در عرصه‌ی بین‌المللی نیاز به اهتمام ویژه دارد و بنابراین با توجه به نکات مذکور، تاسیس نظام حقوق بشر اسلامی به‌عنوان یکی از امکان های منطقی به‌صورت خاصی ضرورت پیدا می‌کند[1] و باید برای تحقق آن بیش‌ازپیش تلاش نمود.
 

راهکار توسعه حقوق بشر اسلامی

ضرورت اهتمام به حقوق بشر اسلامی در بخش پیشین مورد تأکید قرار گرفت. سوالی که وجود دارد این است که با چه راهکار و رویکردی می‌توان حقوق بشر اسلامی را مورد تأکید و توسعه در عرصه‌های عملیاتی و اجرایی قرارداد؟ در پاسخ به این سوال باید بیان کرد که مهم‌ترین راهکار و رویکرد در این زمینه، استفاده از ظرفیت‌های موجود و فعال کردن ظرفیت‌های موجود می‌باشد. حقوق بشر غربی از تمام ظرفیت‌های موجود به جهت رشد و توسعه‌ی خود استفاده نموده است، ظرفیت‌های سیاسی و بین‌المللی گرفته تا استفاده از اندیشمندان، متفکران و جامعه شناسان که همه و همه در خدمت نهادینه کردن آموزه‌های حقوق بشر غربی بوده‌اند؛ برای توسعه حقوق بشر اسلامی نیز باید از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده کرد، علما و اندیشمندان، کارآمدی و تاریخچه حقوق بشر اسلامی را مورد تأکید قرار دهند و از ظرفیت اعلامیه‌ها و اسناد بین‌المللی استفاده کنند و حتی فضای مجازی نیز ازجمله دیگر ظرفیت‌هایی می‌باشد که می‌تواند به این امر کمک کند[2] و از رهگذر این تلاش‌ها، می‌توان امید داشت که حقوق بشر اسلامی به جایگاه خود نائل شود و اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی، ازجمله‌ی این تلاش‌ها می‌باشد که بر پایه اتفاق‌نظری در مورد حقوق بشر اسلامی[3] از جانب ملل اسلامی تدوین‌یافته است. نکته‌ی مهمی که وجود دارد این است که در جامع بودن حقوق بشر اسلامی تردیدی وجود ندارد[4] ولی تحقق این امر، نیاز به تلاش‌های متفکران و اندیشمندان دارد؛ بنابراین، امید است که با استفاده از راهکارها و رویکردهای بیان‌شده و همچنین با تبیین عناصر حقوق بشر در تعالیم اسلامی، از مفهوم حقوق بشر اسلامی دفاع نموده و بیش‌ازپیش متعالی شود[5].

 

پی‌نوشت

[1] ‏زاهد ویسی، «تاسیس نظام حقوق بشر در اسلام (بررسی امکان و اوصاف)»، کتاب نقد 36، ش. 9 (۱ مهر ۱۳۸۴): 155-88.
[2] ‏احمد سلطانی نژاد و محمد داوند، «راهکارهای کاهش تهدیدات سازمان‌های غیردولتی حقوق بشری علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات»، سیاست 45، ش. 48 (۴ فروردین ۱۳۹۷): 39-57.
[3] ‏آن الیزابت مایر، «حقوق اسلامی یا حقوق بشر: معضل ایران»، ایران نامه 52، ش. 13 (۱ مهر ۱۳۷۴): 459-82.
[4] ‏عبدالرضا بای، «قدرت دانش و هژمونی در فرایند جهانی شدن»، تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری 15، ش. 7 (۴ فروردین ۱۳۹۰): 43-74.
[5] ‏قاسم پورحسن و محسن منصوری، «بررسی مبانی اعلامیه جهانی حقوق بشر و مقایسه آن با آموزه های قرآنی با تأکید بر آراء اندیش وران معاصر شیعی»، رهیافت انقلاب اسلامی 10، ش. 3 (۱ مهر ۱۳۸۸): 23-54.