مفهوم وقف و امور خیریه در کشور عربستان

در این مقاله راسخون در نظر دارد مفاهیمی همچون وقف، خیریه، سازمان های جامعه مدنی، نیات خیریه و مالیات در عربستان سعودی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
 

وقف

هر نوع دارایی که می تواند به فروش برسد، خریداری شود و یا اهدا شود، می تواند وقف شود که می تواند شامل دارایی های ثابت (املاک و مستغلات) و دارایی های غیرثابت (پول نقد و سهام) شود.

وقف ها به دودستۀ وقف خانوادگی (که وابسته به خانواده و فرزندان یک فرد است( و وقف خیریه ای )این نوع وقف میتواند توسط تمام اقوام مسلمان مورداستفاده قرار گیرد) تقسیم می شوند.(برای مطالعه بیشتر درباره وقف به مقاله مفهوم بیت المللی وقف و انواع آن مراجعه کنید)
 

 اهداف وقف اسلامی در عربستان

_منطبق بودن با دستورات خداوند در اعطا کردن و هزینه کردن

_دستیابی به اصل همبستگی در میان اعضای یک ملت و ایجاد تعادل و برابری اجتماعی در میان افراد

_اطمینان از و بهره برداری از آ نها به طور مداوم

_دستیابی به اهداف توسعه اجتماعی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و... .
 

موقوفات در عربستان

بر اساس لایحه ساماندهی اوقاف خیریه، موقوفات خیریه به دودستۀ موقوفات عام المنفعه و موقوفات شخصی تقسیم میشوند:

الف) موقوفات عام المنفعه: مانند موقوفات حرمین شریفین و موقوفات مساجد و انجمن ها و مدارس و دیگر موقوفات وقف شده به مراجع خیریه عامه.

ب) موقوفات شخصی: پس از انقراض نسل افرادی که این موقوفات به آن ها واگذار شده است و یا نزدیکان و خویشان آ نها و نیز افرادی که این گروه موقوفه را به آ نها واگذار کرده اند، به مراجع ذینفع دولتی منتقل می شود .

مقصود از اوقاف خیریه، نهادهایی است که وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد در زمان کنونی و آینده متولی امور آن است. موقوفات خیریه شخصی زیر نظر متولیان شرعی که در وقف نامه به آن اشاره شده است و یا افرادی که از سوی دادگاههای قانونی برای اداره آنها منصوب شده باشند، اداره م یشوند.

ادارات اوقاف حق نظارت و نگهداری از موقوفات خیریه شخصی بهمنظور حفظ این موقوفات و کمک به اجرای شروط وقف کننده و حتی مصادره موقوفه با حکم حاکم شرع را دارند و البته این مسئله منوط به منقرض شدن افراد مستحق تولیت و واگذاری تولیت آن به مراجع خیریه عامالمنفعه است و باید اطلاعات لازم در این زمینه در اسناد موجود باشد.
 

 

خیریه در کشور عربستان

بخش خیریه به طور قابل توجهی در سال های اخیر گسترش یافته است. در سال 2008 ، 200 سازمان غیرانتفاعی وجود داشت. اما امروزه 950 سازمان غیرانتفاعی وجود دارد که از این تعداد، 600 مورد آن مؤسسات خیریه می باشند که دارای یکسری فعالیت های گسترده هستند.

حدود 10 سال قبل (تقریباً در سال 2005 ) یک قانونی برای تنظیم امور مربوط به تأسیس فعالیت های بخش های بزرگ خیریه توسط وزارت امور اجتماعی پیشنهاد شده بود، اما این قانون برای به اجرا گذاشتن، هرگز توسط شورای وزیران تصویب نشد.

این قانون تعیین شده بود تا نه تنها فعالییت های مربوط به مؤسسات را تنظیم کند، بلکه فعالیت های مربوط به انجمن ها را هم در بر گیرد. در حال حاضر، این قانون به نام "قانون جامعه مدنی" نامیده میشود.

قانون اساسی عربستان که به عنوان قانون اساسی حکومت شناخته شده است، در سال 1992 توسط یک حکم و فرمان سلطنتی که از ملک فهد صادر شده بود، به تصویب رسید. قاب لذکر است که هیچ مقرراتی که به طور خاص از حقوق آزادی انجمن ها یا اجتماعات پشتیبانی کند، وجود نداشت. ماده 27 این قانون بیان م یدارد که دولت باید سازما نها و افراد را تشویق کند تا در فعالیت های بشردوستانه مشارکت نمایند.

در تاریخ 7 دسامبر 2015 ، عربستان سعودی یک قانون جدیدی را برای تنظیم انجمن ها و سازمان های جامعه مدنی منتشر کرد. این قانون بر اساس پی شنویسی است که هفت سال قبل توسط مجلس شورا تصویب شده بود و برای اولین بار در چارچوب پادشاهی عربستان، یک چارچوب قانونی برای سازمان های جامعه مدنی غیر خیریه ای فراهم می کند.

در طول تاریخ عربستان سعودی، اشکال مختلفی از سازمان های جامعه مدنی پدید آمدند که به تسهیل اقدامات عمومی کمک کرده اند. در حال حاضر صدها سازمان جامعه مدنی وجود دارند که بیش از نیمی از آ نها، سازمان های خیریه هستند و بیشتر آن ها وابسته به دولت می باشند.

سازمان های جامعه مدنی در عربستان سعودی م یتوانند به عنوان یک "انجمن خیریه" یا یک "مؤسسه و سازمان خیریه" ثبت شوند.

انجم نها و مؤسسات خیریه، یکسری فعالیت های خیریه ای و داوطلبانه؛ مثل کمک به فقرا، بهبود مسکن، ارائه کمک های مالی به نیازمندان، آماده سازی جوانان برای بازار کار از طریق برنامه های آموزشی و هماهنگی با کارفرمایان، و ارائه مراقبت های بهداشتی، آموزشی و خدمات اجتماعی را انجام می دهند.

تمامی این سازما نها توسط تصمیم شورای وزیران مصوب 1410 ه.ق حکمرانی و کنترل م یشوند و ازلحاظ مراحل ثب تنام، نظارت بر انتخابات هیئ تمدیره، بررسی حساب های مالی و بررسی فعالی تها و برنام ههایشان توسط وزارت امور اجتماعی موردبررسی و نظارت قرار می گیرند.

همچنین ممکن است انجمن های خیریه با توجه ب هاندازه بودجه شان، یکسری پشتیبان یهای مالی را ب هصورت سالانه از وزارت امور اجتماعی دریافت کنند. بااین حال، یک تعدادی از انجمن خیریه مبتنی بر خانواده وجود دارد که بدون هیچ گونه پشتیبانی مالی از وزارت، به ثبت رسیده اند؛ این انجمن های خیریه عمدتاً مربوط به برنامه های آموزشی و فرهنگی می باشند .
 
سازمانهای جامعه مدنی در عربستان سعودی میتوانند به عنوان یک انجمن خیریه ای یا یک سازمان خیریه ای به ثبت برسند. انجمنها و سازمان های خیریه ای میتوانند فعالیتهای خیریه ای و داوطلبانه انجام دهند، که عبارت اند از:

کمک به نیازمندان، بهبود محل اقامت، ارائه کمکهای مالی به افراد نیازمند، آماده سازی جوانان برای بازار کار به واسطه برنام ههای آموزشی و هماهنگی با کارفرمایان؛ و ارائه خدمات بهداشتی، آموزشی و اجتماعی.

هر دو نوع خیریه ها توسط تصمیم شورای وزیران به شماره 107 مورخ 25 جماد یالآخر 1410 ، حکمرانی و اداره م یشوند، و وزارت امور اجتماعی بر فرآیند ثب تنام، انتخاب هیئت مدیره، حسابهای مالی و برنام هها و فعالیت های خیریه ها نظارت می کند. انجم نهای خیریه، پشتیبانی مالی سالانه از وزارت امور اجتماعی دریافت می کنند که این حمایت مالی به سایز بودجه هر انجمنبستگی دارد.

سازمان های خیریه در عربستان

بخش سازمانهای خیریه، بزر گترین زمینه فعالیت گرو هها و انجم نها در سراسر عربستان است. منشأ خیریه را م یتوان در پنج رکن اسلام، که سومین مورد آن زکات است (مربوط به امور خیریه)، دنبال کرد. مؤسسات خیریه می توانند یک طیفی از سازمان های محلی کوچک تا سازمان های بزرگ ملی را شامل شوند.

نهادهای دیگری که در بخش خیریه فعالیت م یکنند، بنیادهای مربوط به خانواده های تاجر می باشند؛ مانند بنیاد عبداللطیف جمیل که بسیار برجسته و نمایان است. همچنین بنیادهای مربوط به پادشاهان بسیار قاب لتوجه است،

مانند مرکز ملک سلمان که برای تحقیقات مربوط به معلولان و از کارافتادگان م یباشد و یا بنیاد خیریه ملک خالد. هر دو نوع این بنیادها )بنیادهای مربوط به خانواده های تاجر و پادشاهان( مانند خیریه های سنتی رفتار میکنند و انجمن هایی را تشکیل می دهند که در آن افراد جلسات و نشست هایی را برگزار می کنند.

اموال سازمانهای خیریه بعد از انحلال مطابق با آنچه که وزیر کار و امور اجتماعی مشخص کرده است، به انجمن های خیریه می رسد مگر آنکه اساسنامه سازمان ها، سازوکاری را برای انتقال این اموال به عمل خیریه دیگری در نظر گرفته باشد.
 

انجمن های خیریه

انجم نهای خیریه زمانی ایجاد خواهند شد که 20 نفر، برای تأسیس آن درخواست بدهند یا بیش از چند نفر با تابعیت سعودی با دارا بودن شایستگی کامل، که هیچ کدام از آن ها به هیچ جرمی که در منافات با شرافت فرد است محکوم نشده باشد. این امر پس از موافقت وزارت کار و امور اجتماعی با تأسیس آن است.

هدف انجمن خیریه 1، ارائه خدمات اجتماعی ) نقدی یا به صورت کالا(، آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و یا هر چیزی که به خدمات انسانی مرتبط است، م یباشد؛ بدون آنکه هدف آن، کسب درآمد مادی باشد و اساسنامه انجمن، اهداف آن را مشخص م یکند.
 

انحلال انجمن های خیریه

بنا بر تصمیم مجمع عمومی انجم نهای خیریه و مطابق با قواعدی که در اساسنامه این انجم نها مشخص شده است، می توان به صورت اختیاری، انجمن را منحل کرد. انحلال انجم نها در یکی از حالات زیر، بنا بر تصمیم وزیر کار و امور اجتماعی است:

_تعداد اعضای انجمن کمتر از 20 نفر باشد.

_انجم نها از اهداف خویش دور باشند و یا مرتکب خلافی بزرگ شوند که در تعارض با اساسنامه باشد.

_از پرداخت تعهدات مالی خویش عاجز باشد.

_اموال خود را در موارد غیر مشخص هزینه کنند.

_اهداف انجمن در تضاد با نظام کلی یا رسوم مورداحترام در عربستان باشد.

_از احکام مشخص شده در این لایحه تخلف ورزد.

وزیر کار و امور اجتماعی میتواند بجای انحلال انجمن، هیئت مدیره موقتی را برای یک دوره انتخاب کند که وظایف هیئت مدیره را بر عهده می گیرد. البته اگر این عمل برای مصلحت عمومی و درروند تحقق اهداف انجمن باشد.
 

نیات خیریه در عربستان

فعالیت مؤسسات خیریه در عربستان ب هطورکلی در 4 موضوع گنجانده م یشوند که هرکدام از آن ها به تعدادی زیرشاخه تقسیم می شوند.

اجتماعی

_مراقبت از یتیمان
_کمک به بیماران
_مراقبت از کودکان
_افراد معلول و ناتوان
_زندانیان و خانواده های آ نها
_افراد مسن
_مردم فقیر و نیازمند
_آ گاهی اجتماعی
_جمع آوری زکات و صدقات و توزیع آ نها
_سایر
 

بهداشت

_مراقبت های بهداشتی
_کلینیک های قابل حمل
_ خدمات درمانی و پزشکی رایگان
_داروخانه های قابل حمل
_معتادان
_بیمار یهای مزمن
 

آموزش و تحقیق

_تحصیل
_پرورش استعدادها
_آموزش
_تحقیقات علمی
 

توسعه

_وام با نیت خیرخواهانه
_حمایت از پروژ ههای کوچک
_اقتصاد اوقاف
_ایجاد کارخانه ها با اهداف خیرخواهانه
_توسعه اجتماعی
_راهنما خانواده

نیات خیریه فو قالذکر و زیرشاخه های آ نها توسط سازمان الخیر الشامل گزارش شده است. همان طور که در شکل زیر هم مشاهده م یشود، تعداد زیرشاخه های موجود در موضوع اجتماعی 10 ، بهداشت 6، آموزش و پژوهش 4 و در زمینه توسعه 6 مورد می باشند.

مالیات در عربستان سعودی

هیچ انگیزه مالیاتی در عربستان سعودی وجود ندارد، همچنین مالیات بر املاک، مالیات بر درآمد، مالیات بر سود سرمایه و یا مالیات شرکتی در عربستان وجود ندارد. تنها مالیات، "زکات" است که برای سودهای شرکتی و فردی به کار گرفته م یشود و سپس توسط سازما نهای جامعه مدنی برای حمایت از نیازمندان استفاده می شود.

اهمیت زکات در سازما نهای جامعه مدنی عربستان، از لحاظ حقوقی، در قانون مالیات بر درآمد، و در حکم سلطنتی شماره 3321 تدوین شده است. بر اساس حکم سلطنتی، قطعنامه وزرا به شماره 394 منتشر شد، که اداره زکات و مالیات بر درآمد تحت سرپرستی وزارت مالیه تأسیس شده است.

بر اساس آخرین حکم سلطنتی به شماره 17 / 2/ 28 / 8634 ، جم عآوری زکات از شرک تها و افرادی که شهروندان سعودی م یباشند، با یک نرخ 2.5 % مطابق با فقه اسامی تنظیم شده بود.

مفاد این حکم در قطعنامه وزرا به شماره 393 توسعه یافت گه دستورالعمل هایی برای سازمان دهی، حسابرسی و جمع آوری زکات از تمام سعودی ها را در بر م یگرفت و تمامی افراد هم موظف به پرداخت آن م یباشند.

جمع آوری و توزیع وجوه زکات باید در حساب های دریافتنی و پرداختنی سازما نهای جامعه مدنی و همچنین در حساب های درآمد و هزینه ثبت شوند. همچنین اهداکنندگانی که در زکات مشارکت داشته اند، باید از میزان وجوهی که توسط سازما نهای جامعه ی مدنی جمع آوری و خرج شده اند، آ گاهی یابند.
 

بخشنامه ها و لایحه های کشور عربستان در حوزه وقف و امورخیریه

در گزارش کشور عربستان سعودی تعداد بخشنامه و لایحه مورداستفاده قرار گرفتند که عبارت اند از:

1. لایحه ساماندهی اوقاف خیریه مصوبه وزارتخانه شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد که مورد موافقت پادشاه عربستان قرار گرفته است.

این لایحه به معرفی مفهوم موقوفات خیریه م یپردازد که به دودستۀ موقوفات عا مالمنفعه و موقوفات شخصی تقسیم م یشوند. همچنین در این لایحه بیان شده است که موقوفات خیریه شخصی زیر نظر چه افرادی اداره م یشوند و پس از منقرض شدن نسل افرادی که مستحق تولیت موقوفات م یباشند، تولیت این موقوف هها به چه کسانی واگذار م یگردد.

نمونه الگوهای مختلف برای فروش و یا تعویض اعیان موقوفاتی که فایده کمی دارند، ب یفایده شد هاند، و یا بیم از بین رفتن آنان می رود، در این لایحه آورده شده است. همچنین انواع مختلف دفاتر ثبت سازمان های اوقاف، نحوه ثبت و کمیتۀ ثبت در این لایحه ذکر شده است.

2. لایحه انجمن ها و مؤسسات خیریه مصوبه هیئت وزیران به شماره 107 مورخ 1410/6/25 ه.ق که این لایحه مشتمل بر گزارشات وزارتخانه کار و امور اجتماعی می باشد.

این لایحه دارای سه باب است که باب اول مربوط به انجمن های خیریه م یباشد و دارای چهارفصل است.

فصل اول؛ به بیان نحوه ایجاد انجم نهای خیریه و اهداف آن می پردازد که انجم نهای خیریه برای تأسیس باید دارای چه شرایطی باشند و اساسنامه انجم نها باید شامل چه توضیحات و احکامی باشد.

در فصل دوم؛ ساختار اداری و مالی انجم نهای خیریه، اینکه این انجم نها از چه هیئ تهایی تشکیل م یشوند و نحوه انتخاب اعضای هیئت مدیره به چه صورتی می باشد، ذکر شده است.

فصل سوم؛ نحوه انحال انجم نهای خیریه و اینکه تحت چه شرایطی این انجم نها منحل م یشوند، بیان شده است.

در نهایت فصل چهارم از باب اول؛ به معرفی احکام عمومی م یپردازد و بیان شده که وزارت کار و امور اجتماعی مسئول اشراف بر اعمال انجمن های خیریه می باشد و می تواند بر دفاتر مربوط به فعالیت انجمن ها آ گاهی یابد.

باب دوم لایحه مذکور مربوط به مؤسسات خیریه می باشد که دارای سه فصل است. فصل اول؛ به بیان نحوه ایجاد مؤسسات خیریه و اهداف آن م یپردازد. در فصل دوم؛ نظام اداری و مالی انجمن های خیریه بیان شده است و تمامی مواردی که برای انجم نهای خیریه ذکر شده است، برای این نوع از مؤسسات هم برقرار می باشد. باب سوم لایحه انجمن ها و مؤسسات خیریه به بیان احکام پایانی می پردازد.

3. بخشنامه امامان جماعت، مؤذنان و خادمان مصوبه هیئ توزیران به شماره م/  مورخ 9/ 1/ 1392 ه.ق که مورد موافقت پادشاه عربستان قرار گرفته است.

احکامی که در این بخشنامه آورده شده است، بر تمامی امامان جماعت، مؤذنان و خادمان مساجد منطبق م یباشد، به غیراز کسانی که در حرمین شریفین مشغول به کار هستند. احکام این بخشنامه مشتمل بر تعیین حقوق افراد مذکور، شرایط انتخاب آنان، تعیین کارکنان مساجد، دسته بندی کارکنان و پاداش آنان، وظایف کارکنان مساجد و مجازات هایی که ممکن است برای کارکنان مساجد در نظر گرفته شود، می باشد.

4. بخشنامه شورای عالی اوقاف مصوبه شماره م/ 35 مورخ 18 / 7/ 1386 ه.ق که صدور این بخشنامه به موجب فرمان پادشاه عربستان و مشتمل بر گزارشات وزارت شئون اسلامی، وقف، هدایت و ارشاد می باشد.

احکام این بخشنامه مشتمل بر نحوه انتخاب اعضای شورای عالی اوقاف، وظایفی که این شورا بر عهده دارد، نحوه بهر هبرداری و کسب درآمد از اوقاف خیریه و هزینه کردن این درآمدها که بر عهده شورای عالی اوقاف است و نحوه تشکیل جلسات آن ها و اینکه این جلسات باید شامل چه افرادی باشد و حداقل چند نفر حضور یابند، می باشد.

منبع:
کتاب آشنایی با نظام مدیریت وقف و امور خیریه در کشور عربستان
* این مقاله در تاریخ 1402/4/2 بروز رسانی شده است.