پیدایش ادبیات کودک

یادآوری چند نکته

ادبیات کودک به مفهوم خاص و امروزی آن در کشورهای اروپایی زاده شد و مانند بسیاری از مظاهر تمدن جدید از آنجا به دیگر کشورهای جهان رفت. دلیل پیدایش ادبیات ترین کودک در اروپا همان ملاحظاتی است که در فصل پیش گفته شد ( پیدایش دوران کودکی و مفهوم کودکی همراه با رشد تولید و صنعت، اختراع فن چاپ، گسترش آموزش و پرورش همگانی و نگرش فلاسفه روشنگر به کودک).
 
بنابراین برای جستجوی بیشتر در رمز و راز ادبیات کودک باید به پیشینه و نحوه شکل گیری ادبیات کودک در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی مراجعه کرد. لازمه چنین کاری مرور در تاریخ ادبیات کودک در اروپا و امریکای شمالی است. در واقع در این فصل بحث ما تا حدود زیادی چنین سمت و سویی دارد؛ اما لازم است در همین جا یادآوری کنیم که مطالعات ما در این فصل یک مطالعات تاریخی به معنی دقیق کلمه نیست. هدف ما در مباحث این فصل در درجه اول بررسی نحوه شکل گیری جریانی است که به پیدایش شاخه مستقلی از ادبیات به نام ادبیات کودک منتهی شد. با چنین نگرشی ما بیشتر روی آثار و حوادثی در دنیای آفرینش ادبی مکث کرده ایم که نقاط چرخش جریان ادبیات کودک را تشکیل می داده اند. بنابراین خواننده نباید این فصل را به عنوان تاریخ ادبیات کودک در اروپا تلقی کند ضمن آنکه بسیاری از وجوه آن کم و بیش چنین است. یادآوری این نکته از این جهت ضرورت دارد که در بحث حاضر نویسندگان و آثار زیادی که در یک مطالعه تاریخی ذکری از آنها ضروری است از قلم افتاده است.
 

پیدایش ادبیات کودک در اروپا

مراحل نخستین پیدایش ادبیات کودک در اروپا

ادبیات کودک به معنی درست کلمه، چنان که توضیح کامل خواهیم داد. اواسط قرن هجدهم ابتدا در انگلستان متولد شد؛ اما اگر ادبیات کودک را به معنی وسیع تری بگیریم و و ادبیات آموزشی را نیز در گروه آن قرار دهیم باید بحث از پیدایش ادبیات کودک را اندکی عقب تر ببریم و به تاریخ ادبیات کودک در اروپا نیز نظری بیندازیم. چنانچه ادبیات کودک را به سه گرایش ادبیات آموزشی، ادبیات تعلیمی و ادبیات هنری - تخیلی تقسیم کنیم میتوانیم بگوییم که پیش از پیدایش ادبیات جدید یعنی ادبیات تخیلی - هنری دو گرایش و ادبیات آموزشی و ادبیات تعلیمی هریک در دورهای از تاریخ ادبیات گرایش مسلط در ادبیات کودک بوده اند.
 
ادبیات آموزشی در سده های میانه ادبیات تعلیمی در دوره باز زایش دو (رنسانس) و ادبیات تخیلی - هنری بعد از عصر روشنگری از گرایش های غالب در ادبیات کودک اروپا بود. پیش از ورود به مبحث ادبیات تخیلی - هنری (ادبیات به مفهوم ویژه کلمه) بد نیست به دو گرایش پیشین نیز نگاهی بیندازیم.
 

ادبیات آموزشی

منظور از ادبیات آموزشی نوشته ها و سروده هایی است که برای آموزش دانش و مهارت های گوناگون به کودکان پدید آمده است. این مهارت ها میتواند از فن خواندن و نوشتن تا اسرار کرات دور دست گسترش یابد . قسمت بیشتر یا شاید تنها ادبیاتی که در سده های میانه برای کودک در نظر گرفته شده بود از همین دسته ادبیات بود.
 
تاریخ نویسان اروپا می گویند نخستین کتابی که از این نوع در اروپا نوشته شده کتابی است که توسط کشیشی به نام قدیس الدهلم (۷۰۹- ۶۴۰ م) نگاشته شده است. این کتاب به صورت سؤال و جواب و منظوم است. در این کتاب مطالب گوناگونی از فضیلت عدد هفت گرفته تا قواعد عروض و قافیه آمده است.(1) بعضی از تاریخ نویسان کتاب قدیس الدهلم را نخستین دایرة المعارف کودکان در اروپا به شمار آورده اند . کتاب قدیس الدهلم تا چندین سده الگوی نویسندگان انگلیسی بود که کتاب های درسی خود را به صورت سؤال و جواب تنظیم می کردند.
 
کتاب دیگر، کتابی است که توسط شخصی به نام عالیجناب بد (۷۳۵ - ۶۷۳م) که یک معلم دیر بود نگاشته شده است. این کتاب درباره علوم طبیعی و ستاره شناسی است. د کتاب عالیجناب بد که به شیوه معمول آن زمان به زبان لاتین بود در قرن دهم میلادی به زبان انگلیسی ترجمه شد و تا پایان سدههای میانه مورد استفاده کودکان و بزرگسالان قرار داشت. در اروپا در سده های میانه آموزش در دیرها و کلیساها جریان داشت و نویسندگان ما کتاب های درسی از روحانیان بودند و پس از تأسیس نخستین دانشگاهها در شهرهای بزرگ ما آن روز اروپا مدتها کار آموزش در دست روحانیان بود. آلکوئین و الفریک از دیگر روحانیانی هستند که کتاب هایشان به زبان انگلیسی و در زمینه های گوناگون آموزشی باقی مانده است.

ادبیات تعلیمی Didactic

ادبیات تعلیمی ادبیاتی است که برای یاد دادن آداب معاشرت و اصول سلوک و رفتار درنظر گرفته شده است. پیش از پا گرفتن آموزش و پرورش همگانی تدوین کتاب هایی در زمینه تعلیم و تربیت متوجه فرزندان اشراف بود. در این زمینه یکی از کتاب های معروف کتاب اطفال نام دارد که در آن به همراه ۱۶۰ بیت شعر تمام تکالیفی که یک کودک بر عهده دارد بیان شده است. ادبیات تعلیمی بیشتر متعلق به دوره باز زایش (رنسانس) است. در کتاب هایی که در این دوره برای کودکان نوشته شده است بر تعلیم اصول اخلاقی تأکید زیادی شده است و به همین دلیل ادبیات تعلیمی نام گرفته است؛ اما در همین دوره همراه با پیشرفت صنعت چاپ و ساخت کاغذ تعدادی کتاب از نوع تخیلی نیز منتشر شده بود که گرچه برای کودکان در نظر گرفته نشده بود (در واقع برای کل اعضاء خانواده در نظر گرفته پر شده بود)، ولی کودکان نیز از آنها بهره می گرفتند. از جمله اینها می توان از قصه های پندآموز (فابل) ازوپ و رمانسهای رابین هود و آرتورشاه نام برد. در میان این کتاب ها یک کتاب بود که وضع شاخصی داشت. این کتاب که با عنوان جهان در تصویر منتشر شده و یک کشیش مراویایی آن را نوشته و مصور کرده بود از جنبه های بسیاری به کتاب کودک به مفهوم امروزی آن نزدیک بود. در این کتاب برای آموزش اشیاء و پدیده ها از تصویر بهره گرفته شده بود.(3) با این حال آموزشگران با استفاده از کتاب های تخیلی برای مطالعه کودکان مخالف بودند و آنها را موجب بدآموزی برداشت می کردند. (4)
 
دسته ای دیگری از کتاب های تعلیمی از نوع کتاب شرعیات بودند. این کتاب ها را کشیش های پیوریتان برای آموزش مسائل مذهبی می نوشتند. پیوریتانها کتاب های داستانی نیز می نوشتند که آنها نیز یکسره تعلیمی بود. در این کتاب ها به طور معمول به چگونگی ذهن کودک و نیازهای او توجهی نمیشد. مثلا در یکی از داستان هایی که آنها نوشته بودند برای اینکه موضوع بر حق بودن مرگ به کودکان یاد داده شود، در یکی از داستان ها در حوادثی پیاپی سیزده کودک معصوم طعمه مرگ می شوند. امروزه به سبب اهمیتی که احساس امنیت کودک برای ما دارد، حاضر نیستیم چنین داستان های وحشتناکی را در اختیار کودکان قرار دهیم؛ اما یکی از داستان هایی که پیویتانهاء البته نه برای کودکان نوشتند سخت مورد استقبال کودکان قرار گرفت. این داستان سفر زائران نام دارد و در اصل نوعی کتاب تعلیمی برای بزرگسالان بود. سفر زائران داستانی تمثیلی است درباره تلاش انسان برای رسیدن به بهشت برین؛ اما سبک ساده، نثر روان و ماجراهای مهیج و حادثه های شگفت انگیز کتاب آن را برای کودکان نیز به کتابی خواندنی و جذاب تبدیل کرده است.
 
در اواخر قرن هفدهم یکی از نویسندگان فرانسوی به نام شارل پرو مجموعه ای از قصه پریان را منتشر کرد. به نظر نمی رسد این مجموعه برای کودکان منتشر شده باشد؛ اما به هرحال مورد توجه کودکان نیز قرار گرفت و کودکان آن را به ادبیاتی از آن خود تبدیل کردند. با این حال کتاب سفر زائران و مجموعه قصه های شارل پرو برای کودکان نبود و در مجموع می توان گفت تا نیمه قرن هیجدهم آنچه به طور مشخص برای کودکان نوشته و به منتشر شد از نوع کتاب آموزشی (درسی) و تعلیمی ( آموزش اخلاق و تکالیف دینی) است.

ادبیات هنری و داستانی (Fiction)

ادبیاتی که در بالا به عنوان ادبیات کودک از آنها یاد کردیم تنها به معنای عام کلمه و با اندکی سخت نگرفتن، می توان به عنوان ادبیات کودک شمرد و بسیاری آنها را در شمار ما ادبیات کودک نمی آوردند. برای اینکه ادبیات کودک به معنای خاص کلمه و به مفهوم جدید آن به ظهور برسد به دو شرط مهم نیاز دارد. یکی آنکه به صورت یک شاخه مستقل در آید، دیگر آنکه «خودآگاه» شود. ادبیات کودک برای اینکه خود آگاه شود باید نسبت به موضوع خود یعنی عالم کودکی آگاهی کسب کند. پیدا شدن مفهوم کودک زمینه پیدایش این آگاهی بوده است؛ اما مستقل شدن ادبیات کودک به عنوان شرط دیگر ظهور ادبیات کودک خود داستانی دارد که در اینجا اندکی از آن را در مباحث زیر بیان می کنیم.
 
ادبیات کودک به معنای خاص کلمه نخستین بار در انگلستان پیدا شد که به دلیل رشد صنعتی، پیدایش طبقه متوسط جدید و گسترش آموزش رسمی در میان سایر کشورهای اروپا و جهان پیشرو بود. بنابراین برای پیدا کردن ریشه های شکل گیری ادبیات کودک باید به انگلستان مراجعه کرد. رشد طبقه متوسط در انگلستان که به آن اشاره شد به دو صورت به پیدایش ادبیات کودک و جدا شدن آن از ادبیات بزرگسالان کمک کرد: نخست از نظر دگرگونی که در تئوری ادبیات به دلیل سلیقه و رفتار این طبقه ایجاد شد و این حکایت خود قصه درازی دارد که در فصل های بعدی به آن خواهیم پرداخت و دیگر از نظر خرید کتاب و برای کودکان خود که این طبقه از خریداران پرشور کتاب به ویژه از نوع ارزان آن بود.(5) پیش و از این خریداران کتاب و خوانندگان کتاب از طبقه اشراف بودند که کتاب های جلد چرمی و گران قیمت می خریدند. تعداد این نوع کتاب ها محدود بود و اشراف این کتاب ها را به اتفاق تمام اعضاء خانواده می خواندند. معمولا در ساعت های فراغت اعضاء خانواده دور هم جمع می شدند و یکی با صدای بلند کتاب را می خواند و دیگران گوش می کردند.
 
اما مردهای طبقه متوسط کتاب ها را به اتفاق اعضاء خانواده نمی خواندند. این امر موجب د شد که رمان نویسها کتاب هایی را بنویسند که تنها برای بزرگسالان جذاب بود و در آنها سلیقه کل اعضاء خانواده رعایت نشده بود. وقتی تحولات یاد شده کتاب ها را به سمتی برد که دیگر برای کودکان نامناسب و حتی زیانمند تشخیص داده شد گروهی از نویسندگان منحصرا متوجه مخاطبان کودک شدند و شروع کردند به نوشتن کتاب هایی خاص کودکان، کتاب هایی که دیگر بزرگسالان به سراغ آن نمیرفتند. این تحولات کم کم ادبیات کودک را به سوی تبدیل شدن به یک جریان ادبی مستقل و یک شاخه مستقل سوق داد.
 
نخستین نویسنده، ناشر و کتابفروشی که کارش را یکسره متوجه کودکان کرد شخصی بود به نام جان نیوبری که اکنون یکی از جوایز بزرگ ادبیات کودکان نام او را بر خود دارد.
 
جان نیوبری هم نویسنده بود، هم ناشر و هم کتابفروش. او با نوشتن و منتشر کردن برای کودکان حرفه تازهای را در میان حرفهها بنا گذاشت که از قضا خیلی زود جایش را در میان حرفه ها باز کرد و معلوم شد که زمینه رشد خوبی دارد. نیوبری در سال ۱۷۴۴ کتابی به نام کتابچه قشنگ جیبی منتشر کرد که مخاطبش فقط کودکان بودند. این کتاب در حقیقت جنگی بود مشتمل بر مطالب گوناگون از قصه های حیوانات گرفته تا شعرهای عامیانه ترانه و بازیهای کودکان. در میان همه این مطالب مطلبی نیز بود خطاب به والدین، معلمان و دولتمردان که در آن از حق کودکان در انتخاب و مطالعه کتاب در خور علاقه و درک خود دفاع شده بود.
 
پس از انتشار کتابچه قشنگ جیبی بحث های داغی در نشریه های انگلیسی در مورد  چاپ داستان وقصه برای کودکان در گرفت. گروهی به رد این کار و گروهی دیگر به تأیید ه آن پرداختند. منتقدان به شدت با نشر داستان و قصه پریان برای کودکان مخالفت می کردند و دلیل می آوردند که چون کودکان هنوز با واقعیات زندگی آشنا نشده اند، نباید قصه پریان را که سرشار از وقایع خیالی است بخوانند. گروهی از روزنامه نگاران نیز جانب نیوبری را گرفتند و از فایده قصه پریان برای کودکان دفاع کردند. (6)
 
به هر حال کتاب جان نیوبری که به صورت کتاب های معروف به «کتاب های دست فروشان ما دوره گرد» چاپ و به دست خود نیوبری پخش شده بود موفقیت کم نظیری کسب کرد و او از فروش کتاب خود ثروت بزرگی اندوخت. موفقیت نیوبری سبب شد که حتی برخی از نویسندگان پیوریتان نیز به شیوه او کتاب هایشان را به صورت «کتاب دست فروشان دوره گرد» درآورند. آنچه به کتاب دست فروشان معروف شده بود در واقع کتاب هایی جزوه مانند بودند که روی صفحات یک ورقه تا شده با حروف ریز و فشرده با قیمت ارزان و شامل مطالب سرگرم کننده منتشر میشد. «کتاب دست فروشان» منطبق با ذوق و سلیقه توده های شهری و روستایی منتشر می شد و از سه امتیاز ارزان بودن، تفننی بودن و پخش وسیع بهره مند بود. این کتاب ها را دست فروشان همراه با کالای ریز و درشت خود به همه جا می بردند و با دوره گردی به فروش می رساندند. این کیفیات باعث میشد که علاوه بر فرزندان طبقه متوسط، فرزندان توده های خرده پای شهری و روستایی نیز این کتاب ها را بخوانند و به خانه ببرند.(7)

عصر روشنگری (Enligtenment)

مسائل مربوط به کودکان از جمله مسئله آموزش و مطالعه آنها آنقدر اهمیت پیدا کرده بود که اندیشمندان بزرگ عصر روشنگری مثل «جان لاک» فیلسوف انگلیسی و«ژان و ژاک روسو» فیلسوف و نویسنده فرانسوی درباره موضوعات مربوط به کودکان نیز نظرشان را بیان می کردند. جان لاک اندیشه های تازهای را در میان آموزشگران انگلیسی مطرح کرد. او تأکید کرد که کودکان در درجه اول باید برای سرگرمی و لذت کتاب بخوانند. او به طور مشخص خواندن قصه های پندآموز (فابل های ازوپ را برای کودکان سفارش کرد. و با این حال هنوز بسیاری از آموزشگران با نظر «جان لاک» مخالفت می کردند و بر اصل «ساختن شخصیت کودک» پای می فشردند، اما کتاب امیل نوشته «ژان ژاک روسو» موج تازه ای ایجاد کرد و تأثیر ژرفی در سراسر اروپا برجای گذاشت. روسو در این کتاب تأکید می کند که نباید در بیرون آوردن کودکان به هیئت بزرگسالان شتاب کرد. از این کار هیچ سودی حاصل نمی شود. روسو بر آن نبود که ادبیات کودک باید فاقد وجوه آموزشی و تعلیمی باشد و رشد فضایل اخلاقی کودک را از یاد ببرد؛ بلکه تأکید داشت که چنین هدفی اگر بدون توجه به طبیعت کودک صورت گیرد سودی از آن حاصل نمی شود.
 
کتاب روسو و دیدگاه او در مورد متفاوت بودن ذهن و توانایی کودکان با بزرگسالان اثر زیادی بر جای گذاشت و چندی نگذشت که برخی با الهام از افکار او برای کودکان نوشتن آغاز کردند. حتی مخالفان روسو نیز این امر را پذیرفتند که لازم است ادبیات خاصی برای کودکان پدید آید. درباره اندیشه های آموزشی روسو در آینده با تفصیل بیشتری بحث خواهیم کرد. در اینجا بار دیگر بر این نکته تأکید می کنیم که پس از انتشار اندیشه های روسو بود که دیگر بسیاری از اروپاییان به کودکان به عنوان بزرگسالان کوچک جثه نگاه نکردند.
 

آلیس در سرزمین عجایب، چرخشگاه تازه

بسیاری از منتقدان ادبیات کودک کتاب «آلیس در سرزمین عجایب» را مانند کتاب های نیوبری آغاز چرخش بزرگی در شکل گیری ادبیات کودک به شمار می آورند. چنان که اشاره کردیم حتی کتاب های نیوبری نیز تا حدودی پیوند خود را با ادبیات تعلیمی هنوز حفظ کرده بود، اما کتاب آلیس در سرزمین عجایب به کلی هر پیوندی را با ادبیات تعلیمی گسیخت. کتاب آلیس در سرزمین عجایب ضمن آنکه به طور مشخص برای کودکان نوشته شده بود، تمام عیار به قلمرو ادبیات هنری و تخیلی نیز تعلق داشت.
 
جالب است که لویی کارل، نویسنده این کتاب، از یک خانواده روحانی بود و خود به شغل  معلمی می پرداخت و به این ترتیب او با پیشینه ای که آشکارا بیشتر با ادبیات آموزشی و  تعلیمی مربوط میشد به ادبیاتی روی آورد که به گرایش کاملا تازهای تعلق داشت. کتاب آلیس در سرزمین عجایب در سال ۱۷۶۵ یعنی دو دهه پس از «کتابچه قشنگ جیبی» منتشر شد. این کتاب نیز مثل کتاب های نیوبری به شدت مورد استقبال کودکان قرار گرفته به طوری که تنها طی دو سال صد و هشتاد هزار نسخه از آن به فروش رفت و چیزی نگذشت که به زبان های فرانسوی، آلمانی، روسی، ایتالیایی و سوئدی برگردانده شد. این کتاب هنوز هم مورد استقبال است و براساس آن فیلمهای بی شماری ساخته شده است.
 
کتاب آلیس در سرزمین عجایب با اینکه نخستین اثری شناخته می شود که از هر جهت به ادبیات هنری تعلق دارد و با ادبیات تعلیمی فاصله می گیرد؛ اما مثل هر اثر بزرگ سرشار از اندیشه های جدی است. بعضی از منتقدان مضمون این کتاب را طغیانی علیه ادبیات عصر ویکتوریایی در انگلستان و نقدی علیه نظام آموزشی زمان نویسنده به شمار آورده اند.(8) این کتاب دو کتاب دیگر را به نامهای از پشت عینک و آنچه آلیس در آنجا یافت را به صورت پیوست پشت سر داشت. این کتاب مثل کتاب های هانس کریستین آندرسن شیوه نوشتن برای کودکان را یکسره دگرگون کرد.
 
در فاصله بین کتابچه قشنگ جیبی و آلیس در سرزمین عجایب در زمینه شعر کودک آثار تازه ای پدید آمد که به نوبه خود در فاصله گرفتن از ادبیات خشک تعلیمی و حرکت به سوی ادبیات تخیلی - هنری سهمی داشتند. یکی از این کتاب ها، اشعار «ویلیام بلیک» شاعر معروف انگلیسی است به نام ترانه های معصومیت در سال ۱۷۸۸ بود که بر روی شعر کودک تأثیر قابل توجهی داشت، هرچند به طور خاص برای کودکان منتشر نشده بود.
 
به این ترتیب می توان گفت که انگلستان در زمینه بنیان گذاری ادبیات کودک نقش پیشاهنگ را داشته است، بعد از انگلستان نوبت کشورهای اروپای شمالی بود که نقش خود را در ادامه راه ایفا کنند. در مباحث زیر به نقش این کشورها اشاره می شود.

سهم آلمان در ادبیات کودک

جریانی که در انگلستان شروع شده بود با کمی تأخیر در آلمان نیز شروع شد. در آلمان نیز پیش از عصر روشنگری گرایش ادبیات کودک براساس آموزشی و تعلیمی بود. در آلمان فردریک فروبل دنبال اندیشه های جان لاک و ژان ژاک روسو را گرفت و نگرش پیشروان افکار روشنگری درباره کودک را در این کشور گسترش داد. یکی از تجلیات گسترش این افکار کتاب رابینسون جوان نوشته یو آشیم هاینریش بود . یوآشیم هاینریش کوشید در این کتاب نظریه تربیتی روسو را با شیوه داستان سرایی دانیل دوفو درهم آمیزد. او تلاش کرده است در این کتاب علائق طبیعی کودک را اساس کار خود قرار دهد.
 
در اوایل قرن نوزدهم دو کتاب روی ادبیات کودک آلمان اثر ماندگاری گذاشتند گرچه هیچ کدام در اصل برای کودکان در نظر گرفته نشده بودند. یکی از این کتاب ها پسر شاخ جادویی نام دارد که در سال ۱۸۰۵ منتشر شد. کتاب دیگر «مجموعه قصه های فرهنگ عامه» گردآوری برادران گریم است که عصری از ادبیات کودک آلمان را تحت تأثیر خود قرار داد. برادران گریم هنگامی که توجه بسیاری از دانشمندان اروپا به قصه های فرهنگ و عامه جلب شده بود ( تحت تأثیر رشد جریان رمانتیسم) با دقت و وسواس بسیار به ا جمع آوری قصدهای فرهنگ عامه در آلمان اقدام کردند.
 
انگیزه جمع آوری این قصدها این بود که بر باورها، آداب و رسوم و خرافه های دنیای کهن روشنایی تازه ای تابانده شود، اما د کودکان نیز به سهم خود از زیبایی، هزل و ماجراهای شگفت این قصه ها لذت بسیار بردند " و اینها را به دنیای ادبیات کودکان سوق دادند. استقبال کودکان از مجموعه های گردآوری توسط برادران گریم نشان داد که قصه های فرهنگ عامه برای پاسخگویی به نیازهای اما مطالعاتی کودکان جایگاه مهمی میتواند داشته باشد. با الهام از این قصه ها بود که هانس ما کریستین اندرسن آثار بی نظیر خود را آفرید.
 

فرانسه و ادبیات کودک

بسیاری از دانش پژوهان از جمله در خود فرانسه معتقدند که ادبیات کودک فرانسه نسبت به کشورهای شمال اروپا مثل انگلستان، آلمان، سوئد، دانمارک بسیار عقب تر است. پل هازار منتقد مشهور فرانسوی در سال ۱۹۲۷ می نویسد که فرانسویان هنوز هم ادبیات کودک را «با کودکانه بودن ادبیات» اشتباه می گیرند. او ادامه می دهد: وقتی با فرانسویان از ادبیات کودک سخن می گویید با بی اعتنایی از کنار آن می گذرند. برای آنها ارزش کتاب کودک به اندازه اسباب بازی کودک است. در حالی که کودکان نیاز به ادبیاتی دارند که منطبق با نیازهای عاطفی و تخیلی آنها باشد تا به آنها کمک کند به انسان هایی خلاق، اندیشمند و هنردوست تبدیل شوند.(1)
 
با توجه به سهم بزرگی که فرانسه در ادبیات بزرگسالان و پیشرفت فرهنگ جهانی دارد و با توجه به آنکه روسو بنیان گذار نگرش نو به کودک فرانسوی است این پرسش مطرح می شود که چرا سهم فرانسه در رشد ادبیات کودک ناچیز بوده است. پل هازار علت این امر و را چنین توضیح میدهد که کودکان فرانسه از میان آثار مربوط به بزرگسالان چه از کشور خود و چه از دیگر کشورها مهیج ترین داستان ها را برای مطالعه برگرفته اند بی آنکه کاری به این موضوع داشته باشند که این آثار برای بزرگسالان منتشر شده است. کودکان فرانسوی طی نسل ها آثار ویکتور هوگو، الکساندر دوما، بالزاک، ژول ورن، جورج ساند، و آلفونس دوده، گی دوموپاسان، و آناتول فرانس را خوانده اند و از آنها لذت برده اند. به همین ترتیب از داستان هایی که از کشورهای دیگر اروپا به فرانسه رسیده است. پژوهندگان دیگر به علل دیگری، اضافه بر آنچه پل هازار گفته است اشاره کرده اند که از جمله می توان به نفوذ مذهب کاتولیک در فرانسه، استمرار اندیشه خردگرایی دکارت، پیدایش و نفوذ تفکر پوزیتویستی (اصالت عقل) در فرانسه اشاره کرد.
 
بنابراین فهرست نویسندگان صاحب نام فرانسه در پهنه ادبیات کودک چندان بلند نیست. قصه های پند آموز لافونتن و قصه های پریان شارل پرو با همه استقبالی که کودکان از آنها کرده اند در اصل برای کودکان نبوده است. با این حال برخی از قصه های پریان شارل پرو مثل زیبای خفته، پرنده آبی، سیندرلا، پیشی در چکمه، وزغها و مروارید به گنجینه جاودان ادبیات کودک تبدیل شده است. این قصه ها به دلیل روایت ساده و روانی که دارند، حتی در مهدکودکهای فرانسه مورد استفاده قرار می گیرند.
 
جالب تر اینکه نظریات روسو، چنان که اشاره شد در فرانسه بسیار کمتر از دیگر کشورهای اروپایی انعکاس داشت. و جالب تر آنکه مادام ژنی Mme Genlis که خود را از شاگردان روسو می دانست چنین اظهار عقیده می کرد که افسانه ها و قصه های فرهنگ عامه باید به صورت عقلانی مورد بررسی قرار گیرند. او کتاب های خود را برای کودکان از پندهای اخلاقی مورد نظر بزرگسالان انباشته است. آثار نیکولا بریلی نویسنده دیگر و فرانسوی نیز دارای پندهای اخلاقی زیادی است، ضمن آنکه دارای کیفیات هنری زیادی است و مورد توجه کودکان قرار گرفته است. آناتول فرانس نویسنده مشهور فرانسوی نیز داستانی برای کودکان دارد به نام «پیر کوچولو» که از نظر جذابیت و کشش از چگونگی قابل توجهی برخوردار است.
 
ادبیات کودک در فرانسه حتی تا قرن نوزدهم نیز نتوانست خود را از سنگینی گرایش های ادبیات تعلیمی رها سازد. مادام دوسکور یکی از نویسندگان فرانسوی به این  جنبهای تعلیمی مایه هایی از احساسات و توجه به طبیعت کودک (که سفارش روسو بود) افزود. سلسله کتاب های سوفی از این نویسنده مورد استقبال کودکان قرار گرفته است، در حالی که چندان مورد پسند منتقدان نبوده است.
 

توجه تازه به قصه پریان

در قرن نوزدهم همراه با شکوفایی جریان رمانتیسم در قلمرو ادبیات بزرگسالان و با پژوهش های زیادی که در زمینه فرهنگ عامه انجام شد توجه تازه ای به قصه های فرهنگ عامه جلب شد. رمانتیسم از نظر شیوه آفرینش ادبی اعتراضی بود نسبت به روش های کلاسیسم که به نوعی هنر اشرافی تبدیل شده بود و مسائل و شخصیت های عادی حیات اجتماعی را از حیطه آفرینش هنری کنار گذاشته بود. رمانتیست ها برخلاف کلاسیستها که به یونان و روم باستان روی آورده بودند بیشتر به سده های میانه گرایش نشان دادند. این جریان ادبی به نوبه خود بر ادبیات کودک هم تأثیر گذاشت. از تجلیات این تأثیر گرایش به گردآوری قصه های فرهنگ عامه بود. به عنوان نمونه میتوان از کارهای برادران گریم، و دانش پژوهان آلمانی و شارل پرو و آناتول فرانس، نویسندگان فرانسوی و هانس کریستین و اندرسن نویسنده دانمارکی نام برد.
 
استفاده از قصه های فرهنگ عامه در قلمرو ادبیات کودک با مخالفت شدید طرفداران و ادبیات تعلیمی روبه رو شد و سرانجام پس از یک جدال قلمی پرشور بود که قصه های و فرهنگ عامه توانست جای خود را در ادبیات کودک باز کند و گسترش دهد. طرفداران و قصه های فرهنگ عامه در برابر نقد مخالفان این قصه ها که به حوادث خارق العاده و نقش نیروهای ماوراء الطبیعه در این قصه ها ایراد داشتند، چنین استدلال می کردند که واقعیت ماندگاری قصه های فرهنگ عامه طی قرون متمادی دلیل ارزشمند بودن و غنای هنری این قصه ها است.
 
در برابر ایرادی که به وجود رفتار خشن در قصه های فرهنگ عامه است یکی از پژوهندگان می گفت که سال ها مادربزرگهای ما در شب نشینی ها برای ما قصه های فرهنگ عامه حکایت کرده اند، اما به دلیل این تجارب جنایتکار نشده ایم. (10)

عصر طلایی ادبیات کودک

روی آوری به ادبیات فانتزی

برخی از دانش پژوهان سعی بر آن دارند که نیمه دوم قرن نوزدهم و نخستین دهه قرن بیستم را باید عصر طلایی ادبیات کودک به شمار آورد. آثار لویی کارول و اندرسن بر تارک این عصر طلایی میدرخشد. در دورهای که به عصر طلایی ادبیات کودک معروف شده است آثار بزرگی در قلمرو ادبیات کودک آفریده شد که بسیاری از آنها در گروه آثار کلاسیک ادبیات کودک قرار گرفت. برخی از بزرگترین نامها در عرصه ادبیات کودک مثل جرج مکدونالد، رابرت استونسن، کنس گرهام (در انگلستان) مارک تواین، لوپیزامه الکوت، هوارد پیل، ون لون (در ایالات متحده)، کارل مه (در آلمان)، ژول ورن و شارل ویلدراک (در فرانسه) در این دوره به آفرینش کارهای درخشان خود مشغول بوده اند.
 
در این دوره ادبیات کودک از جهات گوناگونی به سمت تنوع نوع و گسترش موضوع ا گامهای مهمی به جلو برداشت. یافته های روان شناسی کودک دید نویسندگان کتاب های کودکان را نسبت به کیفیات ذهنی کودکان و نیازهای آنان دقیق تر کرد. به همین صورت آموزش در ادبیات کودک شکل ظریف تری به خود گرفت.
 
در دوره طلایی ادبیات کودک، ادبیات کودک ایالات متحده درخشش خاصی داشت. ما ادبیات کودک در ایالات متحده که همراه پیویتان ها به این قاره رفته بود ابتدا با ادبیات تعلیمی شروع شد. کتاب رضاع روحی برای اطفال بوستون به عنوان یکی از نخستین کتاب های کودکان در قاره جدید بازتاب تمام عیار این دیدگاه است. با این حال در ایالات متحده نیز عصر ادبیات تخیلی هنری همراه با آغاز عصر طلایی ادبیات کودک در اروپا دوران رشد خود را آغاز کرد. کتاب خانم های کوچولو نوشته لوییزا مه آلکوت یکی از این گونه آثار است که به شدت مورد استقبال کودکان قرار گرفت. نسل های پیاپی کودکان هیچگاه از استقبال از این کتاب خسته نشدند. (11)
 
کتاب های زیادی طی دوره طلایی ادبیات کودک در امریکا منتشر شد که یک چند، مورد استقبال زیادی قرار گرفتند؛ اما توجه به آنها ادامه دار نبود. این کتاب ها آنهایی بودند که با وضعیت اجتماعی و تاریخی زمان پیوند داشتند؛ اما انعکاس حقایق دنیای کودکی در آنها ضعیف بود. کتاب هایی که بازتاب شرایط اجتماعی زمان هستند چه بسا که مورد استقبال قرار می گیرند؛ اما در صورت خالی بودن از حقایق عام دنیای انسانی بیشتر بعد از مدتی جذابیت خود را از دست میدهند و برای نسلهای بعدی فاقد کشش میشوند.
 
مارک تواین یکی از نویسندگان عصر طلایی ادبیات کودک است که آثارش ضمن ارتباط با وضعیت تاریخی و جغرافیایی خاص انعکاس حقایق عام دنیای کودکی نیز هست و به همین دلیل ماندگار شده اند. داستان هاکل بریفین نوشته مارک تواین سال ها پس از خانم های کوچولو در سال ۱۸۸۵ منتشر شد. داستان هاکل بری فین با آنکه بر روی میسی سی پی جاری است اما می تواند در هر جای عالم جریان داشته باشد. مارک تواین که نام اصلی او لانگ هورن کلمنت است در فلوریدا به دنیا آمد، نوجوانی را در کشتی های تجاری روی رود می سی سی پی گذراند، در جوانی به حرفه روزنامه نگاری روی آورد و و نوشتن مقاله و داستان را شروع کرد. تام سایر اثر معروف دیگر این نویسنده در سال ۱۸۷۶ ی منتشر شد.
 
داستان هاکل بریفین که بعدها به یکی از مشهورترین آثار ادبیات کودک در آمد ابتدا با سوء تفاهم روبه رو شد و بسیاری از کتابخانه ها آن را تحریم کردند. رفتار بی ادبانه هاکلبری فین از جمله مواردی بود که کتابداران را به مخالفت با این کتاب به عنوان کتاب حاوی بدآموزی برمی انگیخت. مارک تواین از نخستین نویسندگان آمریکایی بود که از سنت ادبیات انگلستان که مادر ادبیات آمریکا بود فاصله گرفت و روش خاص امریکایی را بنا نهاد.
 
در انگلستان به دنبال استقبال از داستان های آلیس در سرزمین عجایب اثری از جرج مک دونالد با نام بر پشت باد شمالی نظرها را جلب کرد. لویی استونس نویسنده دیگری از انگلستان بود که کتاب جزیزه گنج را در سال ۱۸۸۲ منتشر کرد. استقبال کودکان از این اثر نشان داد که کودکان به ویژه نوجوانان تا چه حد به داستان های ماجرایی علاقه مندند. اسکار وایلد نویسنده معروف انگلیسی نیز به سهم خود آثاری برای کودک آفرید.
 
کلیپلینک با داستان جنگل در سال ۱۸۹۴ و کنس گرهام با کتاب باد در بید در سال ۱۹۰۸ اوج عصر طلایی ادبیات کودک را رقم زدند. بعد از این آثار ادبیات کودک همچنان به رشد خود ادامه داد و بیش از پیش تنوع پیدا کرد؛ ولی از درخشش سال های پایانی قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم برخوردار نبود.
 

اندرسن و قصه پریان

آثار اندرسن که به نیمه قرن نوزدهم تعلق دارد گرچه از نظر زمان مقدم بر آثار دیگر آفرینشگران عصر طلایی ادبیات کودک است، اما از نظر جایگاه، قله عصر طلایی ادبیات کودک را می سازد. اندرسن با الهام از قصه های فرهنگ عامه نوع تازهای از قصه های پریان ما را ساخت. آوردن حیوانات سخنگو و اشیاء جاندار کشف اندرسن نبود. آنچه کار اندرسن را با شاخص میکرد شیوه استفاده از قالب های کهن برای مضامین نو و امروزی بود. اندرسن نخستین کسی بود که حیوانات را در قصه های خود به صورت شخصیت هایی به کار برد که نمایشگر انسان های واقعی در جامعه انسانی اند. در قصه های اندرسن حیوان ها نمایشگر شخصیت های موجود در جامعه انسانی هستند. حیوان های داستان که نمایشگر شخصیت ها و صفتهای معینی هستند در تمام داستان مطابق با همان شخصیت و صفتی که نمایشگر آن هستند عمل می کنند. مثلا حیوانی که در داستان نمایشگر غرور است، در تمام حادثه ها و انتخاب هایی که پیش روی او قرار می گیرد مطابق با این خصلت دست به عمل می زند. خواننده با احساس انزجار از اعمالی که شالوده آنها غرور است نسبت به این خصلت موضع گیری عاطفی می کند. در واقع اندرسن شیوه شخصیت پردازی در داستان های رئالیستی را به عرصه قصه پریان و فانتزی برده است.
 
بهترین قصه های اندرسن آنهایی اند که در آنها قهرمان اصلی باید ثابت کند برای انجام هدف بزرگ که پیش روی اوست شایستگی لازم را دارد . در ملکه برفی چهره اصلی قصه دختری است که برای نجات شخصیت دیگر داستان دلاوری زیادی نشان میدهد. در و قصه کفش قرمزی شخصیت اصلی قصه حاضر است پایش را به عنوان تاوان بدهد تا از و کفش قرمز که نماد نخوت اوست رها شود. در قصه قوی وحشی، الیزه پس از تحمل رنج های بسیار موفق می شود برادرش را نجات دهد و با شاهزاده ازدواج کند.

دومین دوره طلایی ادبیات کودک

بعد از جنگ جهانی دوم باردیگر ادبیات کودک عصر تازهای از شکوفایی را آغاز کرد. و گسترش کتابخانه های عمومی و بهبود وضع تجارت پخش کتاب و پیدایش نشریههای و ویژه نقد و بررسی کتاب های کودکان از جمله عوامل رشد ادبیات کودک در این دوره بود. در و این دوره به ویژه در شمال اروپا و ایالات متحده، انتشار کتاب کودکان به طور بی سابقه ای وسعت یافت. از جمله توجه تازه ای به کتاب های تصویری برای سنین پیش دبستانی شد. روی آوری به گردآوری دایرة المعارف ها و کتاب های گروه دانستنی های علمی گرایش تازه عرصه ادبیات کودک بود. در همین دوره به تدریج مؤسسات فرهنگی جهانی برای تشویق ادبیات کودک پا به عرصه وجود گذاشتند و از آن زمان تا کنون تعداد آنها رو به افزایش بوده است. یکی دیگر از شاخصه های دوران بعد از جنگ رشد ادبیات رئالیستی بوده است. اگر در نخستین عصر طلایی ادبیات کودک فانتزی جای ویژه ای داشته است در دومین عصر طلایی ادبیات کودک شکوفایی داستان های رئالیستی وجه شاخص بوده است.
 
درباره جایگاه داستان های رئالیستی در ادبیات کودک که از جنگ جهانی دوم به بعد، بخش عمده ادبیات کودک غرب را به خود اختصاص داده است اختلاف نظرهایی وجود داشته است. این اختلاف نظر به ویژه متوجه داستان های رئالیستی با مضامین اجتماعی است برخی از پژوهندگان ادبیات کودک می پرسند آیا میتوان گفت در اصل کودکان به این گونه مضامین اجتماعی علاقه دارند؟! درست است که این گونه کتاب ها با شمارگان بالا در همه جا به فروش میرسد ولی آیا این بزرگسالان نیستند که چنین کتاب هایی می خرند و و برای کودکان به خانه می برند؟ آیا کودکان امروز ما نباید مثل کودکان دوره های پیشتر با موضوعات شادی انگیز دمخور باشند و از مضامین تلخ اجتماعی دور نگاه داشته شوند.
 
بد نیست یادآوری کنیم بخشی از آثار رئالیستی برای کودکان به مسائلی از نوع آسیب های اجتماعی مثل فقر و تبعیض و نژادپرستی و مسائلی از این قبیل نیز پرداخته بودند و هنوز  هم به چنین مسائلی می پردازند. مخالفان این گونه داستان های رئالیستی اجتماعی عقیده دارند که بهتر است ذهن کودکان را وارد مسائل و مشکلات اجتماعی نکنیم.
 
اما موافقین این دسته از داستان های رئالیستی نظر منتقدان مورد اشاره را با این استدلال ما رد می کنند که کودکان در زمان ما به سبب شرایط جدید زندگی از جمله با گسترش وسایل ارتباط جمعی مثل رادیو، تلویزیون، سینما و دیگر رسانه ها چه بخواهیم چه نخواهیم خیلی زود «رشد می کنند و با این قبیل مسائل آشنا می شوند. طرفداران مضامین اجتماعی در ادبیات رئالیستی کودکان می گویند واقعیت این است در همان زمانی که ما می خواهیم کودکان را از رویارویی با نمونه های مشکلات و مصائب اجتماعی دور نگه داریم دنیای بیرون آنها را با این گونه مسائل روبه رو می کند. حال که چنین است بهتر آن است که ما با کارهای ادبی کودکان را به اندیشه و ارزش هایی مجهز کنیم که بتوانند در مواجهه با مشکلات راه خود را پیدا کنند.
 

گسترش ادبیات کودک به سایر نقاط جهان

روسیه شوروی
ادبیات کودک که مثل بسیاری از مظاهر فرهنگ طی سده گذشته به ویژه دهه های گذشته به سایر نقاط جهان نیز گسترش یافت و بسیاری از کشورهای جهان یکی پس از دیگری شاخه ای به نام ادبیات کودک را تأسیس کردند و گسترش دادند. اتحاد شوروی سابق و ژاپن از این نظر در میان کشورهای دیگر پیشرو بودند. روسیه با وجود اینکه در قرن و نوزدهم یکی از بزرگترین گنجینه های ادبیات را برای بزرگسالان پدید آورده بود در زمینه ادبیات کودک کار درخور توجهی نکرده بود. در عصر توجه به قصه های فرهنگ عامه که گفتیم با شکوفایی ادبیات رمانتیک در اروپا هم زمان بود در روسیه نیز دو تن از دانشوران به نام های کریلف و آناناسیف به گردآوری مجموعه هایی از قصه های فرهنگ عامه اقدام و کردند. این مجموعه ها مثل کارهای مشابهی که در اروپای شمالی و غربی صورت گرفته بود در اصل برای کودکان نبود، ولی درست نظیر آنچه در این مناطق اتفاق افتاده بود این و مجموعه ها مورد توجه کودکان قرار گرفت. در روسیه نیز مثل فرانسه کودکان از آثار نویسندگان بزرگ کشورشان به عنوان مواد خواندنی برخوردار شدند. بسیاری از آثار نویسندگان مشهور به صورت کتاب هایی برای کودکان نیز منتشر شد.
 
این سنت بعد از انقلاب ۱۹۱۷ و در زمان دولت شوروی نیز ادامه یافت و ناشران کتاب های کودک آثار نویسندگان بزرگ روسیه و شوروی را برای کودکان منتشر کردند. به این ترتیب آثار پوشکین، ژکوفسکی، لرمانتف، نگراسف، بلوک، مایاکوفسکی، تورگنیف، تولستوی، چخوف، کورلنکو، گورکی، شولوخف و بسیاری دیگر به شکل های مختلف برای کودکان نیز منتشر شد و از طریق شبکه وسیع کتابخانه ها به آسانی در اختیار کودکان قرار گرفت.
 
از ویژگی های عمده ادبیات کودک روسیه و به دنبال آن ادبیات کودک شوروی توجه به هدفهای اجتماعی بوده است کشاکش های سیاسی و ایدئولوژیکی ادبیات کودک را نیز تحت تأثیر قرار داد؛ با این حال نباید گفت که ادبیات کودک روسیه و ادبیات کودک شوروی با ارائه یک سلسله آثار محتوی کلیشه های سیاسی و ایدئولوژیکی محدود ماند. یکی از مشخصات بارز ادبیات کودک روسیه و شوروی حضور سنتهای رئالیستی در ادبیات داستانی است. این سنت به تحولات میانه های سده نوزدهم برمی گردد که با توجه به اوج گیری جنبش ها و تلاطم های اجتماعی و سیاسی، نویسندگان بر آشنا کردن کودکان با مسائل جامعه و نارسایی های آن تأکید داشتند. در این آثار لازمه چنین موضوعی مظاهر خشونت و مفاسد اجتماعی نیز در کتاب کودکان منعکس شده است.
 
بعد از انقلاب و در زمان زمامداری استالین در شوروی بحث هایی بین طرفداران ادبیات تعلیمی و ادبیات تخیلی - هنری جریان یافت. برخی از نویسندگان با نشر داستان های رئالیستی برای کودکان مخالف بودند. آنها چهره غیررئالیستی این داستان ها را مورد نقد ها قرار می دادند. هنگامی که گورکی نویسندگان را به نوشتن داستان های فانتزی برای کودکان ما دعوت کرد برخی از نویسندگان مثل چوکوفسکی با نظر او مخالفت کردند؛ با این حال بعد از جریان استالین زدایی از بار ادبیات تعلیمی که قبلا بر ادبیات کودک سنگینی می کرد کاسته شد. ژاپن
یکی از کشورهای آسیایی است که ادبیات کودک آن به مدارج قابل ملاحظه ای از رشد رسیده است. ادبیات کودک ژاپن نیز مثل روسیه و شوروی با دگرگونیهای اجتماعی و سیاسی کشور پیوند زیادی داشته است. در ژاپن نیز تفکر تعلیمی در ادبیات کودک تا مدتها میدان داری می کرد. طی مراحل نخست پیدایش ادبیات کودک در ژاپن تأکید داشتند که کتاب کودک حتما باید «مقصود» و پندی در بر داشته باشد. اما کودکان ژاپن نیز مثل کودکان جاهای دیگر دنیا از کتاب هایی که پندهای صریح اخلاقی جنبه های سرگرم کننده کتاب را ناچیز کرده بود استقبال نمی کردند؛ اما در واکنش به این ادبیات به اصطلاح «وزین» جریانی از ادبیات مبتذل سربر آورد که مشتمل بر قصه های کم ارزش ماجرایی و کتاب های تصویری بازاری و عامیانه بود؛ اما گروهی از نویسندگانی که برای بزرگسالان مینوشتند در برابر این دو گرایش قد علم کردند و در میان انبوه آثار تعلیمی و کتاب های و مبتذل عامیانه تعدادی داستان های خوب کودکان را پدید آوردند. یکی از این آثار ارزشمند و داستان شیپور برمه نوشته میشی یوتاکه یاما بود که نگرشی ضد جنگ و انسان دوستانه ای داشت.
 
نویسنده ضمن آنکه جنگ را در دنیای انسان ها گریزناپذیر میداند تنها راه رستگاری را توسل به معنویات میشمرد. اثر معروف دیگر داستانی بود با عنوان فانهان و ابرسوار، که خانم موموکوایشی آن را نوشته است. خانم موموکوایشی در حال حاضر و مشهورترین نویسنده و مترجم کتاب های کودکان در ژاپن به شمار می رود. در داستان فان هان ابرسوار رویا و واقعیت در یک فانتزی لطیف با یکدیگر درهم می آمیزند به روشی که خواننده متوجه نمی شود کدام حوادثی در خواب و کدام حوادث در واقعیت جریان دارد. در کتاب دیگر این نویسنده با عنوان روز عروسکها برای پوشیکو که یک داستان رئالیستی است احساسهای گرم و در عین حال پیچیده و متناقض یک مادر و دختر نسبت به یکدیگر طرح شده است.
 
خانم ساکای تبولو نویسنده دیگر بزرگسالان است که به عرصه ادبیات کودک روی آورد. او در آثار خود بافت جامعه ژاپن را برای کودکان تفسیر و بازسازی می کند و ضمن انعکاس دشواریهای زندگی اجتماعی امروز منادی آرمان های صلح و دوستی است. گرایشهای موجود در این آثار که به دنبال جنگ جهانی دوم پدید آمده اند از نیازهای جامعه ژاپن در پی رویاهای عظمت طلبی پیش از جنگ و انتشار افکار دموکراتیک پس از جنگ ریشه گرفته است.
 
تأسیس شبکه های وسیع کتابخانه های آموزشگاهی از سال ۱۹۵۰ به بعد به سهم خود در تحول ادبیات کودک نقش مهمی داشت. کتابخانه های آموزشگاهی از خرید کتاب های مبتذل که بازار را انباشته بود خودداری کردند و به جای آن کتاب های ارزشمند را خریداری و در اختیار کودکان قرار دادند. این امر حتی ناشران را نیز تشویق کرد که به ترجمه آثار خوب از ادبیات کلاسیک غرب برای کودکان روی بیاورند. به این ترتیب آثار ارزشمندی از گنجینه ادبیات کلاسیک غرب ترجمه و برای کودکان منتشر شد. نویسندگان ژاپنی مثل نویسندگان انگلیسی و آمریکایی بسیاری از مسائل اجتماعی را وارد داستان های رئالیستی خود کردند. در حال حاضر ژاپن تنها کشور شرقی است که ادبیات کودکش به جایگاه ادبیات کودک کشورهای غربی نزدیک شده است.
 

پیدایش ادبیات کودک در ایران

پس از آشنایی مختصری که با پیدایش ادبیات کودک در اروپا، ایالات متحده و برخی از کشورهای صاحب نام دیگر مثل شوروی سابق و ژاپن به دست آوردیم بد نیست به پیشینه شکل گیری ادبیات کودک در ایران نیز نگاهی بیندازیم به ادبیات کودک در ایران در دو مبحث ادبیات قدیم و ادبیات جدید نظری می اندازیم.
 

ادبیات قدیم

تاریخ نگاران ادبیات کودک ایران را به دورانهای بسیار دوری برده اند و سابقه آن را از دنیای جدید بسیار جلوتر بردهاند؛ اما ما با این تاریخ نگاران موافق نیستیم. اگر منظور از ادبیات کودک ادبیات خود آگاه و به عنوان شاخه ای به حساب آوریم باید بگوییم که ادبیات کودکان ایران سابقه چندان درازی ندارد و به دشواری می توان پیشینه آن را تا جنبش از مشروطه خواهی عقب برد. بحثی که در زمینه پیدایش مفهوم کودکی و دوران کودکی و داشتیم شالوده نظری تحلیل ما در این مورد است.
 
با این حال باید گفت که ایران پیش از دوران مشروطه خواهی نیز گنجینه ای از شعر و ادب و قصه های فرهنگ عامه و برخی از انواع قصدهای پندآموز داشته است که کودکان نیز می توانستند و می توانند از آن بهره مند شوند؛ اما اینها را نمی توان به مفهوم درست کلمه ادبیات کودک به شمار آورد. آنچه از ادبیات قدیم معطوف به کودک یا مناسب برای آنها بوده است در سه طبقه قابل تقسیم بندی است: ادبیات خواص، ادبیات کلاسیک و قصه های فرهنگ عامه.
 

ادبیات خواص

در ادبیات قدیم آنچه به طور خاص برای نوجوانان نوشته شده است کتاب های اندرزنامه است؛ اما باید یادآوری کنیم این نوجوانان به مفهوم کاربرد امروزی کلمه نوجوان محسوب می شوند. در گذشته آنها در واقع از گروه بزرگسالان محسوب می شده اند. اندرزنامه ها که سابقه آنها به دوره های پیش از اسلام نیز می رسیده است برای شاهزادگان و امیرزادگان نوشته می شد و مضمون آنها آموزش شیوه کشورداری به کشورداران آتی بود. در بحث از شیوه کشورداری بیشتر وقتها از آداب و سنن زندگی درباری، شیوه برخورد با سران کشوری و لشکری، اصول باردادن و چگونگی رسیدگی به کارهای مردم سخن به میان آمده است.
 
قابوس نامه از آثار ادبیات کلاسیک یکی از همین اندرزنامه هاست که علاوه بر اینها درباره بسیاری از مسائل عادی زندگی نیز نکته های با اهمیتی دارد. به همین دلیل این کتاب تنها در محدوده تنگ ادبیات خواص باقی نماند و به صورت کتابی مورد استفاده گروه های وسیع تر مردم در آمد. این کتاب که عنصر المعالی کیکاوس بن قابوس از امرای زیاری آن را برای فرزند خود ملکشاه نوشته است به ادعای مؤلف، نخستین اندرزنامه در  دوره اسلامی است.
 
سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی نیز از اندرزنامه هایی است که با نثری ساده و  دلنشین نگاشته شده است و حاوی اندیشه ها و حکمتهای بسیاری است که نه تنها برای شاهان و شاهزادگان و امرا، بلکه برای سایر اقشار مردم نیز نکات ارزشمندی در بر دارد. این کتاب از داستان ها، قصه ها، حوادث و حکمت های جالب و آموزنده پربار است و کودکان و اما نوجوانان نیز می توانستند به سهم خود از آن بهره مند شوند.
 

ادبیات کلاسیک

غیر از اندرزنامه ها که برای فرزندان خواص نوشته شده است و تعداد آنها تا آنجا که ما اطلاع داریم زیاد نیست کتاب هایی نیز در زمره ادبیات کلاسیک ما هست که ضمن آنکه برای کودکان نوشته نشده است به سبب سادگی سبک بیان، مضمون جالب، کودکان نیز میتوانند از آنها بهره گیرند. کتاب هایی مثل گلستان و بوستان سعدی، اسرارالتوحید تألیف محمد بن منور، ذبن الاخبار گردیزی، ترجمه تاریخ بخارا، تاریخ سیستان، چهارمقاله عروضی و جوامع الحکایات عوفی از این جمله است .
 
بسیاری از سروده های شاعران بزرگ ما مثل فردوسی، حافظ، سعدی، عطار، خاقانی صائب تبریزی و منظومههای غنایی نظامی مناسب حال برای کودکان نیز قابل استفاده بوده است، به ویژه اگر توجه کنیم که جز در بخشهایی از تاریخ که پیش از این به آن اشاره کردیم گروه های سواددار از میان نخبگان و جزء نخبگان جامعه بودند و در سن کودکی از دانش به نسبت بالایی برخوردار می شدند.

ادبیات فرهنگ عامه

در این امر این استان را در خانه است. بنا به زندان رجال و ادبیات فرهنگ عامه بیشتر شامل قصه ها، مثلها، ترانهها، چیستان ها و شعرهایی عامیانه است که در میان عامه مردم و در اصل به صورت شفاهی رایج بوده است. ریشه های بسیاری از این قصه ها حتی به دوران پیش از تاریخ، پیش از پیدایش خط و به فضای زندگی در از جوامع اولیه برمی گردد. هزار و یک شب، داستان پرخواننده از نوعی دیگر است که از زبان هندی به زبان پهلوی و از زبان پهلوی به زبان عربی و سرانجام در زمان فتحعلی شاه قاجار و از عربی به فارسی برگردانده شده است. هزار و یک شب شامل داستان های گوناگون، ولی در عین حال به هم پیوسته است که همواره مورد استقبال بزرگسالان و کودکان بوده است. تیزبینی، ذکاوت، زیرکی و پایداری قهرمان این داستان، درسها و پندهای زیادی برای خوانندگان کودک در بر دارد.
 
اسکندرنامه و رموز حمزه نیز از کتاب هایی هستند که از وقایع عیاری مایه گرفته اند . این دو کتاب به عصر صفوی تعلق دارند. امیر ارسلان نامدار که در زمان قاجاریه نوشته شده و مورد توجه بوده است نیز جلوه های ضعیفی از داستان عیاری دارد. قصه پرداز این کتاب نقیب الممالک، نقال باشی دربار ناصرالدین شاه بود. این کتاب از دستاورد صنعت چاپ بهره برد و به چاپ رسید و مورد استقبال زیاد قرار گرفت.
 
برخی از آثار ادبیات کلاسیک شامل دو دسته حماسهها و داستان های عیاری در اصل ریشه در قصه های فرهنگ عامه دارند. سمک عیار یکی دیگر از داستان های عیاری است. تاریخ دقیق نوشته شدن کتاب معلوم نیست. نگارنده کتاب به نام فرامرز ابن خداد ابن عبداله آن را از زبان یک قصه پرداز آن عصر نگاشته است. عیاران دسته ای از جوانمردان دوران سده های میانه بودند.
 
آنها که از میان توده های شهری برخاستند برای دورهای به یک نیروی اجتماعی مهم تبدیل شدند. داستان های عیاری از راه و رسم و کارهای این عیاران برخاست. سمک عیار در قالبی بسیار نزدیک به قالب رمان در عصر جدید نوشته شده است و پر از حادثه های جالب و خواندنی است. بسیاری از جلوه های زندگی مردم آن روزگار مثل آداب و رسوم، تشکیلات شهری، غذاها، لباس ها و جنگ افزارهای مردمان آن دوره در این داستان منعکس شده است. مضمون کتاب سمک عیار در ستایش درست کاری،دادگری، وفاداری، قدرشناسی و رفتار نیکو است.
 
دسته دیگری از ادبیات فرهنگ عامه داستان های دینی اند. افتخارنامه حیدری، عاق وا والدین و تعزیه های مختلف که هم به نثر و هم به نظم بوده اند از این جمله اند. افتخارنامه ما حیدری شرح جنگ های حضرت امیر (علیه السلام) است که توسط شخصی به نام میرزا مصطفی ملقب به افتخارالعلما متخلص به صحبا به نظم درآمده است این کتاب در سال ۱۳۰۴ در دو جلد بیرون آمد.
 
دسته دیگری از داستان های فرهنگ عامه بیشتر جنبه هزل و سرگرمی داشتهاند. داستان های دزد و قاضی، دلیله محتاله، گرگ و روباه و سلیم جوهری را می توان در این گروه به شمار آورد.
 
نکته ای که لازم است بار دیگر یادآوری کنیم این است که این کتاب ها را هم بزرگسالان و هم کودکان هر دو می خواندهاند. به طور معمول کتاب در خانه توسط تمام اعضاء خانواده و در یک جمع که بزرگسالان و کودکان کنار هم بودند خوانده می شد. بنابراین آنها را نباید به طور ویژه در زمره ادبیات کودک طبقه بندی کرد.
 

ادبیات جدید کودک در ایران

چنان که گفتیم در دوره پیش از جنبش مشروطه خواهی تنها برای آسان گرفتن می توان و از ادبیات کودک سخن گفت. ادبیات کودک به معنی ادبیاتی که به طور مشخص برای کودکان آفریده شده به بخش اخیر تاریخ ادبیات ما تعلق دارد. جنبش مشروطه خواهی تحولات مهمی را در عرصه های سیاسی، اجتماعی و آموزشی به همراه داشت. مشروطه خواهان به امر تربیت کودکان به عنوان سازندگان فردایی بهتر برای جامعه توجه کردند. از نظر اجتماعی نیز برخی تحولات قابل ملاحظه رخ داد. از جمله آنکه اقشار و گروه های جدیدی به جمع باسوادان و کتابخوان ها پیوستند. مشروطه خواهان بنا به ماهیت تفکر خود به امر باسواد کردن جامعه و شیوه های نوین آموزشی توجه زیاد داشتند.
 
ادبیات آموزشی به عنوان یکی از شاخه های ادبیات کودک زودتر از شاخه های دیگر پیدا شد و شروع به رشد کرد. در پی تأسیس آموزش و پرورش به سبک جدید، نیاز تهیه کتاب های درسی به شیوهای متناسب با آموزش نوین مطرح شد. قانون اساسی و متمم آن اصل آموزش همگانی و اجباری را ثابت کرده بود، اما دولت برای پیشبرد این امر مهم امکانات لازم را در اختیار نداشت. وزارت معارف که تازه تأسیس شده بود فقط توانست ۹ باب مدرسه جدید تأسیس کند؛ با این حال همین وزارتخانه اصول و اندیشه های نوینی را در تعلیم و تربیت مطرح کرد که گرچه برای پیاده شدن در عمل هنوز راه درازی در پیش داشت؛ اما در جای خود نباید کم اهمیت شمرده شود. کمیسیون معارف مجلس، مهدی قلی خان هدایت را مأمور تهیه کتاب های درسی جدید برای کودکان کرد . او نیز کتابی را با استفاده از تصویر و حروف درشت تألیف کرد که شعرهایی از یحیی دولت آبادی، ایرج میرزا و قطعه هایی از نویسنده را در برداشت. گرایش مضمونی کتاب بیشتر تعلیمی بود و کودکان را به کارهایی چون تمیز بودن، مسواک زدن و نماز خواندن تشویق می کرد.
 
آثار نویسندگان خارجی که برای کودکان ترجمه شد نیز در وهله اول مقصود تعلیمی داشت از جمله قصدهای پند آموز لافونتن که برخی از آنها با زبان نظم به فارسی برگردانده شد. بازنویسی آثار کلاسیک نیز با همین گرایش صورت گرفت. از جمله شیخ حسن او تهرانی یکی از مجاهدان مشروطه خواه و نماینده مجلس کتاب های کلیله و دمنه و مرزبان نامه را (که از نوع قصدهای پندآموز هستند) با زبانی ساده تر برای کودکان بازنویسی کرد.
 

نخستین کتاب های مصور

مصور کردن کتاب در ایران سابقه ای طولانی دارد. کتاب ارژنگ مانی از نخستین کتاب های مشهور ایران است که (به منظور استفاده پیروان بیسواد مانی از آن) به صورت ا تصویری درست شده بود. در سده های میانه بسیاری از کتاب ها مثل شاهنامه فردوسی، ما کلیله و دمنه، جامع التواریخ، منافع الحیوان، خمسه نظامی، مقامات حمیدی، قصص الانبیاء و بسیاری دیگر از زینت تصویر نیز استفاده کرده اند؛ اما کتاب های تصویری به شیوه جدید با ترجمه کتاب های کودک اروپا در ایران رسم شد. از جمله این کتاب ها متونی بود که در مدرسه دارالفنون وسط معلمان اروپایی تدریس میشد. مشهور است که نخستین کتاب تصویری از نوع جدید در سال ۱۴۰۱ هجری قمری توسط شخصی به نام مفتاح الملک برای کودکان منتشر شده است.(12) در کتاب های شیخ علی تهرانی که از او یادی شد ، نیز از تصویر زیادی استفاده شده است. برخی از داستان ها و منظومه های برگرفته از فرهنگ عامه مثل خاله سوسکه، حیدر بیک، سنگ تراش و بعضی از داستان های برگزیده شاهنامه مثل رستم و سهراب و موش و گربه عبید زاکانی نیز برای کودکان و عامه با استفاده از تصویرهای عامه پسند چاپ شده است. لازم به یادآوری است که اینها در واقع کتاب های مصور هستند و با کتاب های تصویری که کیفیات و تعریف دیگری دارد متفاوت است. نخستین کتاب تصویری به مفهوم امروزین آن توسط جبار باغچه بان تألیف شد.

ادبیات تخیلی - هنری

ادبیات کودک ایران مثل سایر کشورهای جهان در ابتدای پیدایش به جنبه های و تعلیمی گرایش داشت. رشد ادبیات تخیلی - هنری به دوره های نزدیک تر تعلق دارد. نخستین کسی که کار او به طور خاص در گروه ادبیات تخیلی - هنری محسوب میشود الجبار باغچه بان است که گاهی او را بنیان گذار ادبیات نوین کودک نیز به شمار آورده اند.
 
جبار باغچه بان با اندیشه های نوین تربیتی آشنا بود. باغچه بان معلم و مؤسس و کودکستان در ایران نیز بود. او اسم کودکستان را گذاشته بود باغچه اطفال. باغچه بان و کتاب هایش را برای کودکان کودکستانها و مدارسی که در آنها تدریس می کرد و در آنها همراه کار با کودکان تجارب زیادی به دست آورده بود مینوشت و تصویرگری می کرد. نخستین کتاب او که در سال ۱۳۰۸ هجری به چاپ رسید مثل کتابچه قشنگ جیبی نیوبری یک جنگ بود مشتمل بر شعر و سرود و چیستان. کتاب های پیر و ترب، گرگ و چوپان، خانم فروک، شیر و باغبان و شنگول و منگول از آثار بعدی او برای کودکان بود.
 

شعر کودک

بخش مهمی از ادبیات کودک بعد از مشروطه در ایران بخش شعر است. بسیاری از شاعران معروف دوره مشروطه و بعد از آن از جمله «بهار»، «ایرج میرزا»، «عشقی» و «نسیم شمال» کودکان را نیز فراموش نکردند و برای آنها شعرهایی سرودند. البته از نظر مفهوم فنی کلمه این شعرها را تا آنجا میتوان شعر کودک نامید، که مخاطب آنها کودکان هستند؛ اما از یک جهت مهم هنوز با شعر کودک به مفهوم امروزین کلمه فاصله دارند. این اشعار هنوز به اندازه کافی به عالم کودکی و توجه داشتن به خصیصه های ادراکی و عاطفی ذهن کودک نزدیک نشدهاند. به هرجهت همین قدر که کودکان برای او نخستین بار به صورت گسترده و به طور جدی مورد توجه شاعران قرار میگیرند و شاعران سرودن برای آنها را دون شأن خود نمی دانند دارای اهمیت زیادی است.
 
در میان شاعران بزرگ این عصر که برای کودکان شعر سرودند شعرهای ایرج میرزا و د بهار به روشنی از نوع تعلیمی اند؛ اما شعرهای سید اشرف الدین گیلانی معروف به نسیم شمال عناصری از وجوه هنری - تخیلی را نیز با خود دارند. بسیاری از شعرهای ایرج میرزا ز مثل شوق درس خواندن، داستان دو موش، روباه و کلاغ، شیر و موش، نوروز کودکان، آرزوی خر دم بریده، بامداد، حق استاد، خرس و صیاد، مهر مادر طوطی و پسر بی هنر،  سال ها بر زبان بسیاری از کودکان ایران جاری بود. بیشتر شعرهای ایرج میرزا که زبانی ساده و روان دارد از نظر مضمونی شامل پند و اندرز است.
 
شعرهای ملک الشعرای بهار، یکی دیگر از شاعران و ادیبان متعهد آن عصر نیز مضامینی مشابه دارد. در اشعار او نیز از آزادی، وطن پرستی، کسب علم، تلاش و کوشش ستایش شده است. سید اشرف الدین گیلانی نیز شاعر آرمان های مشروطه و شکوه از ذلیل شدن وطن در برابر ستمگران و استعمارگران و ستاینده رزمجویی برای آزادی بود.
 
از جمله شاعران دیگری که شعرهایی برای کودکان دارد میرزا علی اکبر طاهرزاده شاعر قفقازی است که در تعدادی از اشعارش برای کودکان به مضامین و بیان مناسب به دنیای کودکان نزدیک شده است. پروین اعتصامی از دیگر شاعرانی است که تعدادی از شعرهایش را برای کودکان سروده است.
 
ادبیات کودکان ایران که به این ترتیب پا به عرصه وجود گذاشت در سه دهه اخیر به مراحل بالایی از رشد رسیده است و برخی از نویسندگان و تصویرگران کتاب کودک در عرصه های رقابت جهانی افتخاراتی را برای ادبیات کودک ایران به دست آورده اند. ادبیات کودک ایران در دهه های اخیر از برخی جهات مهم، با ادبیات کودک در دوره نخست شکل گیری آن متمایز میشود. نخستین ویژگی ادبیات معاصر کودک در سنجش با دوره های پیش پویایی، رشد و گستردگی آن است. این ادبیات، دوره ای که ادبیات کودک به و بازنویسی آثار کلاسیک و همین طور تمرکز بر مضامین ساده پند و اندرز را پشت سر گذاشته و به دوران رشد خود پا نهاده است. از مشخصات این بلوغ نه تنها جدا شدن ادبیات کودک از ادبیات بزرگسالان و حرکت به سوی استقلال است، بلکه تلاش برای نزدیک شدن به دنیای کودکان و تصویر زندگی از دریچه دنیای کودک است. این تلاش به از کتاب های کودک معاصر، کشش و جاذبه بیشتری داده است.
 
دومین ویژگی ادبیات کودک در دوره معاصر حرکت آنها به سوی قلمروهای تازه و متنوع است. این ادبیات اکنون از خلاقیت بسیاری برخوردار است . شاعران معاصر به سمتی می روند که شعر کودک را به مفهوم واقعی آن نزدیک کنند و از پند و اندرزهای منظوم به زبان احساسات و عواطف لطیف کودکان و تصویر دنیای رنگارنگ کودک فراتر روند.
 
کتاب های تصویری به معنی واقعی آن، با فعالیت های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان جایگاه حقیقی خود را به دست آورد.
 
سومین ویژگی ادبیات کودک معاصر گرایش آن به سوی تعهد و جانبداری است. نخستین جلوه های این گرایش، «سیاسی شدن» ادبیات کودک در دهه های ۴۰ و ۵۰ بود. البته این نوع جانبداری بسیار خام بود و به جای آفرینش آثار هنری جانبدار، بیشتر به سرهم کردن آثار شعاری منتهی می شد. اما به تدریج این جانبداری شکل ظریف و پخته تری گرفت.

با این همه این سخنان به معنی انکار نقاط ضعفی نیست که هنوز هم از جهاتی در ادبیات کودک به چشم می خورد. سنجش قوت و ضعف ادبیات کودک مجال دیگری می طلبد که در این مختصر نمیگنجد.
 
پی‌نوشت‌ها: منبع:  بنیادهای ادبیات کودک، کمال پولادی، ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ دوم، تهران، 1387ش، صص 102-69