معماري ايران اسلامي از صفويان تا دوره ي معاصر

جاده يزد-کرمان: رباط زين الدين

«رباط زين الدين» يکي از زيباترين ساختمانهاي دوره ي صفويه است که در 67 کيلومتري جاده ي يزد به کرمان قرار گرفته است. اين رباط و رباط زيره ي کاشان تنها رباطهاي گرد و دايره اي شکل در ايران هستند که نقشه هاي آنها با هيچيک از کارونسراهاي دوره ي صفويه قابل مقايسه نيست و مي توان گفت که طرّاح يا مهندسان آنها واقعاً از نابغه هاي دوران بوده اند.
در دوره ي صفويه بويژه از زمان شاه عباس به بعد احداث ساختمانهاي عام المنفعه مانند پل، حمام، مدرسه، آب انبار و مخصوصاً کاروانسرا فزوني يافت و در اغلب جاده هاي اصلي و فرعي تعداد زيادي از اين بناها ساخته شد. بين جاده هاي اصلي و فرعي يزد به کرمان که تقريباً از راههاي کويري محسوب مي شود و در تابستانها هوايي گرم و سوزان دارد، کاروانسراهاي زيادي در زمان صفويه ساخته شده است که آثار بعضي از آنها به صورت ويرانه و نيمه ويرانه در کنار اين جاده ها به چشم مي خورد. در آن دوره اين کاروانسراها براي مسافران نعمت بزرگي به شمار مي آمد. جهانگردان ايراني و خارجي که از اين راههاي دور و دراز و خسته کننده عبور مي کردند، اين کاروانسراها را - که از اقدامات مفيد شاهان صفويه بوده است - مي ستودند. بيشتر کاروانسراهاي عام المنفعه ي احداث شده، بين جاده هاي کرمان، يزد و حومه مرهون کوشش گنجعليخان، حکمران کرمان در دوره ي صفويه است. اين شخص ساختمانهاي زيادي در شهر کرمان و بين راهها ساخت. «تاورنيه» جهانگرد فرانسوي که در قرن 17 ميلادي از اين راه عبور کرده، مي نويسد:
«اغلب اين راه شن و ماسه، خسته کننده و ملال انگيز است؛ چيزي که در اين راه خشک بي آب و علف، مايه ي تسلي خاطر مسافر است فقط اين است که هر شب براي منزل کردن به يک کاروانسرا و آب انبار مي رسيد و اين خود در چنين راهي تسلي بزرگي است».
اغلب جهانگردان اروپايي، از قرن 16 ميلادي به بعد، ضمن مسافرت به شهرهاي مختلف ايران طرح کاروانسراها را همراه با شرح آن در سفرنامه هاي خود آورده اند، اما تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد طرحي از اين رباط زيبا در سفرنامه هاي آنان وجود ندارد؛ از جمله جهانگرداني که اين رباط را ديده اند ادوارد براون انگليسي است که در مسافرت يزد به کرمان، شش ساعت در رباط زين الدين استراحت کرده و ازآن به نام يکي از کاروانسراهاي خوب اين جاده نام برده است.
رباط زين الدين گرد و دايره اي شکل است و با مساحتي حدود 1500متر مربع احتمالاً براي دفاع در مقابل شنهاي روان کوير و با توجه به اعتقادات مذهبي به اين شکل ساخته شده است. نماي خارجي اين رباط شامل يک دروازه در طرف جنوب و پنج برج است که يکي روبروي دروازه ي ورودي، دو برج در قسمت مشرق و دو برج در قسمت مغرب و ديوار خارجي واقع است. دروازه ي ورودي از دوره ي صفويه به بعد مکرر تعمير شده و در حال حاضر نه متر عرض دارد. در اطراف قسمت بالاي دروازه ي ورودي، کتيبه اي به عرض تقريبي يک و نيم متر قرار داشته که اکنون اثري از آن نمانده است. پنج برج در پنج قسمت به صورت نيم دايره به فاصله ي بيست متر از يکديگر قرار گرفته اند و هر کدام از سطح بام 6/6 متر ارتفاع دارند. در فواصل برجها، به طور عمودي ناودانهاي رباط ديده مي شود که تقريباً سي سانتيمتر و ده سانتيمتر عمق دارد و با سيمان پوشيده شده است. احتمالاً پنج برج اين رباط جنبه ي مذهبي دارد و در نامگذاري آن از نام پنج تن الهام گرفته شده است.
داخل رباط از اتاقهاي اطراف شاه نشين و اصطبل تشکيل شده است. بعد از دروازه ي ورودي دالاني هشت ضلعي ساخته شده که از طرف مغرب و مشرق به اصطبلهاي سراسري راه دارد و در جنب آن، دو اتاق هشت ضلعي به ابعاد 1/60 متر براي استفاده نگهبانان رباط ساخته شده است. بعد از اين دالان، حياط اصلي و مرکزي رباط واقع شده است که به صورت دوازده ضلعي- به نام دوازده امام - بنا شده و اطراف آن را شاه نشين و اتاقهاي هشت ضلعي و تقريباً مستطيل شکل تشکيل مي دهد.
روبروي دروازه ي ورودي ايوان و پشت ايوان شاه نشين که قسمت مهم رباط است، دو اتاق هشت ضلعي بزرگ به ابعاد 2/3 متر، باگنبد وجود دارد؛ همچنين چهار اتاق هشت ضلعي کوچکتر، هر يک به ابعاد 1/6 متر و چهار اتاق مستطيل شکل به ابعاد مختلف در اين قسمت ساخته شده است. ايوان شمالي 4/7 متر طول دارد که در قسمت عقب آن، شاه نشين واقع شده است. اين شاه نشين که فقط براي استفاه ي شاهان صفوي و يا مهمانان خارجي بنا شده، ايواني است که گنبد زيبايي روي آن قرار داشته که بعدها از بين رفته است. شاه نشين با کاشي مزين ساخته شده است و در يک نگاه چند نوع کاشي آبي و فيروزه اي رنگ در کف شاه نشين مشاهده مي شود. نکته جالب توجه اينکه در قسمت شمال شاه نشين- که برج شمالي رباط را تشکيل مي دهد - بادگيري وجود دارد که هواي خنک را به شاه نشين و قسمتهاي ديگر ساختمان مي رساند و شبيه بادگير باغ دولت آباد يزد است.
اتاقهاي اطراف که براي استفاده ي مسافران و يا همراهان شاه ساخته شده اند، هشت ضلعي و مستطيل شکل است و داراي ايوان کوچکي در جلو و طاقچه هاي متعدد و جاي بخاري و يک در ورودي مجزاست که هيچکدام به يکديگر راه ندارند.
رباط داراي دو اصطبل سراسري، با چهار در ورودي است؛ به اين ترتيب درهاي دو طرف دالان براي ورود و درهاي دو طرف شمال شرقي و غربي براي خروج بوده است. اصطبل سراسري که به طور منحني، دو قسمت شرقي و غربي رباط را دربر مي گيرد، به چهار برج مي رسد که دو برج جنوب غربي و شرقي براي استفاده ي کساني بوده که از چهارپايان محافظت مي کردند و دو برج ديگر توالت زنانه و مردانه بوده است. آخور حيوانات هم در دو طرف اصطبل سراسري، به شکل مستطيل و به طول و عرض 4 ضربدر 3/85 متر است. در طرف جنوب شرقي و غربي حياط مرکزي پله ها و راه رسيدن به بام رباط ديده مي شود که از شانزده پله ي آجري تشکيل شده است. در حال حاضر فقط پلکان طرف جنوب شرقي به بام راه دارد و طرف مقابل مسدود شده است.
پشت بام کاروانسرا با آجر فرش شده و اندازه ي هر آجر 23 ضربدر 23 سانتيمتر است. در اطراف بام دايره اي شکل، 43 محل ديده باني و سنگرگيري به ابعاد 50 ضربدر 13 ضربدر 115 سانتيمتر ديده مي شود (تقريبا نه منحل در فاصله ي هر برج وجود دارد که از بالاي کاروانسرا و اطراف، مي توان آنها را ديد).
مصالح ساختماني کاروانسرا آجر، گچ، کاشي و در بعضي قسمتها نيز قلوه سنگهاي بزرگ است. کليه ي اتاقها، کف حياط و پشت بام با آجر فرش شده است.
اين کاروانسرا هم مانند اغلب کاروانسراهاي ايران، مدتي پاسگاه ژاندارمري بوده و در حال حاضر مرد پيري به نام محمد ابراهيم در آنجا اقامت دارد که به قول خودش مدت چهل سال است که در اين رباط به سرايداري مشغول است. بنا به گفته ي او در يکي از اين اتاقها کتيبه اي سنگي وجود داشته که سي سال قبل به سرقت رفته است. اگرچه کتيبه اي وجود ندارد که سال احداث رباط را به ما نشان دهد، ولي رباط زين الدين از کاروانسراهايي است که در سالهاي 996-1038 در دور ه ي شاه عباس ساخته شده است.

جاده تهران - قم: کاروانسراي ديرگچين

کاروانسراي ديرگچين در 65 کيلومتري جنوب تهران، در جاده ي تهران - قم قرار گرفته است. بررسيهاي سالهاي اخير در مورد اين کاروانسرا نشان مي دهد که بناي اوليه ي آن به روزگار ساسانيان مربوط مي شود.
موقعيت جغرافيايي کاروانسرا حکايت از آن دارد که در محل کاروانسراي امروزي در عهد ساسانيان و در مسير يکي از راههاي ارتباطي مهم کشور کاروانسرايي کهن وجود داشته است. نقشه ي کاروانسرا چهار ايواني و تنها راه ورودي آن از قسمت جنوبي است. چهار برج در چهار گوشه ي بنا، به قطر شش متر و دو برج نيمدايره اي شکل، در بخش ورودي قرار دارد. کاروانسرا تقريباً مربع شکل و ابعاد آن 109 ضربدر 108 متر است. طي تحقيقاتي در مورد اين بنا، ثابت شده که پي بنا و قسمتي از ديوارها، متعلق به قبل از اسلام و ديگر بخشها در دوره ي اسلامي بويژه صفوي ساخته شده است. در اطراف حياط کاروانسرا، چهل اتاق براي استراحت مسافران ساخته شده و پشت اتاقها، اصطبل چهارپايان است. ( نقشه ي 19-4 و تصوير 20-4).
نکته ي جالب توجه در اين کاروانسرا، استفاده از فضاي چهار برج در چهار گوشه ي کاروانسرا است که هر يک کاربرد جداگانه اي دارد. مثلاً در برج شمال شرقي، ساختمان، هشت ضلعي بسيار زيبايي ساخته شده که احتمالاً اختصاص به استراحت اميران و حکمرانان داشته است و در صورت لزوم از آن استفاده مي کردند. در برج شمال غربي، آسيابي براي استفاده ي کاروانيان بنا شده و در بقيه برجها اماکن بهداشتي، حمام و حتي مسجد ساخته شده است.
در بسياري از کاروانسراهاي مهم جاده هاي کارواني، مانند کاروانسراي مهيار و رباط شرف، ساختن بخشهاي گوناگون و ايجاد بناهاي وابسته، چون محراب، مسجد، حمام، آشپزخانه و حتي دکان نيز معمول و متداول بوده است. از طرفي در اطراف کاروانسراهي مزبور بناهاي متعددي شامل آب انبار، قبرستان و ساختمانهاي خشتي با ويژگيهاي گوناگون به چشم مي خورد که شناسايي آن مستلزم کاوش و بررسي در محدوده ي کاروانسراست. بسياري از محققان بر اين عقيده اند که مبناي کار و الگوي بسياري از کاروانسراهاي دوره ي اسلامي، بويژه در عهد صفوي کاروانسراي ديرگچين است.

اصفهان: کاروانسراي مهيار

قريه ي مهيار در 52 کيلومتري جنوب اصفهان واقع است. اين قريه در دوره ي صفويه يکي از آباديهاي مهم محسوب مي شده است. بسياري از جهانگردان خارجي، مانند ديولافوا و فلاندن طرحهاي زيبايي از اين کاروانسرا همراه با توصيف آن ارائه داده اند. جلو کاروانسراي مزبور بازار، مسجد، قهوه خانه و نانوايي ساخته شده است. اين مشخصات در کمتر کاروانسرايي ديده مي شود. کاروانسرا مستطيل شکل به ابعاد 82 ضربدر 89 متر و به شکل چهار ايواني بنا شده است. حياط مرکزي بنا نيز به شکل مستطيل، با ابعاد حدود 38 ضربدر 48 متر است. جمعاً سي اتاق در اطراف حياط بنا شده که هر يک از اتاقها داراي ايواني در قسمت ورودي است. اتاقها مساوي است و هر يک پنج متر طول و چهار متر عرض دارد (تصوير 21-4 و 22-4).
چهار اصطبل سراسري که ورودي آنها در چهار گوشه ي کاروانسرا بوده، براي چهارپايان ساخته شده است. مصالح ساختماني کاروانسرا سنگ و آجر است و کف حياط نيز با آجر مفروش است. قسمت ورودي بنا و طاقنماهاي اطراف، داراي تزيينات کاشي بوده که متأسفانه اغلب آنها از بين رفته است.
در وسط کاروانسرا نيز آب انباري براي استفاده ي کاروانيان ساخته اند. کاروانسراي مهيار که در شمار بهترين کاروانسراهاي دوره ي صفوي است، احتمالاً در زمان شاه سليمان صفوي ساخته شده است.

جاده ي اصفهان- شيراز: کاروانسراي ده بيد

اين کاروانسرا شباهت زيادي به کاروانسراي امين آباد دارد. اندازه ي اين کاروانسرا 67/60 ضربدر 66/60 متر است، حياط مرکزي بنا به شکل هشت ضلعي و داراي 42/45 متر طول و 42 متر عرض است و 26 اتاق در اطراف حياط و چهار اصطبل در پشت اتاقها دارد.

کاروانسراي خان خره

اين کاروانسرا از دو کاروانسراي ديگر کوچکتر است، ولي طرز قرار گرفتن اتاقها، اصطبلها و...، در آن شبيه کاروانسراي امين آباد و ده بيد است. مصالح ساختماني اين کاروانسرا از سنگ است. آقاي پروفسور گدار عقيده دارد که هر سه کاروانسرا در يک زمان و توسط يک معمار ساخته شده اند. گرچه کتيبه اي که تاريخ احداث اين سه کاروانسرا را ذکر کند وجود ندارد، ولي احتمالاً اينها در زمان سلطنت شاه عباس اول بنا شده اند.

کاروانسراهاي کوهستاني

اين نوع کاروانسراها، با موقعيت جغرافيايي و محلي خاص، بيشتر در مناطق کوهستاني و گذرگاههاي صعب العبور ساخته شده اند. ويژگي مشخص اين نوع کاروانسراها، نداشتن حياط مرکزي و پوشاندن تمام قسمتهاي بنا به دليل ممانعت از سرماست. در دوره ي صفويه تعداد زيادي از اين نوع کاروانسراها براي مسافران و کاروانها ساخته شد، ولي اغلب از بين رفته اند.

جاده تبريز- ميانه: کاروانسراي شبلي

يکي از نمونه هاي جالب توجه کاروانسراهاي کوهستاني، در جاده ي تبريز ساخته شده و شبلي نام دارد. کاروانسراي شبلي حدود 250 متر مربع مساحت و چهار برج در چهار گوشه بنا دارد. کليه ي قسمتهاي کاروانسرا با گنبدهاي کوچک پوشانده شده و فقط حياط کوچکي در وسط آن قرار دارد. طبق کتيبه اي که در کاروانسرا وجود دارد، اين بنا در سال 1051 هجري (1640 ميلادي) احداث شده است. از نمونه کاروانسراهاي کوهستاني تعداد بسياري در استان آذربايجان مخصوصاً در نواحي اهر و خوي ساخته شده بودند.
در جاده ي هراز بين آبعلي و امامزاده هاشم نيز نمونه هاي جالب توجهي از کاروانسراهاي کوهستاني مانند پلور و امامزاده هاشم وجود دارد که احتمالاً در زمان شاه عباس اول بنياد نهاده شده است.

اصفهان: کاروانسراي شيخ عليخان

يکي ديگر از کاروانسراهاي معروف و زيباي دوره ي صفوي، کاروانسرايي است به نام شيخ عليخان يا چاله سياه که در پنجاه کيلومتري شمال شرقي اصفهان واقع است. طبق گفته ي جهانگردان و مورخان، اين کاروانسرا براي پذيرايي و اقامت مهمانان خارجي، در سال 1098 هجري (1686ميلادي) زمان شاه سليمان صفوي، توسط وزيرش شيخ عليخان ساخته شد.
بناي مزبور مربع شکل و هر ضلع آن هشتاد متر است و به سبک چهار ايواني بنا شده است. حياط داخلي کاروانسرا، مستطيل شکل و به ابعاد 38 ضربدر 50 متر است و جمعاً 22 اتاق در اطراف دارد. غير از اتاقهاي اطراف حياط، بناهاي ديگر شامل انبار و محل مخصوص پذيرايي، به شکل هشت ضلعي ساخته شده است. کف حياط با سنگ فرش شده و ديوارها و پشت بام کاروانسرا با آجر پوشيده شده است. بالاي سردر ورودي، سه کتيبه ي سنگي قرار دارد که حاکي از تاريخ احداث کاروانسرا و سازنده ي آن است (تصوير 23-4).

بيستون: کاروانسراي بيستون

کاروانسراي بيستون در 38 کيلومتري کرمانشاه، به سبک چهارايواني بنا گرديده است. اين بنا داراي 83/60 متر طول و 74/50 متر عرض است. نماي خارجي کاروانسرا شامل يک دروازه ي ورودي و هفت طاقنما در هر طرف دروازه و ديوارهاي خارجي است. در اطراف حياط جمعاً 47 اتاق براي مسافران ساخته شده و پشت اتاقها، اصطبل کاروانسرا قرار دارد. گرچه کاروانسراهاي چهار ايواني دوره ي صفوي از نظر سبک، در يک گروه قرار مي گيرند ولي از لحاظ جزئيات، مانند محل قرار گرفتن اصطبلها، برجها، دروازه ها، وروديها و... با هم اختلاف دارند. (نقشه ي 24-4).

اصفهان: کاروانسراي مادرشاه

چند سال قبل از انقراض سلسله ي صفوي، يکي از بزرگترين کاروانسراهاي چهار ايواني اصفهان، به نام مادرشاه، در شرق مدرسه ي سلطاني احداث شد. تقريباً همزمان با بناي مدرسه که توسط مادر شاه سلطان حسين ساخته شد، کاروانسرا نيز بنا گرديد تا عوايد و درآمد آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداري مدرسه برسد. کاروانسرا مستطيل شکل و داراي 128 متر طول و 93 متر عرض است. طرح آن چهار ايواني و داراي دو طبقه ساختمان و در حدود 140 اتاق است. صحن مدرسه تقريباً مربع به ابعاد 68 ضربدر69 متر است و دو اصطبل سراسري به طول 78 متر و عرض 19/20 متر در پشت اتاق مسافران وجود دارد.
کاروانسراي مزبور با تغييرات و نوسازيهايي که در آن انجام داده اند، اکنون به «مهمانسراي عباسي» نامگذاري شده و کليه حجره هاي آن نيز به اتاقهاي هتل تبديل شده است. اين کاروانسرا نيز مورد توجه بسياري از جهانگردان و سياحان واقع شده و طرحهاي بسيار زيبايي از آن وجود دارد.

اصفهان: کاروانسراي امين آباد

از صدر اسلام، ايجاد بناهاي چند ضلعي براي احداث ساختمانهايي چون امامزاده، برج و قلعه عموميت يافت. همان طور که مي دانيم بناي قبه الصخره در سال 691 ميلادي برابر با 72 هجري در اورشليم و قبه الصليبيه در قرن سوم هجري در سامره، با نقشه هشت ضلعي ساخته شده اند. در ايران براي احداث بناهاي مذهبي از نقشه هشت ضلعي استفاده شده است؛ براي مثال گنبد جبليه در کرمان و گنبد شيخ جنيد در يزد- متعلق به دوره ي سلجوقي- را با طرح هشت ضلعي بنا کرده اند. در دوره ي ايلخاني نيز ايجاد بناهاي چند ضلعي توسعه يافت و بناهاي متعددي به اين سبک ساخته شد که از ميان آنها گنبد سلطانيه و گنبد امامزاده جعفر را در اصفهان مي توان نام برد. در دوره ي صفويه ساختمانهاي بسياري به سبک هشت ضلعي بنا شد. مقبره ي خواجه ربيع در مشهد و مقبره ي آخوند در کرمان از آن جمله اند. کاروانسراي هشت ضلعي تا قبل از صفويه در ايران وجود نداشته، احتمالاً ساختن آن از دوره ي صفويه آغاز شده است. با ملاحظه ي نقشه و موقعيت مکاني کاروانسراهاي هشت ضلعي به نظر مي رسد که ساختن آنها بيشتر جنبه ي دفاعي و نظامي داشته است. از دوره ي صفوي از اين نوع کاروانسراها نمونه هاي زيادي وجود ندارد؛ فقط سه کاروانسرا، به نامهاي امين آباد، ده بيد و خان خره که هر سه در راه اصفهان - شيراز باقي مانده و از نظر نقشه و مشخصات به هم شباهت کامل دارند. اين کاروانسراها بين شهرضا - آباده واقع شده و طول هر ضلع آن 85 متر و در تقاطع هر دوضلع آن، برجي براي ديده باني، ساخته شده است.
نماي داخلي کاروانسرا نيز به شکل هشت ضلعي است ولي طرز قرار گرفتن اضلاع طوري است که به چهار ايواني تبديل شده است. در طرفين هر ايوان اتاقهاي کوچکتري نيز ساخته شده و جمعاً 26 اتاق، به اندازه هاي مساوي، اطراف حياط مرکزي را احاطه کرده است. بسياري از سياحان و جهانگردان خارجي از اين کاروانسراها بازديد کرده اند و طرحهاي بسيار زيبايي از آنها برجاي مانده است.

کلات: مسجد کبود گنبد

اين مسجد در 138 کيلومتري شهرستان سرخس واقع شده و زمان احداث آن به دوره ي کوتاه سلطنت نادرشاه افشار باز مي گردد. مسجد به شکل چهار ايواني است و از کاشيهايي به رنگ خاکستري و کبود پوشيده شده است که به نام کبودگنبد معروف مي باشد. ورودي مسجد، به وسيله ي يک هشتي به حياط يا صحن راه مي يابد. در ايوانهاي حياط طاقنماهايي به چشم مي خورد و ايوان جنوبي که بزرگتر از ديگر ايوانهاست، شبستان اصلي مسجد را تشکيل مي دهد.
ازاره ي ميانسرا با سنگ، و جرزها و لچکيها، با کاشي هفت رنگ تزيين شده است. ساقه ي گنبد مسجد، کشيده و بلند و داراي کاشيکاري هفت رنگ است. کلمات الله، محمد و علي کاشيکاري شده و روي گنبد را پوشانده است. علاوه بر مسجد، بناهاي ديگري در اطراف آن ساخته شده که مهمترين آن، بازار، آب انبار و مدرسه است. اين بنا، در زمان فتحعليشاه قاجار مرمت شده و اينک به تعميرات اساسي نيازمند است.

کلات: کاخ خورشيد

منطقه ي کلات در جاده ي سرخس- مشهد، از نظر اين آثار تاريخي بويژه آثار مربوط به دوره ي افشاريه اهميت خاصي دارد. از اين آثار تاريخ مي توان کاخ خورشيد را که در کلات خراسان واقع شده، نام برد. اين بنا به دستور نادرشاه افشار در 1150 هجري و در محوطه ي باغي بسيار بزرگ با ديوارهاي سنگي و آجري ساخته شده است.
معماري کاخ شامل يک بناي هشت ضلعي است که آن را روي چهار رديف پلکان به شکل هرم برپا کرده اند. وروديهاي بنا در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلي کاخ منتهي مي شود. قطر بنا 34 متر و مصالح ساختماني آن آجر و ملاط ساروج است. همان طورکه گفته شد، کاخ با نقشه ي هشت ضلعي نامنظم بنا شده و زيبايي آن بيشتر در آرايش نماي خارجي ساختمان است که با سنگهاي قرمز رنگ تزيين شده است. در هر ضلع بنا، يک طاقنماي کم عمق ساخته شده است. طبقه ي اول کاخ، شامل يک تالار گنبددار هشت ضلعي است که به و سيله ي چهار در ورودي با ايوانهاي چهارگانه ارتباط دارد. اين تالار، مهمترين بخش کاخ بوده و در آن مراسم و تشريفات انجام مي شده است. طبقه ي اول، با گنبد استوانه اي شکل - که در معماري ايران کم نظير است - به طبقه دوم راه دارد. گنبد استوانه اي شکل که 25 متر ارتفاع و ده متر قطر دارد از سنگ به شکل خياره اي يا شياردار، بنا شده است. تزيينات بنا، حجاري است و تقريباً تمام نماي خارجي را مي پوشاند. نقش حجاريها، شامل گلدان، شاخ و برگ، گل و بوته، نقش پرندگان و ميوه هاي گوناگون است که در نهايت مهارت و دقت انجام شده است. ميوه هاي تزييني از جنس سنگ شامل گلابي، انگور، گردو و موز نيز درآن به چشم مي خورد.
بناي کاخ خورشيد جزء آثار پرارزش معماري ايران است. سبک ساختماني کاخ خورشيد نشان دهنده ي آن است که معمار و سازنده ي آن به هنر تزيين معماري مغولي و هندي توجه داشته است.

شيراز: مسجد وکيل

مسجد وکيل از مجموعه بناهايي است که در زمان کريم خان زند احداث شده است. اين مجموعه شامل ارگ، بازار، حمام و کاروانسراست که به نام مجموعه ي کريمخاني مشهور است. معماري مسجد وکيل از نوع چهار ايواني و داراي تزيينات بسيار جالب توجهي است. تاريخ احداث مسجد سال 1187 هجري است و قسمتي از تزيينات آن، در دوره ي قاجاريه تکميل شده است.

قزوين: مسجد نبي

مسجد نبي از نظر وسعت، يکي از بزرگترين مساجد ايران و داراي زيبايي و عظمت خاصي است. مسجد نبي در زمان فتحعليشاه قاجار در محل مسجدي که در دوره ي صفويه بنياد شده بود، احداث شد. مسجد نبي به شکل چهار ايواني و داراي دو راه ورودي از طرف غرب و شرق است. نماي مسجد، طرفين ايوانها و گنبدها با کاشيهاي هفت رنگ تزيين شده و محراب مسجد در شبستان جنوبي از سنگ و کاشي ساخته شده است. شبستان اصلي مسجد تقريباً مربع شکل با اندازه ي 15 ضربدر 14/5 متر است و در طرفين آن رواق مسجد واقع شده است (نقشه ي 25-4).

سمنان: مسجد امام

مسجد امام که به نامهاي سلطاني و جامع نيز شهرت دارد، نمونه ي کامل مسجد چهار ايواني و معرّف معماري دوره ي قاجاريه است. اين مسجد در سال 1242 هجري توسط فتحعليشاه قاجار ساخته شده و داراي تزيينات گوناگون، مانند آجرکاري و کاشيکاري است (نقشه ي 26/4).

تهران: مسجد امام

مسجد امام در خيابان 15 خرداد (بوذرجمهري سابق) قرار گرفته و در سال 1240 هجري هنگام سلطنت فتحعليشاه بنا شده است. شکل مسجد، چهار ايواني و داراي تزيينات جالبي از کاشيکاري هفت رنگ است. از جمله مساجد ديگري که در نزديکي مسجد امام ساخته شده، مسجد سيد عزيزالله و حاج رجبعلي است که آن دو نيز معرف معماري دوره ي قاجاريه است. (نقشه ي 27-4 وتصوير 28-4).

کرمان: مسجد حاج علي آقا

مجموعه بناهاي علي آقا شامل آب انبار، کاروانسرا، بازار و مسجد است که در سال 1328 هجري قمري در شهر کرمان احداث شده است. مسجد حاج علي آقا شباهت زيادي به مسجد وکيل شيراز دارد و احتمالاً معمار آن از سبک معماري اين مسجد پيروي کرده است. ساختمان مسجد شامل سردر، مناره و گلدسته، رواق، صحن، شبستان و محراب است.
شبستان داراي 49 ستون سنگي و دو متر ارتفاع و نود سانتيمتر قطر است و از تزيينات جالب توجهي مانند مقرنس کاري، گچبري و کاشيکاري برخوردار است که جلوه ي خاصي به ساختمان مسجد بخشيده است. مجموعه بناهاي حاج علي آقا معرّف معماري دوره ي قاجاريه در جنوب ايران است.

تهران: مسجد شهيد مطهري

مسجد شهيد مطهري در سال 1296 هجري توسط حاج ميرزا حسن خان سپهسالار صدراعظم ناصرالدين شاه و برادرش مشيرالدوله ساخته شد.
مجموعه ي بنا و تزيينات آن از شاهکارهاي معماري عصر قاجاريه محسوب مي شود و داراي دو طبقه ساختمان است که به شکل چهار ايواني ساخته شده است. بناي مسجد مربع شکل، با ابعاد 60 ضربدر 60 متر است که گنبدي عظيم به ارتفاع 37 متر، يک شبستان، هشت گلدسته و مناره دارد. تمام نماي خارجي بنا باکاشيهاي هفت رنگ تزيين شده است (تصوير 29-4).
منبع: کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س