در طول دهه های اخیر همزمان با رشد کمی و کیفی فعالیت های قرآنی کشور، طبعأ مطالب و مباحث فراوانی درباره اینگونه فعالیت ها مطرح شده که عمدتا به صورت شفاهی و بیشتر در مراکزی همچون کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، چهار وزارتخانه مربوط که دارای مأموریت فرهنگی هستند بویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما و شورای مدیریت حوزه های علمیه کشور بوده است. البته حجم مقالات و مصاحبه های مکتوب و مطالب نشریات مربوط نیز کم نیست و می توان فهرست مفصلی شامل مأخذشناسی مقالات و نشریات در این باب تهیه و ارائه کرد. اما متأسفانه آمار کتاب های مربوط درباره این موضوع مهم بشدت پایین است و از تعداد انگشتان دست فراتر نمی رود!
 
نظر به اهمیت اطلاع بیشتر علاقه مندان، فعالان و کارشناسان قرآنی نسبت به مقررات این عرصه، در این مقاله از این منظر ورود کرده ایم و در این نوشتار نگاهی اجمالی به سه کتاب مهم تر این عرصه خواهیم داشت به شرح ذیل:


 


کتاب آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی

آشنایی با منشور توسعه فرهنگ قرآنی، تحقیق و نگارش مهندس محمد حسین فریدونی و گروهی از همکاران و نویسندگان که چاپ اول آن از سوی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در بهار ۱۳۹۲ در ۱۵۰ صفحه قطع وزیری در ۳۰۰۰ نسخه منتشر شده و برنامه ریزی محتوایی آن برعهده دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی بوده است.
 
این کتاب پس از طلیعه و دیباچه ای در چهارفصل تدوین شده است. فصل اول در دو بخش فردی و اجتماعی، شامل سیری در مبانی توسعه فرهنگ قرآنی است. فصل دوم در بردارنده آشنایی با نظام توسعه این فرهنگ و فصل سوم عهده دار مروری بر فرآیند تدوین و تصویب «منشور توسعه فرهنگ قرآنی است. عنوان فصل چهارم تبیین منشور توسعه فرهنگ قرآنی است و در پایان زیر عنوان ضمانم، چهارمین آورده شده که مهمترین آنها «منشور توسعه قرآنی» است. از آنجا که این کتاب در نوع خود از مهمترین آثار منتشره در موضوع خود و حاوی سند منشور مذکور استه، درنگی در محتوا و پیام های اصلی کتاب، می تواند برای علاقه مندان، دست اندرکاران و برنامه ریزان و فعالان قرآنی بسیار مفید باشد.
 
پیش از طلیعه کتاب سخن از امیر کلام امام علی علیه السلام (خطبه ۱۹۸ نهج البلاغه) آمده است که بخشی از اوصاف و ویژگی های قرآن کریم را به زیبایی تمام بیان فرموده اند از جمله اینکه قرآن چراغی خاموشی ناپذیر و دریایی ناپیدا کرانه و سراسر ژرفاست و دوایی که پس از آن دردی برجا نمی ماند و خلاصه برهان و شاهد و سند و نشانه و سپر و دانش و حکمت است.
 
در طلیعه هم آمده است که منشور توسعه در اردیبهشت سال ۸۸ ش. به تصویب رسیده و تشکیل شورای توسعه با حضور وزراء و رؤسای دستگاه های کلان فرهنگی کشور و کمیسیون های آن از برکات و آثار آن است. در دیباچه که مختوم به نام آقای حمید محمدی، دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی و تاریخ مرداد ۹۱ ش. است، ضمن اشاره به اصل اول قانون اساسی و سخنان امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری درباره اهمیت حاکمیت قرآن بر لزوم شکل گیری عزم ملی و اراده هماهنگی مدیران ارشد نظام برای توسعه فرهنگ قرآنی و ساماندهی فعالیت های قرآنی به عنوان مقدمه طبیعی آن توسعه، تأکید شده و سپس از دست اندرکاران و تهیه کنندگان منشور و کتاب مورد بحث، تقدیر و تشکر شده است.
 
فصل اول کتاب از جایگاه و نقش برجسته قرآن در تحقق اهداف انقلاب اسلامی سخن رفته و ابعاد و مراحل تمسک به قرآن مطرح شده و در تبیین حوزه فردی، این تمسک به ۷ عنوان به این ترتیب تقسیم بندی شده است: ۱- ایمان به قرآن ۲- تعلم قرآن 3- قرائت قرآن ۴ - استماع قرآن ۵- تدبر در قرآن 6- انس با قرآن ۷- تبعیت و عمل به قرآن. در حوزه اجتماعی نیز:  1- حکومت قرآن ۲- تعلیم قرآن و ۳- تبلیغ قرآن مورد بحث قرار گرفته است.
 
در فصل دوم به مفاهیم پایه نظام توسعه فرهنگ قرآنی و ساختار این نظام پرداخته شده و مدل کارکردی نظام توسعه آورده شده و کارکردهای اصلی نظام توسعه در چهار عنوان به شرح زیردانسته شده است: 1- تولید مضامین قرآنی (تدوین و تبیین گزاره های فرهنگ قرآنی) ۲- تولید محصولات (کالا و خدمات) قرآنی ۳- فرهنگ سازی قرآنی ۴- نظام سازی قرآنی.
 
آنگاه فرآیند کارکرد این نظام سازی باز هم در قالب تصویر و نمودار و توضیحاتی سودمند نشان داده شده و پشتیبانی نظام مذکور به ۱- جلب توفیق الهی ۲- اخلاص در نیت ۳- بصیرت در عمل و ۴- جهاد مستمر دانسته شده است.
 
تولیت نظام توسعه و مدیریت راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی نیز در مأموریت های سیاست گذاری، هماهنگی و تسهیل و نظارت و ارزیابی تبیین و طراحی شده است. تأمین منابع نیروی انسانی، دانش، و منابع مالی نیز از مباحث پایانی فصل دوم است . وجود چهار نمودار و تصویر و جدول در این فصل نیز بر اهمیت و فواید آن افزوده است.
 
در فصل سوم بر فرآیند تدوین و تصویب منشور توسعه مروری شده که در عین اجمال اهمیت تاریخی آن قابل توجه است. از جمله اینکه از سال ۱۳۷۰ تا ۸۴ ش. از ۸ شوراء کمیته، ستاد عالی، اتحادیه و مرکز هماهنگی فعالیتهای قرآنی نام برده شده و به فعالیت های آنها در این روند توجه شده است. همچنین پیشینه مطالعات ساماندهی فعالیت های قرآنی از سال ۸۰ تا ۸۵ و در توضیح ۲ تحقیق کلان و چندین پژوهش مرتبط دیگر توضیح داده شده که آخرین آنها به عنوان نمونه مطالعات تعیین و تبیین اهداف و سیاست های توسعه فرهنگ قرآنی است که در دو مرحله از سال های ۸۱ تا ۸۵ به سفارش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اجرا شده است. در ادامه از سه طرح ملی تشکیل شورای توسعه ، طرح جامع قرآنی کشور و طرح تشکیل شورای عالی قرآن سخن به میان آمده و در پایان این فصل به تلفیق طرح های ملی ساماندهی این فعالیت ها پرداخته شده است که منجر به تدوین و تصویب منشور توسعه در سال ۸۸ ش گردید. در اهمیت منشور مذکور این بس که حاصل تلفیق مبانی مشترک آن طرح های سه گانه و نتیجه حدود ۸ هزار نفر ساعت جلسات علمی و کارشناسی و با پشتوانه ای مشتمل بر ۴ هزار صفحه مستندات علمی و پژوهشی بوده و سرانجام با امضای ریاست جمهوری اسلامی جهت اجرا ابلاغ شده است.
 
سرانجام در فصل چهارم به تبیین منشور توسعه پرداخته شده و پس از بیان مقدمه و اهداف متشور، سیاست ها و راهبردهای توسعه فرهنگ قرآنی، ساختار اجرایی تحقق اهداف و سیاست ها، رویکردهای طراحی ساختار اجرایی منشور و عوامل کلیدی موفقیت شورای توسعه فرهنگ قرآنی مطرح شده و ذیل هریک از عناوین فوق نکات ارزشمندی آمده است ، چارت کلی ساختار اجرایی و جدول اعضای کمیسیون های تخصصی شورا نیز دو نمودار دیگر است که در آخرین فصل کتاب آمده و جالب اینکه علاوه بر ۴ وزیر آموزش و پرورش، علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سرانجام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که رؤسای ۴ کمیسیون آموزشی، پژوهشی و تبلیغ و ترویج هستند ،. جمع ۲۱ مدیر فرهنگی از مدیران ارشد مربوط حضور دارند که سطح بالایی از مدیریت فرهنگی را نشان می دهد. در بخش ضمائم، مهمترین آنها متن منشور توسعه فرهنگ قرآنی و سپس مصوبات نحوه و ترتیبات تقسیم مأموریت ها و وظایف قرآنی دستگاه ها (در ۲ فصل)، واگذاری مسئولیت پیگیری امور شورای توسعه فرهنگ قرآنی در استان ها و شهرستان ها به شورای فرهنگ عمومی، ماده واحده تشکیل صدوق مشارکت توسعه فرهنگ قرآنی و ۱۴ مصوبه و آیین نامه و دستورالعمل اجرایی دیگر آمده و در پایان اعضا و مدعوین جلسات قرآنی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی نام برده شده اند که شامل بیش از ۲۰۰ نفر از صاحبنظران، مدیران و فعالان فرهنگی و قرآنی کشور می باشد که از جمله آنها حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا حشمتی معاونت فعلی قرآن و عترت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است. کارشناسان و صاحب نظرانی استاد خرمشاهی، استاد قرائتی و دکتر علی مطهری نیز از دیگر مدعوین بوده اند.
 
پایان پخش کتاب، منابع و مآخذ آن است که در ۵ صفحه فهرست شده و علاه بر مراجع قرآنی و روایی شامل رهنمودهای امامرحمته الله علیه ، قوانین و مصوبات و طرح های پژوهشی و همچنین صورت جلسات کارشناسی کارگروه های تخصصی دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی می باشد، اهمیت این کتاب فشرده و مفید در موضوع خود و با توجه به کمبود آثار مشابه مورد تأکید است.

 


کتاب مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی

مصوبات شورای توسعه فرهنگ قرآنی، دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی. این کتاب که در مهرماه ۱۳۹۳ ش، از سوی دبیرخانه شورای توسعه در ۱۱۱ صفحه قطع رقعی کوچک برای نخستین بار در ۱۰۰۰ نسخه منتشر شده است، عمدتا شامل مصوبات شورای توسعه است و این بیش از نیمی از حجم کتاب است ، نیم کمتر باقی مانده که شامل ضمائم است، اهم مصوبات قرآنی مراجع قانون گذاری و سیاستگذاری را دربردارد و این بخش ضمائم خود سه بند دارد.
 
در بخش اول و اصلی کتاب، پس از مقدمه ای بسیار کوتاه، ۱۷ متن مصوبه شورا آورده شده که برخی از اهم آنها عبارتند از: آیین نامه شورای توسعه فرهنگ قرآنی، نظام نامه تدوین استاد راهبردی اجرای منشور توسعه ، دستورالعمل تشکیل شورای هماهنگی و گسترش فعالیت های قرآنی، اولویت های پژوهشی مطالعات قرآنی آیین نامه ضوابط ارزیابی قاریان و مدرسان قرائت، ضوابط مشمول تحصیل رایگان حافظان کل قرآن به ترتیب در سالهای ۱۳۹۰ تا ۹۲ دستورالعمل اجرایی هزینه اعتبارات اجرای منشور در سال ۹۱ و ۹۳ و اساسنامه «صندوق مشارکت توسعه فرهنگ قرآنی»
 
در بخش ضمائم، در ابتدا و در بند (الف) مصوبات شورای عالی انقلاب اسلامی آمده که طبعا در رأس آنها «منشور توسعه فرهنگ قرآنی» است. سپس ۱۲ متن دیگر از آن مصوبات آمده است از جمله: ضوابط ارزیابی حافظان قرآن کریم، تشکیل صندوق مشارکت توسعه فرهنگ قرآنی، بندهای قرآن و عترت در سند دانشگاه اسلامی و بندهای مربوط به و بخش های قرآنی نقشه مهندسی فرهنگی کشور.
 
دومین بند و بند (ب) شامل مصوبات قرآنی مجلس شورای اسلامی است که ۱۳ مورد است از جمله بندهای قرآنی قانون برنامه پنج ساله دوم، سوم، چهارم و پنجم توسعه کشور، اعتبارات اجرای منشور در قانون بودجه سال های ۸۹ تا ۹۳ و نیز تحصیل رایگان حافظان کل قرآن در دانشگاه ها در قانون بودجه سال ۹۰ و۹۱.

أخرین بند بند (ج) است و اختصاص به ۵ مورد از آیین نامه های اجرایی و دستورالعمل توزیع اعتبارات ارتقای شاخص های فرهنگی کشور دارد.
 
این کتاب برخلاف کتاب پیشین بحثی محتوایی یا تحلیلی در برابر نداشته و فقط مصوبات قرآنی را در بر می گیرد. در عین حال و علی رغم حجم اندک، برای مسئولین فرهنگی و فعالین قرآنی بسیار مفید و قابل توجه است.
 


کتاب راهنمای جامع قوانین و مقررات فعالیت های قرآنی کشور

راهنمای جامع قوانین و مقررات فعالیت های قرآنی کشور (از سال ۱۲۸۵ تا ۱۳۹۶)، محمد جمال الدین خوش خاضع. این کتاب که برای نخستین بار در سال ۱۳۹۱ از سوی مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت های قرآنی کشور وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۱۱۱ صفحه قطع وزیری در ۵۰۰۰ نسخه منتشر شده است، پس از سخن کوتاهی از سوی همان مرکز در ۵ بخش تنظیم و ارائه شده و پیش از آن مقدمه ای به قلم گردآورنده دارد.
 
در مقدمه آمده است که کتاب حاصل اجرای طرح، پژوهشی از سال ۸۹ و به مدت بیش از یک سال بوده و کلیه مصوبات نهادهای زیر در آن بررسی و گردآوری شده است:
 
١- سازمان ها و نهادهای زیرنظر مقام معظم رهبری همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف، حوزه های علمیه و دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام. ۲- قوه مقننه ۳- قوه قضائیه ۴ - قوه مجریه ۵ - نیروهای نظامی و انتظامی 6- سازمانهای عمومی غیردولتی (شهرداری تهران، فرهنگسرای قرآن) ۷- سازمانهای مردم نهاد ۸- دانشگاه آزاد اسلامی (پژوهشکده قرآن و عترت).
 
پس از مقدمه، نسبت قانون با قرآن و فعالیت های قرآنی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از پیروزی آمده و سپس مدل طبقه بندی و جدول شناسنامه قوانین و مقررات و فهرست تفصیلی قوانین و مقررات قرآنی آورده شده است. در این میان مبحث پس از پیروزی انقلاب اسلامی با تفصیل بیشتری به صورت سیری تاریخی در چهار دهه مطرح شده و در دهه چهارم بر منشور توسعه فرهنگ قرآنی به عنوان نخستین سند جامع نظام جمهوری اسلامی در حوزه قرآن تأکید شده است، اما مبحث مربوط به قبل از انقلاب بسیار کوتاه و در حد اشاره بوده و ارزش تاریخی چندانی ندارد.
 
بخش اول کتاب درباره مقررات مربوط به مدیریت راهبردی است که از مقام معظم رهبری و مجلس تا وزارت فرهنگ و سازمان تبلیغات را فرا می گیرد.
 
بخش دوم در دو فصل شامل مقررات مدیریت آموزش عمومی و برنامه های آن است .
 
در بخش سوم مقررات پژوهش و آموزش عالی در پنج فصل آمده است که شامل مدیریت و برنامه های آموزش عالی، برنامه های آموزش تخصصی مدیریت پژوهش و برنامه های پژوهشی است.
 
بخش چهارم شامل مقررات تبلیغ و ترویج است که در چهار فصل به شرح ذیل آمده است: فصل اول، دوم و سوم درباره مقررات مدیریت تبلیغ و ترویج و در فصل چهارم برنامه های تبلیغی ترویجی است.
 
در بخش پنجم ضمائم آمده که خود در چهار فصل است: مدیریت راهبردی شامل چشم انداز فرهنگی ایران در افق ۱۴۰۴، آموزش عمومی، پژوهش و آموزش عالی، و سرانجام تبلیغ و ترویج که عرصه گسترده تری از مقررات و دستورالعمل ها را شامل می شود.
 
این کتاب بیشتر تاریخچه و فهرست آماری مقررات قرآنی و نه متن آنهاست ولی چون در پایان آن لوح فشرده ای ضمیمه شده، احتمالا متن برخی از مقررات در آن آمده است هرچند در کتاب توضیحی در این باره نیامده و همین فایده کتاب را محدود کرده است.
 
منبع: گفتارها و نوشتارها (مجموعه مقالات همایش نخبگان، فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی)، نویسنده: حسن علیزاده، چاپ اول، ناشر: دبیرخانه کمسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآن کریم، تهران، 1396ش، صص390-383