چرایی بی‌اشتهایی در کودکان

در یادداشتی با عنوان «تربیت، بی‌تربیت!» بیان کردیم که والدین در دوره زیر هفت سال سه وظیفه مهم دارند که این وظایف عبارت‌اند از:

1.  فراهم کردن شرایط بازی برای کودک
2.  حفظ مقام سیادت کودک
3.  تهیه غذای باکیفیت و متناسب برای فرزند

در یادداشتی با عنوان «زنده‌باد بازی!» و «پادشاهان کوچک!» به بررسی وظیفه اول و دوم از وظایف سه‌گانه فوق پرداختیم و در یادداشت قبل با عنوان «تغذیه در دوران نوزادی»، بررسی وظیفه سوم را آغاز کردیم و به دلیل اهمیت تغذیه در دوران شیرخوارگی، قسمت اول از این سلسله یادداشت را به دوران شیرخوارگی اختصاص دادیم و در این قسمت به سایر مباحث خواهیم پرداخت.
 

بی‌اشتهایی کودک

معمولاً یکی از اضطراب‌ها و نگرانی‌هایی که همه والدین آن را تجربه می‌کنند، نگرانی از بی‌اشتهایی کودک است. سؤالی پرتکرار که معمولاً همیشه پرسیده می‌شود: مدتی است فرزندم بی‌اشتها شده است، چه‌کار کنم؟

گفتنی است که اطفال، نیازمند توجه و علاقه پدر و مادر خود هستند، به‌گونه‌ای که کودک هرگونه واکنش مثبت و منفی پدر و مادر و بخصوص مادر را به‌عنوان تشویق و تنبیه خود قلمداد می‌کند؛ بنابراین باید در تمام زمینه‌ها ازجمله تغذیه کودک، روش‌های صحیح و مناسب (مانند تشویق) را به کاربست تا نتیجه مفید حاصل شود. کودکی که با امتناع از غذا خوردن درصدد جلب‌توجه است، باید در مقابل او هیچ‌گونه واکنشی نشان ندهیم؛ زیرا اگر به‌زور متوسل شدیم، او غذا را نمی‌جود و چه‌بسا این اقدام (توسل به‌زور) خطراتی را به بار آورد، چراکه کودک در حال گریه و مقاومت، ممکن است ذرات غذا در تواشه اش (راه تنفس) بیفتد و به عفونت تنفسی و گاهی خفگی منجر شده یا دچار استفراغ گردد و به‌تدریج در مقابل این روشِ شما، دچار بی‌اشتهایی دائمی شود.

گاهی مشاهده می‌شود که پدر و مادر برای اینکه کودک خود را به خوردن غذا تشویق کنند، برای او شکلک درمی‌آورند یا مثلاً مادر به کودکش می‌گوید: اگر یه لقمه دیگه بخوری میگم بابات یه مَلَّق برات بزنه. یا اینکه گاهی پدر چهاردست‌وپا راه می‌رود و کودک را بر پشت خود سوار می‌کند و مادر نیز با بشقاب غذا به دنبال او راه می‌افتد تا بلکه فرزندش چند لقمه غذا بخورد.

چنانچه کودک ازنظر علائم ظاهری مشکلی ندارد، ولی چند روزی است که دچار بی‌اشتهایی شده است، باید برای بازگشت به اشتهای طبیعی موارد زیر را در نظر داشت:

1- به‌هیچ‌عنوان، کودک را مجبور به خوردن چیزی نکنید و برای این منظور متوسل به‌زور و ترساندن نشوید.
2- اگر کودک از غذا خوردن امتناع می‌کند، در حضور او اظهار نگرانی نکنید، چون از اینکه احساس می‌کند شما بدین‌وسیله بیشتر به او توجه می‌کنید سو استفاده کرده و هرروز برشدت امتناع خود می‌افزاید.
3- برای غذا خوردن طفل، جایزه تعیین نکنید؛ بخصوص اگر تعداد این جوایز زیاد شود و شما قادر به تهیه آن‌ها نباشید، کودک دیگر به شما اعتماد نخواهد کرد؛ بنابراین هم به بدآموزی او کمک کرده‌اید و هم او را دچار بی‌اشتهایی عصبی ساخته‌اید.
4- برای کودک سفره کوچکی تهیه کنید. همچنین یکدست کاسه، بشقاب، قاشق، چنگال و لیوان مخصوص برایش خریداری کنید تا او ضمن احساس شخصیت و غرور، رغبت بیشتری به خوردن غذا داشته باشد.
5- اگر دو کودک دارید، سعی کنید برای هر دو یک نوع غذا تهیه نمایید تا ضمن یک رقابت سالم غذای بیشتری میل کنند.
6- اگر کودک در ضمن غذا خوردن، لباس یا دست و صورتش را کثیف کرد و یا غذا به لباسش ریخت او را مؤاخذه و سرزنش نکنید. درست است که کودک در دوسالگی می‌تواند به‌تنهایی شروع به خوردن غذا کند، اما هنوز به طور کامل بر اوضاع مسلط نشده است.
7- در غذا دادن به کودک عجله نکنید زیرا او کمی کند غذا می‌خورد. اگر مرتب به او بگویید زود باش بخور! چرا کم می‌خوری؟ چرا یواش می‌خوری؟ کودک دچار بی‌اشتهایی می‌شود. بگذارید به میل خودش غذا بخورد.
8- برای کودک خود برنامه غذایی هفتگی داشته باشید. سعی کنید غذای او متنوع، مقوی و لذت‌بخش باشد تا ضمن تحریک اشتهای طفل، انرژی لازم جهت رشد او تأمین شود.
9- کودکان سه تا چهارساله‌ای را که دچار بی‌اشتهایی هستند در خرید مواد غذایی، تهیه و آماده کردن آن دخالت دهید، در این صورت آن‌ها باعلاقه بیشتری از آن غذا می‌خورند.
10- با درنظرگرفتن نکات یادشده، اگر کودک شما گاهی به‌اندازه کافی غذا نخورد یا از خوردن غذا امتناع کرد به او اعتماد کنید و بدون هیچ‌گونه واکنشی (تنبیهی یا تشویقی) سفره غذای او را جمع کنید و بگذارید تا خودش در موقع گرسنگی با ولع و اشتهای کامل غذایش را بخورد.[1]
 

شیوه‌های رفتاری مادر در زمان غذا دادن به کودک

بهتر است مادر در زمان تغذیه کودک هدف‌های زیر را دنبال کند:

1- نیازهای تغذیه‌ای کودک را تأمین کند.
2- احساس استقلال کودک را در خوردن غذا برآورده سازد.
3- عکس‌العمل مناسب و یکنواختی در مقابل رفتارهای کودک ابراز کند.
4- ذائقه‌ی او را به انواع مواد غذایی عادت دهد.
5- محیطی سرشار از محبت و صمیمیت و به‌دوراز جنجال در زمان غذا خوردن فراهم کند.
6- سفره‌ی غذا را در شرایط مناسبی که خاطره دلپذیری ایجاد کند، بچیند.

برای اینکه به چگونگی رفتار کودک، عکس‌العمل مادر و رفتارهای آتی کودک پی ببریم یک مثال می‌زنیم:

کودک و مادر به مغازه‌ای وارد می‌شوند و کودک درخواست شکلات می‌کند. مادر برای کودک توضیح می‌دهد و از خریدن امتناع می‌کند اما کودک گریه می‌کند و جیغ می‌کشد و درنهایت مادر شکلات را می‌خرد.

در این مثال عکس‌العملی که از مادر سر می‌زند، تعیین‌کننده رفتارهای آتی کودک است. مادر با خرید شکلات، رفتار کودک را برای استفاده از ابزار گریه تقویت می‌کند و احتمال اینکه این رفتار در دفعات بعد تکرار شود زیاد است. دراین‌ارتباط دوجانبه اگر مادر نسبت به گریه‌ی کودک بی‌توجهی می‌کرد یا توجه او را به موضوع دیگری جلب می‌کرد، احتمال قطع گریه وجود داشت و پیامد نامطلوب فوق حاصل نمی‌شد. منطقی و معقول بودن رفتار والدین در مقابل درخواست‌های کودک موجب ایجاد رفتارهای یکنواخت می‌گردد و کودک دچار سردرگمی نمی‌شود. گاهی اوقات، والدین با توجه به شرایط روحی و روانی خود هر بار در مقابل درخواست معین کودک، رفتاری را نشان می‌دهند که با رفتار قبل مغایر است. این رفتارهای مغایر، کودک را دچار سردرگمی می‌کند و ممکن است شیوه‌ی غذا خوردن او را نیز تحت تأثیر قرار دهد.
 

اصول رفتار با کودک سه تا پنج‌ساله

1- باید کودک را با انواع غذاهای مختلف آشنا کرد. بهتر است غذای جدید را ابتدا یک فرد بزرگ‌تر خانواده بخورد تا الگویی برای کودک باشد و تمایل کودک برای خوردن آن غذا بیش‌تر شود.
2- نباید میان وعده‌ها آن‌قدر زیاد باشد که کودک نتواند غذای اصلی را بخورد به‌خصوص در مصرف مواد قندی، شیرینی، شکلات و تنقلات کم‌ارزش نباید زیاده‌روی کرد چون می‌تواند سبب فساد دندان، سوءتغذیه و یا چاقی کودک شود. عادت کودک به مصرف میوه به‌عنوان میان وعده بسیار خوب است.
3- درصورتی‌که کودک تمایلی به خوردن غذای جدید نشان نداد می‌توان او را تشویق کرد که مختصری از آن را بچشد، بو بکشد و حتی لمس کند این کار درک کودک از غذا را با حس‌های بویایی، چشایی و بینایی تقویت می‌کند و پذیرش غذای جدید را برای او راحت‌تر می‌کند. البته بهتر است غذای جدید درزمانی که کودک به طور کامل گرسنه است داده شود.
4- باید هنگام خوردن غذا محیط جالب و با آرامش باشد. امرونهی کردن و اعمال روش‌های تربیتی در حین صرف غذا مناسب نیست.
5- بی‌تحرکی، خواب ناکافی و بیماری کودک می‌تواند موجب بی‌اشتهایی و غذا نخوردن کودک شود.
6- هم‌زمان با دسترسی به استقلال، ریخت‌وپاش غذا بیش‌تر می‌شود ولی باید تحمل کرد.
7- صحبت کردن با کودک خردسال در حین غذا خوردن، علاقه‌ی او را به‌صرف غذا بیشتر خواهد کرد.
8- کودک علاقه دارد غذاهای جدید را دست‌کاری کرده و سپس بخورد، این نیز رفتاری طبیعی است.
9- خوردن غذا با همسالان برای کودکان جالب‌تر است.[2]
 
 

پی‌نوشت

-[1] مقاله تغدیه کودک، دکتر آذر آذرى، دکتر حسین برهان
[2] - مقاله رفتار تغذیه‌ای خانواده با کودک، کتابخانه دیجیتالی سایت تبیان