معرفی تفسیر جواهر الحسان

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر ثعالبی، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن
مؤلف: ابوزید عبدالرحمان بن محمد مخلوف ثعالبی
تولد: ۷۸۶ق
وفات: ۸۷۵ ق
مذهب: مالکی اشعری
زبان: عربی تاریخ تألیف: ۸۳۳ ق
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر: چاپ اول، الجزائر، مطبعة البهیة الثعالبیة، ۱۳۲۳ق. جلد اول با خط مغربی، قطع وزیری، تحقیق محمد بن مصطفى ابن خوجه. این چاپ بارها در بیروت افست شده است، از آن جمله، توسط: مؤسسة اعلمی للمطبوعات، قطع وزیری، بی تاریخ. همچنین، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م، ۳ مجلد، تحقیق ابومحمد القمارى الادریسی الحسنی.
 

معرفی مفسر و تفسیر

شخصیت ثعالبی که با عنوان ابوزید عبدالرحمان مخلوف ثعالبی، معروف گردیده است، از علمای معروف قرن نهم، در منطقه الجزایر با مذهب فقهی مالکی است که برای کسب علم و فضیلت به شهرها و کشورهای مختلف مسافرت کرده و سرانجام به دیار خود بازگشته و در همان جا در سال ۷۸۶ ق، در گذشته است. ثعالبی، دارای تألیفات بسیاری است که شامل فقه، اخلاق، عقاید و علوم قرآن (غریب القرآن، اعراب القرآن) و از مشهورترین آثارش تفسیر است.
 
شایان ذکر است که این ثعالبی، جدای از ثعلبی نیشابوری و متعلق به شرق اسلامی است که در دانش تفسیر بسیار مشهور و کتاب «الکشف والبیان» او مورد توجه مفسران اثری و تاریخی است و در میان کسانی مورد نقد و حمله است.(1) ثعلبی ها از اهالی نیشابور و بیشتر مربوط به قرن چهارم و پنجم هستند.
 
در هر صورت، تفسیر جوهر الحسان، مختصر شده ابن عطیه (م ۵۴۲ق) یعنی «المحررالوجیز» است. درباره تفسیر المحرر الوجیز، به طور مستقل سخن خواهیم گفت و اهمیت و جایگاه آن را در جای خود اجمالا شرح خواهیم داد، اما از آنجا که این تفسیر در بلاد مغرب عربی، از جایگاه مهمی برخوردار بوده و در میان علما دست به دست می گردیده، ثعالبی آن را مختصر کرده، ضمن آنکه روایات تفسیری بیشتری از تفسیر طبری برگزیده و نکات ادبی و قرائت تفسیر را نیز آورده است.
 
مفسر، در آغاز کتاب، روش خود و منابع تفسیری را طی مقدمه ای بازگو کرده و به نکاتی در باب فضل قرآن، تفسیر، اعراب، تفسیر به رأى، مراتب مفسرین و الفاظ اعجمی قرآن اشاره کرده است.
 
تفسیر ثعلبی تفسیری کامل و مختصر است و مباحث وجوه و احتمالات تفسیری در آن کمتر مشاهده می گردد. مخاطب این تفسیر که سبک مدرسی دارد، اهل علم و در قالب نظام آموزشی در مناطق غرب عربی دارد.
 
روش ثعالبی در شروع تفسیر چنین است که ابتدا نام سوره و مشخصات سوره، مانند مکی و مدنی و فضائل سوره را می آورد، آنگاه به تفسیر قطعه ای از آیه می پردازد.
 
روش وی همواره چنین است که به اعراب، صرف و نحو، قرائت و بیان نکات ادبی و بلاغی آیه توجه کامل دارد و در آن جا که اسباب نزول وحدیثی و اثری نقل شده، در توضیح آیه می آورد. شواهد شعری ابن عطیه را به خاطر اختصار حذف کرده و در آن جا که بحث قرائت طولانی شده، تنها به یک وجه از میان قرائت ها اکتفا کرده است. نامبرده از کسانی است که مبتلا به نقل اسرائیلیات شده و در جای جای تفسیر، این منقولات را آورده و درباره آن روایات سخن نقد آمیزی بیان نشده است.
 
پی‌نوشت‌:
۱. در این زمینه می توانید به کتاب محمدحسین ذهبی، التفسیر والمفسرون، ج ۱، ص ۲۲۷ مراجعه کنید.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 641-639