پديده چنار خونبار الموت قزوين (1)

بررسي پديدار شناختي
 

چكيده
 

در اين مقاله موضوع جاري شدن خون از درختي در زرآباد قزوين، معروف به «چنار خونبار»در روز عاشورا مورد بررسي انسان شناختي قرار گرفته است. نگارنده با تلقي موضوع به عنوان يک «پديده اجتماعي تام»و با بهره گيري از تكنيک هاي مختلف، تلاش مي كند از جنبه هاي مختلف، ابهامات را شفاف نمايد. يافته هاي پژوهش چنين است: بر اساس آزمايش انجام گرفته ، ماده مترشحه از چنار ماهيت خوني ندارد، بلكه صمغ ويژه اي است كه بر خلاف ساير صمغ ها پس از جريان يافتن، خشک مي شود. رابطه ي علّي ميان عاشورا و جريان صمغ اثبات نمي شود؛ حداكثر يک رابطه ي تقارن است؛ زيرا جريان صمغ در ساير ايام نيز قابل مشاهده است. آنچه بر مردم پديدار مي شود ، حاصل نگرش آنها به موضوع بوده است و هيچ گونه تصنعي در بين نيست ؛ از اين رو هر آنچه مردم احساس مي كنند، بيشتر از واقعيت به ذهنيت شان نزديک است.
كليد واژه ها : انسان شناسي، چنار خونبار، زرآباد، پديدار شناسي، عاشورا.

مقدمه
 

كشور پهناور ايران به دليل سابقه ي ديرينه تاريخي، واقع شدن در چهار راه مواصلاتي وتحولات سياسي ـ اجتماعي، از تنوع و غناي فرهنگي بسياري برخوردار بوده، از جمله كشورهاي پررمز و راز و به لحاظ فرهنگي از عمق متن (High Context) بهره مند است؛ از اين رو در كشور ايران به لحاظ تكون معجوني از قوميت ها ، مليت و مذاهب، سفره پررنگي از منابع و موضوعات براي پژوهش هاي انسان شناختي (Anthropological)و جامعه شناختي (Sociological) پهن شده است .متأسفانه بسياري از اين موضوعات مورد واكاوي و بازكاوي علمي قرار نگرفته است. از ميان منابع قابل پژوهش، حوزه مذهب به خاطر تقدس و محدوديت ورود به اين عرصه ، از سوي متفكران اجتماعي از بكارت به سزايي برخوردار است. يكي از موضوعات مورد اشاره، پديده ي «چنار خونبار»روستاي زرآباد قزوين است كه مقاله حاضر ، حاصل سه سال مطالعه مستمر درباره ي پديده مذكور است. حضور در محل حادثه در دو سال متوالي، يعني دهم محرم سال 1427و 1428 قمري، مصادف با 1384/11/20 و 1385/11/10، انجام پنجاه مصاحبه نيمه ساخت يافته در زمان ها و مكان هاي مختلف، مشاهده، بررسي اسناد و مدارک، آزمايش نمونه ها و مطالعه پيشينه ي تاريخي، نمونه اي از كارهاي انجام گرفته براي به ثمر رسيدن پژوهش حاضر است.
اصولاً پديده هاي انساني ابعاد مختلف دارند؛ به تعبير مارسل موس براي اِشراف به پديده هاي انساني بايد آن را به عنوان «پديده اجتماعي تام»در نظر گرفت كه داراي سطوح مختلف عيني و ذهني است (موس ، 1380، ص28). سطوح عيني، با پژوهش هاي تجربي (Expremental) قابل وصول است، اما سطوح ذهني به پژوهش هاي پديدار شناختي نياز دارد كه از طريق تكنيک هاي كيفي، همچون مصاحبه ي همدلانه، مشاهده مشاركتي و بررسي اسناد قابل دسترسي است. پديدار شناس با فراروي از لايه هاي عيني و قابل مشاهده به لايه هاي عمقي تلاش مي كند ابعاد نهان پديده را كشف نمايد و به اذهان كنشگران دسترسي پيدا كند؛ بنابراين سؤالاتي كه درباره ي پديده مورد اشاره به ذهن محقق تبادر مي كند ، عبارتند از :
ـ آيا اينكه گفته مي شود درخت چناري در منطقه الموت قزوين ، روزهاي عاشورا خون گريه مي كند، صحت دارد؟ يا اين موضوع نيز همانند ساير شايعاتي است كه توسط عوام الناس هر از چند گاهي منتشر مي گردد؟
ـ بر فرض وقوع حادثه، آيا آنچه از درخت ترشح مي كند، واقعاً خون است ؟ اصولاً آيا خون انسان است؟ به تعبير مفرطانه آيا خون امام حسين(عليه السلام) است كه از درخت مي جوشد ؟ يا نوعي صمغ است؟
ـ آيا ماده مترشحه يا به تعبير مشهور در منطقه «خون»، فقط در روز عاشورا از درخت جاري مي شود يا خير، اين ترشح همواره وجود دارد، اما به دليل توجه بيشتر مردم در ايام عاشورا، اين روزها مشاهده مي گردد؟
ـ آيا ساير درخت ها، و به تعبير اخص تر، آيا ساير چنارها نيز ماده ترشح مي كنند يا اين پديده منحصر به درختي است كه در كنار مرقد امامزاده علي اصغر (عليه السلام) در روستاي زرآباد واقع است؟
ـ سابقه تاريخي حادثه چنار خونبار چيست ؟ مردم از چه زماني متوجه شده اند كه اين چنار روزهاي عاشورا خون گريه مي كند؟
ـ‌ حادثه چنار خونبار در اسناد مكتوب چگونه انعكاس يافته است و پيشينه ي تاريخي اين پديده ، به چه دوره ي تاريخي بر مي گردد؟
ـ مردم منطقه چه نگرشي درباره ي اين پديده دارند؟ در ذهنيت توده مردم حادثه چنار خونبار ، چگونه متصور مي شود ؟ به تعبير پديدار شناسانه «مثال واره»يک زائر امامزاده كه به عشق ديدار «چنار خونبار»به منطقه آمده است، چيست؟ نمونه يک فرد آلموتي يا زرآبادي به لحاظ ذهنيت و باور داشت عمومي، چگونه است؟
-چه نسبتي ميان امامزاده علي اصغر(عليه السلام) و چنار خونبار واقع در جوار آن وجود دارد ؟ كدام يک اصالت دارد ؟ و كدام يک براي زائران از جذابيت بيشتري برخوردار است؟
ـ چه تغييراتي درباورداشت هاي مردم نسبت به چنار خونبار و امامزاده رخ داده است؟ آيا مي توان تغييراتي در ذهنيت زائران رديابي كرد؟ آيا اصولاً چنين چيزي ممكن است ؟
ـ معمولاً پديده هاي مذهبي به ويژه انواع خارق العاده آنها ، با اسطوره هاي تاريخي همراه است؛ چه اسطوره هاي تاريخي درباره ي پديده چنار خونبار وجود دارد؟
در اين پژوهش، در پاسخ به سؤالات مذكور، مبنا بر اين بود كه رفتار ديگران را در دو سطح مي توان معنا كاوي كرد: سطح آشكار كه محقق به صورت توصيفي، آنچه را آنان به زبان مي آورند، ثبت و ضبط مي كند؛ سطح نهان كه محقق بر حسب توان علمي با رويكرد پديدار شناسانه ، معناي رفتارهاي اجتماعي را درک نموده، به صورت «مثال واره »بيان مي نمايد .(براي نمونه ،ر.ک به : خان محمدي ، 1385 ، ص71-90).
بدون اين كه فرضيه اي ارائه شود، تلاش شد با التزام به رعايت اصل فراغت ارزشي (Value Free) و بدون پيش داوري به پديده نزديک شده، ابعاد عيني و اجتماعي آن مورد مطالعه علمي قرار بگيرد. همچنان كه تنوع سؤالات مطرح شده نشان مي دهد ، پديده چنار خونبار از ابعاد مختلفي برخوردار است و به اقتضاي تنوع سؤالات، براي كشف ابعاد موضوع، به تكنيک ها و روش هاي مختلفي نياز دارد. مهم ترين بخش پژوهش در چنين موضوعي به نظر مي رسد بحث روش شناسي است؛ چه اينكه بدون بررسي موضوع با يک روش علمي، يافته هاي پژوهش از اعتبار كافي برخوردار نخواهد بود؛ از اين رو قبل از ارائه ي گزارش اصل پديده ، لازم است «روش پژوهش »توضيح داده شود.

روش پژوهش
 

در يک تقسيم بندي كلان، اين پژوهش در حوزه ي پژوهش هاي كيفي قرار دارد؛ زيرا پژوهش هاي انسان شناختي (Anthropology ) عمدتاً با روش هاي كيفي صورت مي گيرد. در اينگونه پژوهش ها بر خلاف پژوهش هاي جامعه شناختي، قبل از مطالعه فرضيه ارائه نمي گردد، بلكه در طي فرايند پژوهش، فرضيه ها ايجاد و ابطال مي گردد تا محقق به فرضيه ي نهايي برسد (روح الاميني ، 1375 ، ص91)؛ بدين ترتيب در اين پژوهش از تكنيک ها و روش هاي متعددي استفاده شده است كه ضمن اشاره به آنها، دليل استفاده از اين تكنيک هاي به ظاهر ناهمگون بيان مي شود.

الف ) مصاحبه
 

عمده ترين تكنيک در اين پژوهش، مصاحبه بود كه به صورت نيمه ساخت يافته انجام مي گرفت؛ يعني محور سؤالات دقيقاً مشخص بود، اما لحن سؤالات و تعداد آنها بر مبناي اطلاعات و ساير متغيرهاي موجود در مصاحبه شونده، تغيير مي يافت. در كل بيش از شصت مصاحبه صورت گرفت كه در تجزيه و تحليل نهايي، پنجاه مصاحبه مورد ارزيابي قرار گرفت. احساس مي شد مصاحبه شوندگان در روز عاشوراي سال 1384 تحت تأثير هاله ي زماني عاشورا، احساساتي شده، پاسخ هاي جبهه اي ارائه مي كنند؛ از اين رو، براي حذف تأثيراينگونه عوامل، مصاحبه در مكان ها و زمان هاي مختلف صورت گرفت. تعدادي از مصاحبه ها در دوم، سوم و چهارم فروردين سال 1385 و تعدادي نيز از مطلعين محلي در شهرقم انجام گرفت.
مصاحبه ها، با MP3 ضبط شد ودر اكثر موارد پس از جلب موافقت مصاحبه شونده، به اطلاع وي رسيد. تلاش شده است مصاحبه شوندگان بر حسب متغير هاي جنس، سن و خاستگاه مكاني، به گونه اي توزيع شوند كه نمونه ي گويايي از كل باشند. ازبرخي مصاحبه ها فيلمبرداري شده و اسناد در نزد نگارنده موجود است. وجود چنين اسنادي به خاطرحساسيت موضوع ، لازم و ضروري به نظر مي رسيد.

ب) مشاهده
 

طي دو سال متوالي، شب هاي عاشورا و همچنين ايام عيد سال 1385 در جوار مرقد امامزاده علي اصغر (عليه السلام ) و چنار خونبار حضور يافته ، فضاي فيزيكي، اسناد و مدارک مكتوب، الگوهاي رفتاري زائران و... مورد مشاهده قرار گرفت؛ البته به صورت مخفي و آشكار در هر سه مقطع زماني از موارد مذكور فيلمبرداري شده، مورد بازبيني علمي قرار گرفته است. براي جلب همكاري، مشاهده در مقاطعي به صورت مشاركتي صورت پذيرفت. اينگونه رفتار، در جلب اعتماد مطلعين محلي نقش به سزايي داشت.
لازمه ي پاسخگويي به برخي سؤالات و برخي ادعاها، مانند جاري شدن خون در شب هاي عاشورا از چنار خون و اين ادعا كه روي برخي برگ هاي چنار اسامي مقدس مثل «يا الله»، «محمد »و «يا حسين» ثبت شده است، مشاهده مستقيم است که اين كار به صورت مطالعه طولي طي دو سال در مقاطع زماني مختلف انجام گرفت. بررسي نشانه شناختي (Semiology) فضاي فيزيكي امامزاده و چنار خونبار نيز به مشاهده دقيق نياز داشت.

ج)آزمايش
 

پاسخ دقيق و علمي به برخي از سؤالات نياز به آزمايش(Experiment) علمي داشت، كه اين كار با وسواس علمي تمام صورت گرفت. در عاشوراي سال 1384 از آزمايشگاه بوعلي قزوين لوله هاي آزمايش تهيه كرده، آنها را به ماده ضد انعقاد خون مجهز نموديم. براي اتقان عمل و انجام مراحل نمونه گيري، يک كارشناس علوم آزمايشگاهي را با خود همراه كرديم. در سال اول كه شب عاشورا باراني بود، موفق به اخذ نمونه شده، نمونه را به آزمايشگاه بوعلي تحويل داديم. مطالعه ي ميكروسكوپي و آناليز روي صمغ صورت پذيرفت. تا آنجا كه بررسي هاي ما نشان مي دهد، قبلاً آزمايش علمي روي اين ماده صورت نگرفته است. برخي فرضيات نيز طي فرايند پژوهش، به ذهن ما خطور مي كرد كه نياز به آزمايش داشت؛ از قبيل اينكه :
1.اگر به اين چنار به حد كافي آب بدهي، پس از سيراب شدن از برخي شاخه هاي آن صمغ ترشح مي كند ، كه به روش تجربي آزمون صورت گرفت.
2.برخي مصاحبه شوندگان محلي مي گفتند در روزهاي ديگر نيز اگر مخلصانه عزاداري بشود ، از اين درخت خون جاري مي شود ؛ از اين رو اين فرضيه حاصل شد كه شايد اين درخت به موسيقي بلند حساسيت دارد ؛ از اين رو ناچار شديم با بلندگو ، صداي عزاداري و طبل زني پخش نماييم. كه نتيجه اي در بر نداشت. فرضيه ي جايگزين اين بود كه شايد به موسيقي زنده حساسيت دارد كه منتظر «مشاهده» مستقيم شديم تا اين فرضيه نيز آزمون شود.

د)بررسي اسناد
 

هر چند مطالعه به صورت ميداني (field study)انجام پذيرفت كه نقطه ثقل آن بر مصاحبه و مشاهده متمركز است، اما براي كشف برخي ابعاد پديده اجتماعي تام، نياز به بررسي اسنادي بود كه در سه حوزه اين بررسي صورت گرفت.
1.مطالعه ي كتب و مقالات: پديده چنار خونبار در كتاب هاي قديمي نيز منعكس شده و اين امر نشان مي دهد اين پديده، همانند ساير شايعات عوام فريب نيست، بلكه ماهيت ديگري دارد. تلاش شد قديمي ترين اسناد و كتب كه به اين مقوله پرداخته است، مورد جست و جو قرار بگيرد. نحوه ي انعكاس حادثه در اين كتب، در بحث پيشينه ي تاريخي درج خواهد شد.
2.مطالعه ي عريضه ها و يادداشت ها : براي نزديک شدن به حقيقت و اينكه زائران در ته نشست هاي ذهني خويش چه نگرشي نسبت به درخت چنار و امامزاده دارند، كليه اسناد قابل دسترسي مثل ديوار نبشته ها، درخواست هاي زائران از امامزاده مورد مطالعه دقيق علمي قرار گرفت.
3.در حد امكان سعي شد فيلم ها و تصاويري كه در سال هاي اخير، از مراسم عزاداري روز عاشورا و حادثه خون چكيدن گرفته شده، مورد بازبيني قرار بگيرد. تكنيک هاي حصول به نتيجه در بخش گزارش نهايي و نتيجه گيري نهايي متناسب با هر يک از گزاره ها توضيح داده خواهد شد.

پی نوشت ها :
 

* عضو هيئت علمي دانشگاه باقرالعلوم
 

منبع: فصلنامه شيعه شناسي شماره 27