معماري ايران اسلامي از صفويان تا دوره ي معاصر
جاده يزد-کرمان: رباط زين الدين
در دوره ي صفويه بويژه از زمان شاه عباس به بعد احداث ساختمانهاي عام المنفعه مانند پل، حمام، مدرسه، آب انبار و مخصوصاً کاروانسرا فزوني يافت و در اغلب جاده هاي اصلي و فرعي تعداد زيادي از اين بناها ساخته شد. بين جاده هاي اصلي و فرعي يزد به کرمان که تقريباً از راههاي کويري محسوب مي شود و در تابستانها هوايي گرم و سوزان دارد، کاروانسراهاي زيادي در زمان صفويه ساخته شده است که آثار بعضي از آنها به صورت ويرانه و نيمه ويرانه در کنار اين جاده ها به چشم مي خورد. در آن دوره اين کاروانسراها براي مسافران نعمت بزرگي به شمار مي آمد. جهانگردان ايراني و خارجي که از اين راههاي دور و دراز و خسته کننده عبور مي کردند، اين کاروانسراها را - که از اقدامات مفيد شاهان صفويه بوده است - مي ستودند. بيشتر کاروانسراهاي عام المنفعه ي احداث شده، بين جاده هاي کرمان، يزد و حومه مرهون کوشش گنجعليخان، حکمران کرمان در دوره ي صفويه است. اين شخص ساختمانهاي زيادي در شهر کرمان و بين راهها ساخت. «تاورنيه» جهانگرد فرانسوي که در قرن 17 ميلادي از اين راه عبور کرده، مي نويسد:
«اغلب اين راه شن و ماسه، خسته کننده و ملال انگيز است؛ چيزي که در اين راه خشک بي آب و علف، مايه ي تسلي خاطر مسافر است فقط اين است که هر شب براي منزل کردن به يک کاروانسرا و آب انبار مي رسيد و اين خود در چنين راهي تسلي بزرگي است».
اغلب جهانگردان اروپايي، از قرن 16 ميلادي به بعد، ضمن مسافرت به شهرهاي مختلف ايران طرح کاروانسراها را همراه با شرح آن در سفرنامه هاي خود آورده اند، اما تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد طرحي از اين رباط زيبا در سفرنامه هاي آنان وجود ندارد؛ از جمله جهانگرداني که اين رباط را ديده اند ادوارد براون انگليسي است که در مسافرت يزد به کرمان، شش ساعت در رباط زين الدين استراحت کرده و ازآن به نام يکي از کاروانسراهاي خوب اين جاده نام برده است.
رباط زين الدين گرد و دايره اي شکل است و با مساحتي حدود 1500متر مربع احتمالاً براي دفاع در مقابل شنهاي روان کوير و با توجه به اعتقادات مذهبي به اين شکل ساخته شده است. نماي خارجي اين رباط شامل يک دروازه در طرف جنوب و پنج برج است که يکي روبروي دروازه ي ورودي، دو برج در قسمت مشرق و دو برج در قسمت مغرب و ديوار خارجي واقع است. دروازه ي ورودي از دوره ي صفويه به بعد مکرر تعمير شده و در حال حاضر نه متر عرض دارد. در اطراف قسمت بالاي دروازه ي ورودي، کتيبه اي به عرض تقريبي يک و نيم متر قرار داشته که اکنون اثري از آن نمانده است. پنج برج در پنج قسمت به صورت نيم دايره به فاصله ي بيست متر از يکديگر قرار گرفته اند و هر کدام از سطح بام 6/6 متر ارتفاع دارند. در فواصل برجها، به طور عمودي ناودانهاي رباط ديده مي شود که تقريباً سي سانتيمتر و ده سانتيمتر عمق دارد و با سيمان پوشيده شده است. احتمالاً پنج برج اين رباط جنبه ي مذهبي دارد و در نامگذاري آن از نام پنج تن الهام گرفته شده است.
داخل رباط از اتاقهاي اطراف شاه نشين و اصطبل تشکيل شده است. بعد از دروازه ي ورودي دالاني هشت ضلعي ساخته شده که از طرف مغرب و مشرق به اصطبلهاي سراسري راه دارد و در جنب آن، دو اتاق هشت ضلعي به ابعاد 1/60 متر براي استفاده نگهبانان رباط ساخته شده است. بعد از اين دالان، حياط اصلي و مرکزي رباط واقع شده است که به صورت دوازده ضلعي- به نام دوازده امام - بنا شده و اطراف آن را شاه نشين و اتاقهاي هشت ضلعي و تقريباً مستطيل شکل تشکيل مي دهد.
روبروي دروازه ي ورودي ايوان و پشت ايوان شاه نشين که قسمت مهم رباط است، دو اتاق هشت ضلعي بزرگ به ابعاد 2/3 متر، باگنبد وجود دارد؛ همچنين چهار اتاق هشت ضلعي کوچکتر، هر يک به ابعاد 1/6 متر و چهار اتاق مستطيل شکل به ابعاد مختلف در اين قسمت ساخته شده است. ايوان شمالي 4/7 متر طول دارد که در قسمت عقب آن، شاه نشين واقع شده است. اين شاه نشين که فقط براي استفاه ي شاهان صفوي و يا مهمانان خارجي بنا شده، ايواني است که گنبد زيبايي روي آن قرار داشته که بعدها از بين رفته است. شاه نشين با کاشي مزين ساخته شده است و در يک نگاه چند نوع کاشي آبي و فيروزه اي رنگ در کف شاه نشين مشاهده مي شود. نکته جالب توجه اينکه در قسمت شمال شاه نشين- که برج شمالي رباط را تشکيل مي دهد - بادگيري وجود دارد که هواي خنک را به شاه نشين و قسمتهاي ديگر ساختمان مي رساند و شبيه بادگير باغ دولت آباد يزد است.
اتاقهاي اطراف که براي استفاده ي مسافران و يا همراهان شاه ساخته شده اند، هشت ضلعي و مستطيل شکل است و داراي ايوان کوچکي در جلو و طاقچه هاي متعدد و جاي بخاري و يک در ورودي مجزاست که هيچکدام به يکديگر راه ندارند.
رباط داراي دو اصطبل سراسري، با چهار در ورودي است؛ به اين ترتيب درهاي دو طرف دالان براي ورود و درهاي دو طرف شمال شرقي و غربي براي خروج بوده است. اصطبل سراسري که به طور منحني، دو قسمت شرقي و غربي رباط را دربر مي گيرد، به چهار برج مي رسد که دو برج جنوب غربي و شرقي براي استفاده ي کساني بوده که از چهارپايان محافظت مي کردند و دو برج ديگر توالت زنانه و مردانه بوده است. آخور حيوانات هم در دو طرف اصطبل سراسري، به شکل مستطيل و به طول و عرض 4 ضربدر 3/85 متر است. در طرف جنوب شرقي و غربي حياط مرکزي پله ها و راه رسيدن به بام رباط ديده مي شود که از شانزده پله ي آجري تشکيل شده است. در حال حاضر فقط پلکان طرف جنوب شرقي به بام راه دارد و طرف مقابل مسدود شده است.
پشت بام کاروانسرا با آجر فرش شده و اندازه ي هر آجر 23 ضربدر 23 سانتيمتر است. در اطراف بام دايره اي شکل، 43 محل ديده باني و سنگرگيري به ابعاد 50 ضربدر 13 ضربدر 115 سانتيمتر ديده مي شود (تقريبا نه منحل در فاصله ي هر برج وجود دارد که از بالاي کاروانسرا و اطراف، مي توان آنها را ديد).
مصالح ساختماني کاروانسرا آجر، گچ، کاشي و در بعضي قسمتها نيز قلوه سنگهاي بزرگ است. کليه ي اتاقها، کف حياط و پشت بام با آجر فرش شده است.
اين کاروانسرا هم مانند اغلب کاروانسراهاي ايران، مدتي پاسگاه ژاندارمري بوده و در حال حاضر مرد پيري به نام محمد ابراهيم در آنجا اقامت دارد که به قول خودش مدت چهل سال است که در اين رباط به سرايداري مشغول است. بنا به گفته ي او در يکي از اين اتاقها کتيبه اي سنگي وجود داشته که سي سال قبل به سرقت رفته است. اگرچه کتيبه اي وجود ندارد که سال احداث رباط را به ما نشان دهد، ولي رباط زين الدين از کاروانسراهايي است که در سالهاي 996-1038 در دور ه ي شاه عباس ساخته شده است.
جاده تهران - قم: کاروانسراي ديرگچين
موقعيت جغرافيايي کاروانسرا حکايت از آن دارد که در محل کاروانسراي امروزي در عهد ساسانيان و در مسير يکي از راههاي ارتباطي مهم کشور کاروانسرايي کهن وجود داشته است. نقشه ي کاروانسرا چهار ايواني و تنها راه ورودي آن از قسمت جنوبي است. چهار برج در چهار گوشه ي بنا، به قطر شش متر و دو برج نيمدايره اي شکل، در بخش ورودي قرار دارد. کاروانسرا تقريباً مربع شکل و ابعاد آن 109 ضربدر 108 متر است. طي تحقيقاتي در مورد اين بنا، ثابت شده که پي بنا و قسمتي از ديوارها، متعلق به قبل از اسلام و ديگر بخشها در دوره ي اسلامي بويژه صفوي ساخته شده است. در اطراف حياط کاروانسرا، چهل اتاق براي استراحت مسافران ساخته شده و پشت اتاقها، اصطبل چهارپايان است. ( نقشه ي 19-4 و تصوير 20-4).
نکته ي جالب توجه در اين کاروانسرا، استفاده از فضاي چهار برج در چهار گوشه ي کاروانسرا است که هر يک کاربرد جداگانه اي دارد. مثلاً در برج شمال شرقي، ساختمان، هشت ضلعي بسيار زيبايي ساخته شده که احتمالاً اختصاص به استراحت اميران و حکمرانان داشته است و در صورت لزوم از آن استفاده مي کردند. در برج شمال غربي، آسيابي براي استفاده ي کاروانيان بنا شده و در بقيه برجها اماکن بهداشتي، حمام و حتي مسجد ساخته شده است.
در بسياري از کاروانسراهاي مهم جاده هاي کارواني، مانند کاروانسراي مهيار و رباط شرف، ساختن بخشهاي گوناگون و ايجاد بناهاي وابسته، چون محراب، مسجد، حمام، آشپزخانه و حتي دکان نيز معمول و متداول بوده است. از طرفي در اطراف کاروانسراهي مزبور بناهاي متعددي شامل آب انبار، قبرستان و ساختمانهاي خشتي با ويژگيهاي گوناگون به چشم مي خورد که شناسايي آن مستلزم کاوش و بررسي در محدوده ي کاروانسراست. بسياري از محققان بر اين عقيده اند که مبناي کار و الگوي بسياري از کاروانسراهاي دوره ي اسلامي، بويژه در عهد صفوي کاروانسراي ديرگچين است.
اصفهان: کاروانسراي مهيار
چهار اصطبل سراسري که ورودي آنها در چهار گوشه ي کاروانسرا بوده، براي چهارپايان ساخته شده است. مصالح ساختماني کاروانسرا سنگ و آجر است و کف حياط نيز با آجر مفروش است. قسمت ورودي بنا و طاقنماهاي اطراف، داراي تزيينات کاشي بوده که متأسفانه اغلب آنها از بين رفته است.
در وسط کاروانسرا نيز آب انباري براي استفاده ي کاروانيان ساخته اند. کاروانسراي مهيار که در شمار بهترين کاروانسراهاي دوره ي صفوي است، احتمالاً در زمان شاه سليمان صفوي ساخته شده است.
جاده ي اصفهان- شيراز: کاروانسراي ده بيد
کاروانسراي خان خره
کاروانسراهاي کوهستاني
جاده تبريز- ميانه: کاروانسراي شبلي
در جاده ي هراز بين آبعلي و امامزاده هاشم نيز نمونه هاي جالب توجهي از کاروانسراهاي کوهستاني مانند پلور و امامزاده هاشم وجود دارد که احتمالاً در زمان شاه عباس اول بنياد نهاده شده است.
اصفهان: کاروانسراي شيخ عليخان
بناي مزبور مربع شکل و هر ضلع آن هشتاد متر است و به سبک چهار ايواني بنا شده است. حياط داخلي کاروانسرا، مستطيل شکل و به ابعاد 38 ضربدر 50 متر است و جمعاً 22 اتاق در اطراف دارد. غير از اتاقهاي اطراف حياط، بناهاي ديگر شامل انبار و محل مخصوص پذيرايي، به شکل هشت ضلعي ساخته شده است. کف حياط با سنگ فرش شده و ديوارها و پشت بام کاروانسرا با آجر پوشيده شده است. بالاي سردر ورودي، سه کتيبه ي سنگي قرار دارد که حاکي از تاريخ احداث کاروانسرا و سازنده ي آن است (تصوير 23-4).
بيستون: کاروانسراي بيستون
اصفهان: کاروانسراي مادرشاه
کاروانسراي مزبور با تغييرات و نوسازيهايي که در آن انجام داده اند، اکنون به «مهمانسراي عباسي» نامگذاري شده و کليه حجره هاي آن نيز به اتاقهاي هتل تبديل شده است. اين کاروانسرا نيز مورد توجه بسياري از جهانگردان و سياحان واقع شده و طرحهاي بسيار زيبايي از آن وجود دارد.
اصفهان: کاروانسراي امين آباد
نماي داخلي کاروانسرا نيز به شکل هشت ضلعي است ولي طرز قرار گرفتن اضلاع طوري است که به چهار ايواني تبديل شده است. در طرفين هر ايوان اتاقهاي کوچکتري نيز ساخته شده و جمعاً 26 اتاق، به اندازه هاي مساوي، اطراف حياط مرکزي را احاطه کرده است. بسياري از سياحان و جهانگردان خارجي از اين کاروانسراها بازديد کرده اند و طرحهاي بسيار زيبايي از آنها برجاي مانده است.
کلات: مسجد کبود گنبد
ازاره ي ميانسرا با سنگ، و جرزها و لچکيها، با کاشي هفت رنگ تزيين شده است. ساقه ي گنبد مسجد، کشيده و بلند و داراي کاشيکاري هفت رنگ است. کلمات الله، محمد و علي کاشيکاري شده و روي گنبد را پوشانده است. علاوه بر مسجد، بناهاي ديگري در اطراف آن ساخته شده که مهمترين آن، بازار، آب انبار و مدرسه است. اين بنا، در زمان فتحعليشاه قاجار مرمت شده و اينک به تعميرات اساسي نيازمند است.
کلات: کاخ خورشيد
معماري کاخ شامل يک بناي هشت ضلعي است که آن را روي چهار رديف پلکان به شکل هرم برپا کرده اند. وروديهاي بنا در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلي کاخ منتهي مي شود. قطر بنا 34 متر و مصالح ساختماني آن آجر و ملاط ساروج است. همان طورکه گفته شد، کاخ با نقشه ي هشت ضلعي نامنظم بنا شده و زيبايي آن بيشتر در آرايش نماي خارجي ساختمان است که با سنگهاي قرمز رنگ تزيين شده است. در هر ضلع بنا، يک طاقنماي کم عمق ساخته شده است. طبقه ي اول کاخ، شامل يک تالار گنبددار هشت ضلعي است که به و سيله ي چهار در ورودي با ايوانهاي چهارگانه ارتباط دارد. اين تالار، مهمترين بخش کاخ بوده و در آن مراسم و تشريفات انجام مي شده است. طبقه ي اول، با گنبد استوانه اي شکل - که در معماري ايران کم نظير است - به طبقه دوم راه دارد. گنبد استوانه اي شکل که 25 متر ارتفاع و ده متر قطر دارد از سنگ به شکل خياره اي يا شياردار، بنا شده است. تزيينات بنا، حجاري است و تقريباً تمام نماي خارجي را مي پوشاند. نقش حجاريها، شامل گلدان، شاخ و برگ، گل و بوته، نقش پرندگان و ميوه هاي گوناگون است که در نهايت مهارت و دقت انجام شده است. ميوه هاي تزييني از جنس سنگ شامل گلابي، انگور، گردو و موز نيز درآن به چشم مي خورد.
بناي کاخ خورشيد جزء آثار پرارزش معماري ايران است. سبک ساختماني کاخ خورشيد نشان دهنده ي آن است که معمار و سازنده ي آن به هنر تزيين معماري مغولي و هندي توجه داشته است.
شيراز: مسجد وکيل
قزوين: مسجد نبي
سمنان: مسجد امام
تهران: مسجد امام
کرمان: مسجد حاج علي آقا
شبستان داراي 49 ستون سنگي و دو متر ارتفاع و نود سانتيمتر قطر است و از تزيينات جالب توجهي مانند مقرنس کاري، گچبري و کاشيکاري برخوردار است که جلوه ي خاصي به ساختمان مسجد بخشيده است. مجموعه بناهاي حاج علي آقا معرّف معماري دوره ي قاجاريه در جنوب ايران است.
تهران: مسجد شهيد مطهري
مجموعه ي بنا و تزيينات آن از شاهکارهاي معماري عصر قاجاريه محسوب مي شود و داراي دو طبقه ساختمان است که به شکل چهار ايواني ساخته شده است. بناي مسجد مربع شکل، با ابعاد 60 ضربدر 60 متر است که گنبدي عظيم به ارتفاع 37 متر، يک شبستان، هشت گلدسته و مناره دارد. تمام نماي خارجي بنا باکاشيهاي هفت رنگ تزيين شده است (تصوير 29-4).
منبع: کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س
