تغذیه در دوره نوزادی

در یادداشتی با عنوان «تربیت، بی‌تربیت!» بیان کردیم که والدین در دوره زیر هفت سال سه وظیفه مهم دارند که این وظایف عبارت‌اند از:

1. فراهم کردن شرایط بازی برای کودک
2. حفظ مقام سیادت کودک
3.  تهیه غذای باکیفیت و متناسب برای فرزند

در یادداشتی با عنوان «زنده‌باد بازی!» و «پادشاهان کوچک!» به بررسی وظیفه اول و دوم از وظایف سه‌گانه فوق پرداختیم. اینک در این یادداشت وظیفه سوم را موردبررسی قرار می‌دهیم و به دلیل اهمیت تغذیه در دوران شیرخوارگی، قسمت اول از این یادداشت را به دوران شیرخوارگی اختصاص می‌دهیم و در قسمت‌های بعد به سایر مباحث خواهیم پرداخت.
 

مزایای شیر مادر برای نوزادان

در دو سال ابتداییِ زندگی، وظیفه والدین در رابطه با تغذیه کودک تقریباً مشخص و واضح است؛ زیرا درصورتی‌که مشکل خاصی برای مادر یا کودک وجود نداشته باشد، مادر وظیفه دارد تا با شیر خود نوزاد دلبندش را تغذیه کند.

پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم می‌فرماید: لیسَ لِلصَّبِی لَبَنٌ خَیرٌ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ.[1] برای کودک، هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست.

و در حدیث دیگری امام صادق علیه‌السلام از قول امیر المومنین علیه‌السلام می‌فرماید:  مَا مِنْ لَبَنٍ رَضَعَ بِهِ الصَّبِی أَعْظَمَ بَرَکةً عَلَیهِ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ. برکت هیچ شیری به‌اندازه برکت شیر مادر بچه نیست.[2]

شیر مادر، قوی‌ترین و عالی‌ترین غذا برای شیرخواران و نوزادان است که تعدادی از فواید آن برای نوزادان را بیان می‌کنیم:

به هنگام تغذیه کودک با شیر مادر، غده هیپوفیز که در سر او قرار دارد و فعالیت آن بر روی دیگر غدد بدن مؤثر است، دو نوع هورمون می‌سازد که رشد و تکامل و سلامت جسم نوزادان را تا حدودی تضمین می‌کند. به عقیده کارشناسان تغذیه، بیش از 95 درصد مادران به‌اندازه تغذیه نوزاد خود، شیر تولید می‌کنند و نگرانی درباره کافی نبودن آن، نابجاست.

شیر مادر، نوزاد را در بسیاری از بیماری‌های انگلی، قارچی، باکتریایی و ویروسی مقاوم و ایمن می‌سازد و نیز او را از ابتلا به بسیاری از بیماری‌های دوران کودکی و نوجوانی و حتی بیماری‌های قلبی و عروقی که در دوران سالمندی شایع است، مصون می‌دارد.

تا کنون هیچ ماده یا دارویی ساخته نشده که ضریب هوشی کودکان را افزایش دهد، ولی شیر مادر می‌تواند ضریب هوشی طفل را تا هشت واحد بالا ببرد. شیر مادر پیوسته متناسب با رشد کودک و تغییر وضعیت جسمانی و نیازهای او تغییر می‌کند.

شیر مادر را خون سفید نیز نامیده‌اند؛ زیرا این شیر، به طور یقین شامل سلول‌های زنده‌ای است که در خون انسان نیز یافت می‌شود. این سلول‌های سفید، پروتئین خاصی را تولید می‌کنند که روده کودک را می‌پوشاند و از ورود و فعالیت میکروب‌های بیماری‌زا به خون نوزاد جلوگیری می‌کند.

میزان چربی شیر مادر هنگام صبح که نوزاد گرسنه‌تر است، بیشتر می‌شود. محتوای چربی شیر مادر نیز با بزرگ‌تر شدن نوزاد و کم شدن نیاز او کاهش به انرژی، به ازای هر واحد وزن بدن کمتر می‌شود و آنزیم‌های موجود در شیر مادر، به جذب نسبی چربی بدن نوزاد کمک می‌کند.[3]
 

تغذیه کمکی

از پایان ماه چهارم تا 6 ماهگی سن شروع غذاهای نیمه جامد است. ابتدا مادر باید کودک را با شیر خود تغذیه کند و در پایان شیر دادن به او غذای کمکی بدهد. برای پیشگیری از کاهش شیر مادر، باید پس از شروع غذای کمکی مادر دفعات شیردهی را افزایش دهد. غلات مخصوصاً برنج، به علت آسانی هضم، اولین گروه غذایی است که به کودک داده می‌شود. مناسب‌ترین روش برای شروع استفاده از لعاب برنج است. از یک‌بار در روز به ازای یک قاشق مرباخوری شروع می‌شود و به‌تدریج به 10 قاشق مرباخوری در روز افزایش داده می‌شود. از هفته دوم، شیرخوار می‌تواند به‌جای لعاب برنج از فرنی، شیر برنج و حریره بادام استفاده کند که آن‌ها نیز از یک قاشق مرباخوری و یک‌بار در روز شروع می‌شود و تا 10 قاشق مرباخوری در روز افزایش می‌یابد. از هفته سوم می‌توان از آب‌میوه استفاده کرد. باید آب‌میوه را از یک قاشق مرباخوری در روز شروع کرد و تدریجاً به 10 قاشق مرباخوری افزایش داد. مدت پنج‌تا هفت روز فقط از یک نوع آب‌میوه باید استفاده شود تا اگر ناسازگاری وجود داشته باشد، شناخته شود. بعد از آب‌میوه، با درنظرگرفتن پذیرش شیرخوار، میوه‌های نرم شده را می‌توان به شیرخوار داد. میوه‌ها علاوه بر اینکه منبع خوبی از ویتامین‌ها هستند به جلوگیری از یبوست نیز کمک می‌کنند. با توجه به اینکه مرکبات و توت‌فرنگی ایجاد حساسیت و آلرژی می‌کنند مصرف آن‌ها را می‌توان تا پایان 9 تا 12 ماهگی به تعویق انداخت. از هفته چهارم می‌توان از سبزی‌ها مختلف به‌صورت آب‌پز استفاده کرد و سبزی‌هایی مانند سیب‌زمینی، هویج و نخود سبز به‌صورت پخته‌شده و نرم مثل پوره سبزی‌ها را مصرف نمود. توصیه می‌شود که دادن گوجه فرهنگی و اسفناج تا پایان 9 تا 12 ماهگی به تعویق انداخته شود. از هفته پنجم می‌توان از زرده تخم‌مرغ آب‌پز شده سفت استفاده کرد. بدین ترتیب که باید به‌اندازه نصف قاشق چای‌خوری از زرده پخته‌شده را در آب یا شیر له کرد و به شیرخوار داد و مقدار آن را به‌تدریج افزایش داد تا در ظرف دو هفته به یک زرده کامل تخم‌مرغ برسد. آنگاه می‌توان یک روز در میان یک زرده کامل یا همه‌روزه نصف زرده تخم‌مرغ به شیرخوار داد. استفاده از سفیده تخم‌مرغ تا یک‌سالگی توصیه نمی‌شود. از هفته ششم به بعد می‌توان از گوشت پخته نرم و کم‌چربی (ماهی، مرغ و سایر انواع گوشت‌ها) همراه با سایر مواد غذایی که تاکنون به آن‌ها اشاره شد غذای کاملی درست کرد و به شیرخوار داد.

استفاده از انواع گوشت‌ها همراه با سبزی‌ها (هویج، لوبیا سبز، نخودفرنگی، کرفس، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، جعفری) و مواد نشاسته‌ای مانند ماکارونی و آردها امکان تهیه سوپ‌های متنوعی را به مادر می‌دهد. سوپی که مواد غذایی فوق در آن به‌خوبی نرم شده باشد غذای مناسبی برای شیرخوار است. شروع استفاده از حبوبات هم از همین سنین مقدور است. می‌توان از حبوبات خیس شده و پوست‌کنده که کاملاً پخته و نرم شده باشد مانند عدس، ماش و لوبیا (جوانه آن‌ها) استفاده نمود. حبوبات منبع خوبی برای تأمین پروتئین هستند و همراه با غلات و شیر مادر غذای کاملی را تشکیل می‌دهند. اگر کودک مبتلابه یبوست است در تهیه سوپ باید از برگه زردآلو، هلو و آلو به مقدار کم استفاده شود. با افزایش سن و پذیرش بیشتر کودک، سوپ و غذاهای نرم باید تبدیل به غذاهای سفت‌تر شوند؛ یعنی باید با اضافه‌کردن غذاهای سفت‌تر و کمی قابل جویدن، عمل تکاملی جویدن را در کودک پرورش داد. اگر با افزایش تدریجی قوام مواد غذایی، شیرخوار به عمل جویدن تشویق و راهنمایی نشود و برای مدت‌ها از غذاهای آبکی استفاده کند، بعداً در جویدن غذاهای جامدتر دچار اختلال خواهد شد. لازم است نان برشته، بیسکویت و سبزی‌هایی که قوام مناسبی برای جویده شدن دارند در این سنین به کودک داده شود. شیرخواران از یک‌سالگی به بعد به‌خوبی می‌توانند از غذاهای خانواده استفاده کنند. شیرخوار هنوز سریع رشد می‌کند و مقاومت کافی در مقابل بسیاری از بیماری‌ها را ندارد. دندان‌هایش کامل نشده‌اند، بنابراین غذاها بایستی مقوی، کم‌حجم و زودهضم باشند و به‌دفعات در اختیار شیرخوار قرار داده شوند. غلاتی که کودک قدرت جویدن آن‌ها را دارد و برنج به‌صورت کته‌های مختلف مخلوط با سبزی‌ها، حبوبات و گوشت‌های نرم مناسب هستند. اگر کودک هرروز از سبزی‌ها تازه استفاده کند لازم نیست هرروز میوه نیز بخورد با توجه به اینکه کودک در سنین 1 تا 3 سالگی به علت سرعت رشد و فعالیت زیاد احتیاج به انرژی و غذاهای بیشتر دارد ولی از طرفی حجم معده او کم است، لازم است در این سنین 5 تا 6 بار در شبانه‌روز تغذیه شود.[4]
 
 

پی‌نوشت

[1] - عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 34 ح 69
[2] - وسائل الشیعه، حرعاملی، ابواب احکام الاولاد، باب 68، ح2، ج21، ص452، ط آل البیت.
[3] - مقاله «نگاهی به اثرات حیاتی تغذیه نوزادان با شیر مادر»، روزنامه اطلاعات، 30/8/1377، به نقل از سایت https://hawzah.net
[4] - تغدیه مادر و کودک، بهداشت برای خانواده، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ص 76