بررسی تاریخ حیات بشر نشان داده است که در بسیاری از جوامع و فرهنگ‌ها زن را فرودست و کم ارزش می‌انگاشتند از همین روی، بسیاری از حقوق انسانی را از او گرفته بودند. یکی از اینها حقوق مالی زن و از جمله، حق ارث اوست.

دنیای قدیم یا به زن اصلاً ارث نمی‌داد یا اگر ارثی به زن تعلق می‌گرفت، زن نمی‌توانست به طور مستقل در آن تصرف کند. گاه ارث بردن زن قطعی نبود و به میل و خواستِ صاحبان مالی و وصیت آنان بستگی داشت. عرب‌ها گاهی زن مردی را که می‌مرد، جزو اموال و دارایی مرد به حساب می‌آوردند و زن را به صورت کالایی تصاحب می‌کردند.

در یونان، روم، ژاپن، انگلستان، سوییس و فرانسه تا یکی دو قرن پیش از از این، زن استقلال مالی و حق تصرف در اموال خود را نداشت.(1) اما اسلام از همان آغاز با صراحت، حق مالکیت زن را اعلام کرد و برای او ارث قرار داد و حق تصرف در اموالش را در اختیارش گذاشت.

اسلام در نظامی سامانمند، سهم زن را از ارث در موارد متعدّدی، نصف مرد قرار داده است. از نظر اسلام پسر خانواده دو برابر دختر خانواده ارث می‌برد. ارث بردن برادران و خواهران از یکدیگر و ارث بردن زن و شوهر از همدیگر نیز به همین صورت است؛ یعنی مرد دو برابر زن ارث می‌برد. البته اگر علاوه بر فرزندان، پدر و مادر شخص مرده، زنده باشند، پدر و مادر به طور مساوی ارث می‌برند.

این تفاوت‌ها در احکام ارث از احکام مسلّم و قطعی است که در آیات قرآن کریم به صراحت آمده است؛(2) اما چیزی که مهم است دلیل و حکمت این تفاوت است. حکمت و فلسفه‌ی این تفاوت را در ارث باید در نظام حقوقی اسلام و در مسائل خانوادگی و اجتماعی جستجو کرد. بر اساس قوانین اسلام، زن و مرد در هنگام تشکیل خانواده، وظایف و مسئولیت‌های مشترک و متفاوتی را پذیرا می‌شوند.

در زمینه‌ی مسائل اقتصادی، مسئولیت تمامی نیازهای اقتصادی زن و فرزندان و همچون مسکن، پوشاک، غذا، بهداشت و درمان و سایر امور ضروری زندگی با عنوان نفقه بر دوش مرد است. افزون بر این که مرد در آغاز زندگی مشترک مبلغی را به عنوان مهریه تقدیم همسرش می‌کند. دفاع از خانواده و هزینه‌های آن نیز متوجه مرد است.

در بُعد وظایف اجتماعی، مردان موظّف به شرکت در جنگ و جهاد بوده و هزینه‌های مالی جنگ را نیز باید بپردازند در حالی که زنان وظیفه‌ای در این زمینه ندارند و از شرکت در جنگ و جهاد معاف‌اند.

بنابر آنچه گفته شد، به خوبی آشکار گردید که مسئولیت‌های اقتصادی و مالی مرد ایجاب می‌کند که امکانات بیشتری در اختیار او باشد تا بتواند به تعهدات خویش جامه‌ی عمل پوشاند. جالب این است که توجه کنیم یکی از دلایل بیشتر بودن ارث پسر نسبت به دختر، تأمین نیازهای دختری است که در آینده به ازدواج پسر درمی‌آید.

به بیان دیگر، یکی از حکمت‌های تفاوت ارث زنان و مردان در اسلام، تأمین نیازهای مالی زنان و فرزندان است. نکته‌ی مهم در نظام اقتصادی خانواده در اسلام این است که هر چند ثروت بیشتری در اختیار مرد قرار می‌گیرد امّا در عمل بخش عمده‌ی این ثروت از نظر مصرف در اختیار زن قرار می‌گیرد.(3)

زنان از نظر میزان مصرف پوشاک و تنوع در آن و زیور و زینت و آرایش در سطح کاملاً بالاتری قرار دارند و گاه آن چه یک زن در زندگی خرج تجمل و زینت و خودآرایی می‌کند از مخارج چند مرد بیشتر است.(4)

آن چه درباره‌ی تفاوت ارث زن و مرد، امروزه مورد پرسش است، در صدر اسلام نیز مطرح بوده است. "ابن ابی العوجا" مردی است که در قرن دوم هجری در زمان امام صادق (علیه ‌السلام) می‌زیسته و به خداوند اعتقاد نداشته است. او عقاید الحادی خود را در همه جا ابراز می‌آمد و با علمای مسلمان آن عصر درباره‌ی خداشناسی و معاد و دیگر اصول اسلام به بحث می‌نشست.(5)

از اعتراضات این شخص به اسلام یکی همین مسئله‌ی ارث زن بود که می‌گفت: چرا زن که از نظر توانایی ضعیف‌تر از مرد است، ارثِ کمتری از مرد می‌برد؟ امام صادق (علیه ‌السلام) در پاسخ به این پرسش فرموده‌اند: « علت این تفاوت، مسئله‌ی مهریه، نفقه و شرکت مرد در جنگ و جهاد (و سربازی) است».(6)
 
پی‌نوشت‌ها:
1- مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 200
2- ر.ک: سوره نساء (4): آیات 11 و 12
3- محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 4: ص 213
4- ر.ک: مرتضی مطهری، نظام حقوق زن، ص 209
5- مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 225
6- محمد بن حسن عاملی، وسائل الشیعه، ج 17، ص 436
 
منبع: زن در خانواده، سیدجعفر حق شناس، با همکاری پژوهشکده باقرالعلوم (علیه ‌السلام)، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، پاییز 1390.