پدیده کودکان کار و خیابانی یکی از معضلاتی است که گریبانگیر اکثر شهرهای بزرگ در جهان معاصر است و امروزه از آن به عنوان تراژدی شهری یاد می شود. این معضل در کلان شهرها و شهرهای نسبتا بزرگ جوامع پیشرفته و در حال توسعه رو به گسترش است و در برخی از کلان شهرهای ایران نظیر تهران و تبریز نیز به وفور مشاهده می‌شود. این تراژدی شهری به دلیل مغایرت با بحث حقوق کودک از یک سو و همچنین به دلیل مسائل و پیامدهایش به یکی از مسائل جوامع امروزی تبدیل شده است.
 
کودکان کار و یا کودکان خیابانی به دلیل وجود شرایط و اوضاع و احوال خانوادگی، اجتماعی، مشکلات عدیده‌ی اقتصادی، ساعاتی از عمر خود را در  شبانه روز به کار کردن در کارخانه‌ها، کارگاه‌ها، ساختمان ها، خیابان‌ها و منازل مردم جهت کارگری می‌گذرانند که بسیاری از  آنها کمک خرج خانواده و برخی دیگر خود به تنهایی عهده دار مخارج خانواده هستند.
 
در خصوص تعداد کودکان کار در ایران و میزان پراکندگی آنها در شهرهای مختلف و ایرانی یا اتباع بودن آنها آمار دقیقی در دسترس نیست از همین رو با دکتر حبیب الله مسعودی فرید معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفتگویی را انجام دادیم.
 


طراحی برنامه دقیق برای کودکان و نوجوانان

راسخون:مسئله کودکان کار و یا کودکان خیابانی در ایران چقدر پررنگ است؟
موضوع کودکان مسئله بسیار مهمی است.باید با برنامه ریزی دقیق و منسجم و در درازمدت و برنامه پنج ساله توسعه به موضوع کودکان و همچنین نوجوانان توجه ویژه ای داشته باشیم. از بین این کودکان، گروهی از کودکان هستند که نیاز خاصی دارند به نام کودکان کار و یا کودکان خیابانی که باید توجه ویژه تری به این کودکان شود.
 
کودکان کار و کودکان خیابانی به دلایل مختلفی در خیابان هستند، ممکن است کودکی مشکل خانوادگی یا مشکل معیشتی داشته باشد و یا سرپرست خانواده او زن و یا از کار افتاده و پیر و یا بیمار باشد. گروهی هم هستند که ممکن است نیازمند به آن معنای واقعی نباشند فقط برای کسب درآمد بیشتر و یا برای سوء استفاده از کودک آنها را در خیابان ها قرار می دهند.
 

55درصد کودکان کار از اتباع هستند

البته گروه بعدی که چندسالی است در ایران افزایش داشته است کودکان اتباع در داخل کشور است. در کل کشور 50تا55درصد کودکانی که در بهزیستی های کشور پذیرش می شوند اتباع هستند و این آمار در تهران بیش از 85درصد است. در این زمینه سازمان بهزیستی چندین رویکرد مختلف دارد. در ابتدا باید گفت که سازمان بهزیستی اساسا با کار کودک مخالف است بخصوص کارهایی که کودکان در خیابان های سطح شهر انجام می دهند مخصوصا کودکان زباله گرد که از بدترین نوع کار کودک است.
 


کار برای کودکان زیر15سال ممنوع است

طبق قانونی که داریم کار برای کودکان زیرسن سال 15 ممنوع است و سن بالای 15سال کاری که شایسته کودک باشد به سلامت، عزت نفس کودک و شخصیت کودک آسیب نزند و با روحیه و روان کودک سازگاری داشته باشد می تواند انجام دهد.  یکی از رویکرد های کلی ما در مواجه با این مسائل رویکرد مدیریت مورد است. کودکان به دلایل مختلف و متفاوت به کار روی می آورند و راه حل آن این است که با هر کودک کاری که برخورد می کنیم راه حل مناسب با آن را طراحی کنیم. در ابتدا باید گزارش مددکاری از خانواده و وضعیت کودک تهیه شود سپس بر اساس این گزارش راه حل را تنظیم و طراحی کنیم.
 

حمایت از خانواده های کودکان کار

ممکن است سرپرست خانواده کودک یک زن باشد که باید حمایت های لازم در این خصوص از خانواده او صورت بگیرد تا لازم نباشد این کودک کار کند. و یا ممکن است سرپرست این کودک دارای معلولیت، ازکار افتادگی و یا مسائل دیگری باشد که حمایت های مخصوصا خود را می طلبد؛ از طرفی هم ممکن است خانواده هیچ مشکلی نداشته باشند ولی از کودک برای کار کردن سوء استفاده می کنند که باید در این موارد اقدامات لازم صورت بگیرد، حتی در این موارد اگر خانواده صلاحیت نگهداری کودک را نداشته باشد از آنها سلب حضانت انجام می شود.
 

بسیاری از کودکان کار اتباع به صورت غیر قانونی در کشور حضور دارند

در کودکان کار اتباع مشکلات از این موارد هم بیشتر است به این دلیل که تعداد زیادی از کودکان حال به همراه خانواده و یا بدون خانواده به طور غیرقانونی وارد کشور می شوند و یا اینکه قانونی وارد می شوند ولی بعد از اتمام ویزا دیگر به کشور خود برنمی گردند و به صورت غیر قانونی در کشور حضور دارند و نه تنها حضور دارند بلکه در خیابان ها شروع به کاسبی هم می کنند؛ در حالی که در کشورهای دیگر حتی کشورهای همسایه مانند عراق اگر کسی بدون ویزا در کشور حضور داشته باشد به راحتی از این موضوع نمی گذرند و فرد را دستگیر و زندانی می کنند و جرائم سنگینی برای او درنظر می گیرند.
 


سیاست های مهاجرتی ایران شفاف نیست

ما در این زمینه بارها و بارها اعلام کرده ایم که باید سیاست های مهاجرتی جمهوری اسلامی ایران شفاف باشد و باید طبق آن چیزی که اعلام می شود اجرا هم شود تا نگذاریم کودکان مورد آسیب قرار بگیرند چه آنهایی که غیر مجاز وارد می شوند و چه آنهایی که مجاز وارد می شوند و دیگر برنمی گردند و غیر مجاز در کشور حضور دارند.
 

حضور کودکان اتباع در حوزه زباله گردی

اکثر کودکانی که در حوزه زباله گردی هستند کودکان اتباع هستند. در واقع از این کودکان توسط برخی افراد سود جو که در حوزه زباله گردی در حال فعالیت می باشند بهره کشی می شود یعنی کودکان مورد استثمار قرار میگیرند. درآمد کودکان کار از این حوزه بسیار ناچیز است و عدم تغییر ظاهر این کودکان نشان می دهد که درامدی که این کودک کسب می کند خرج این کودک نمی شود.
 

کودکان کار اتباع شبکه وارد و فعالیت می کنند

راسخون:آیا شما وجود شبکه کودکان کار را تایید می کنید؟برای این کار چه اقداماتی انجام شده است؟
به نظر می آید در ورود این کودکان به کشور صد در صد شبکه ای وجود دارد؛ کودک را از هرات می آورند و تهران تحویل می دهند. مشخص است که در این نوع فعالیت سیستمی وجود دارد که این کودک وارد کشور می شود و در داخل کشور هم جایی برای او تعریف شده که در آن سیستم قرار می گیرد و شروع به فعالیت می کند.
 

وجود باند و شبکه در کودکان کار

ممکن است این افراد خانوادگی و یا گروهی باشند. امروز کارکردن در چهار راه ها بسیار سخت است و ورود فرد جدید به این راحتی نیست حتی ورود به زباله گردی هم بسیار سخت است. برخی از این افراد باند هستند و در این سیستم فعالیت می کنند.  تعداد زیادی خانوادگی هستند مثلا از یک خانواده، قوم، شهر و... در این موضوع فعالیت می کنند و تعداد اندکی هم هستند که تنها و وابسته به جایی نیستند که در این حوزه کار می کنند.
 
یکی از تقاضاهای ما این است که نهاد های امنیتی انتظامی حتما با این باند ها که خیلی از این ها قابل شناسایی هستند برخورد های لازم را داشته باشند. هماهنگ کننده این افراد به راحتی قابل شناسایی است و اگر مشکل خانوادگی باشد که می توان با رویکرد مدیریت مورد این موضوع را بررسی کرد ولی جایی که باند است و از کدکان سوء استفاده می شود نیازمند برخورد قاطع هستیم؛ البته بارها با اداره اتباع جلسه برگزار کرده ایم تا اندکی جدی تر وارد این موضوع شوند. اولین هدف ما این است که سوء استفاده از این کودکان جلوگیری شود، دومین اینکه با کسانی که از کودکان سود استفاده می کند برخورد شود. سوم اینکه اگر خانواده ای واقعا نیازمند است شناسایی شود تا نهادهای حمایتی از آنها حمایت های لازم را انجام دهند. خانواده ایرانی و غیر ایرانی برای ما فرقی ندارد فقط خانواده های اتباع باید مجوز حضور در داخل ایران را داشته باشند تا بتوانیم از آنها حمایت کنیم در غیر این صورت باید اداره اتباع برای آنها تعیین تکلیف کند.
 

راسخون:برای مقابله با کودکان کار و یا کودکان خیابانی چه دستگاه های وظیفه دارند و چه دستگاه هایی برای حل این معظل به صورت واقعی فعالیت می کنند و برنامه دارند؟
در آئین نامه ساماندهی که دولت در سال1384 تایید کرده است 11 دستگاه مانند بهزیستی، نیروی انتظامی، شهرداری، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و.. نقش دارند. در حال حاضر این آئین نامه دوباره بازنگری شده است و این ائین نامه تبدیل به آئین نامه حمایتی شده است و برای دولت ارسال شده تا مسیر تصویب را طی کند.
 
ولی در آن آئین نامه ساماندهی کودکان خیابانی که مصوبه سال 84 دولت است می گوید شهرداری باید مکان و تجهیزات را فراهم کند، فعالیت های فنی با بهزیستی است یعنی جذب کودکان با بهزیستی و همکاری شهرداری است.
 
در این یکسال گذشته شهرداری ها همکاری خوبی داشته اند مخصوصا در تهران که چندین محل را در اختیار بهزیستی قرار داده است. خود بهزیستی همکاری که با وزارت کشور داشته است توانسته محل های نگهداری کودکان را تجهیز کند تا محلی مناسب برای نگهداری کودک باشد مخصوصا در این روزهای کرونایی که ما ظرفیت های خودمان را 50درصد کاهش داده ایم تا مسائل بهداشتی کودکان رعایت شود.
 
یکی از دستگاه نیروی انتظامی است که ما خواسته در این زمینه برای برخورد با باندها ورود پیدا کنند که در این موضوع هم ورود پیدا کرده اند ولی باید توسعه پیدا کند تا سریعتر باندهای سوء استفاده کننده از کودکان شناسایی و برخورد شود. همچنین از مددکاران بهزیستی و سازمان های مردم نهادی که با بهزیستی همکاری می کنند را حمایت کنند.
 

25درصد کودکان اتباع در ایران هیچ خانواده ای ندارند

نکته مهم در خصوص موضوع کودکان کار اتباع هستند. در حال حاضر بیش از دوسال است که با اداره اتباع وارد مذاکره شده ایم چرا که در داخل تهران بیش از 85درصد کودکان کار غیر ایرانی و عمدتا غیر مجاز هستند.باید سیاست های مهاجرتی ایران شفاف باشد اگر کسی غیرمجاز است اتباع باید برخورد های لازم را انجام دهد البته نه با کودک. بیشتر این کودکان کار اتباع با خانواده به داخل ایران آمده اند . البته 25درصد این کودکان هیچ کسی را ندارند و باندهایی این کودکان را وارد کشور کرده و از آنها سوء استفاده می کنند.
 


اداره اتباع هیچ اقدام مثبتی انجام نداده است

متاسفانه اداره اتباع آن گونه که باید و شاید وارد عمل نشده است و ما هیچ اقدام مثبتی از اداره اتباع ندیده ایم. به همین دلیل هرچه ما مراکز خودمان را هم بیشتر کنیم بازهم فایده ای ندارد. اداره اتباع باید وارد این سیستم شود و ساماندهی کودکان کار اتباع را انجام دهد. انتظار است که اداره اتباع قوی تر وارد عمل شود. در این خصوص باید ابتدا در مرز مقابل این افراد ایستادگی شود و بعد از این مسئله اداره اتباع در داخل ساماندهی لازم را انجام دهد و در نهایت هم باید بهزیستی سیستم حمایتی خود را داشته باشد.
 

توانمندسازی کودکان از مهمترین اقدامات بهزیستی است

مهمترین اقدامات بهزیستی، توانمندسازی خانواده های کودکان کاری که ایرانی هستند و غیرایرانی هایی که مجوز حضور در کشور دارد را انجام دهد. به دنبال این هستیم که این کودکان از چرخه خارج شوند تا دوباره شاهد حضور این کودکان در خیابان ها نباشیم.