پديده چنار خونبار الموت قزوين (1)
نويسنده: دكتر كريم خانمحمدي*
بررسي پديدار شناختي
چكيده
كليد واژه ها : انسان شناسي، چنار خونبار، زرآباد، پديدار شناسي، عاشورا.
مقدمه
اصولاً پديده هاي انساني ابعاد مختلف دارند؛ به تعبير مارسل موس براي اِشراف به پديده هاي انساني بايد آن را به عنوان «پديده اجتماعي تام»در نظر گرفت كه داراي سطوح مختلف عيني و ذهني است (موس ، 1380، ص28). سطوح عيني، با پژوهش هاي تجربي (Expremental) قابل وصول است، اما سطوح ذهني به پژوهش هاي پديدار شناختي نياز دارد كه از طريق تكنيک هاي كيفي، همچون مصاحبه ي همدلانه، مشاهده مشاركتي و بررسي اسناد قابل دسترسي است. پديدار شناس با فراروي از لايه هاي عيني و قابل مشاهده به لايه هاي عمقي تلاش مي كند ابعاد نهان پديده را كشف نمايد و به اذهان كنشگران دسترسي پيدا كند؛ بنابراين سؤالاتي كه درباره ي پديده مورد اشاره به ذهن محقق تبادر مي كند ، عبارتند از :
ـ آيا اينكه گفته مي شود درخت چناري در منطقه الموت قزوين ، روزهاي عاشورا خون گريه مي كند، صحت دارد؟ يا اين موضوع نيز همانند ساير شايعاتي است كه توسط عوام الناس هر از چند گاهي منتشر مي گردد؟
ـ بر فرض وقوع حادثه، آيا آنچه از درخت ترشح مي كند، واقعاً خون است ؟ اصولاً آيا خون انسان است؟ به تعبير مفرطانه آيا خون امام حسين(عليه السلام) است كه از درخت مي جوشد ؟ يا نوعي صمغ است؟
ـ آيا ماده مترشحه يا به تعبير مشهور در منطقه «خون»، فقط در روز عاشورا از درخت جاري مي شود يا خير، اين ترشح همواره وجود دارد، اما به دليل توجه بيشتر مردم در ايام عاشورا، اين روزها مشاهده مي گردد؟
ـ آيا ساير درخت ها، و به تعبير اخص تر، آيا ساير چنارها نيز ماده ترشح مي كنند يا اين پديده منحصر به درختي است كه در كنار مرقد امامزاده علي اصغر (عليه السلام) در روستاي زرآباد واقع است؟
ـ سابقه تاريخي حادثه چنار خونبار چيست ؟ مردم از چه زماني متوجه شده اند كه اين چنار روزهاي عاشورا خون گريه مي كند؟
ـ حادثه چنار خونبار در اسناد مكتوب چگونه انعكاس يافته است و پيشينه ي تاريخي اين پديده ، به چه دوره ي تاريخي بر مي گردد؟
ـ مردم منطقه چه نگرشي درباره ي اين پديده دارند؟ در ذهنيت توده مردم حادثه چنار خونبار ، چگونه متصور مي شود ؟ به تعبير پديدار شناسانه «مثال واره»يک زائر امامزاده كه به عشق ديدار «چنار خونبار»به منطقه آمده است، چيست؟ نمونه يک فرد آلموتي يا زرآبادي به لحاظ ذهنيت و باور داشت عمومي، چگونه است؟
-چه نسبتي ميان امامزاده علي اصغر(عليه السلام) و چنار خونبار واقع در جوار آن وجود دارد ؟ كدام يک اصالت دارد ؟ و كدام يک براي زائران از جذابيت بيشتري برخوردار است؟
ـ چه تغييراتي درباورداشت هاي مردم نسبت به چنار خونبار و امامزاده رخ داده است؟ آيا مي توان تغييراتي در ذهنيت زائران رديابي كرد؟ آيا اصولاً چنين چيزي ممكن است ؟
ـ معمولاً پديده هاي مذهبي به ويژه انواع خارق العاده آنها ، با اسطوره هاي تاريخي همراه است؛ چه اسطوره هاي تاريخي درباره ي پديده چنار خونبار وجود دارد؟
در اين پژوهش، در پاسخ به سؤالات مذكور، مبنا بر اين بود كه رفتار ديگران را در دو سطح مي توان معنا كاوي كرد: سطح آشكار كه محقق به صورت توصيفي، آنچه را آنان به زبان مي آورند، ثبت و ضبط مي كند؛ سطح نهان كه محقق بر حسب توان علمي با رويكرد پديدار شناسانه ، معناي رفتارهاي اجتماعي را درک نموده، به صورت «مثال واره »بيان مي نمايد .(براي نمونه ،ر.ک به : خان محمدي ، 1385 ، ص71-90).
بدون اين كه فرضيه اي ارائه شود، تلاش شد با التزام به رعايت اصل فراغت ارزشي (Value Free) و بدون پيش داوري به پديده نزديک شده، ابعاد عيني و اجتماعي آن مورد مطالعه علمي قرار بگيرد. همچنان كه تنوع سؤالات مطرح شده نشان مي دهد ، پديده چنار خونبار از ابعاد مختلفي برخوردار است و به اقتضاي تنوع سؤالات، براي كشف ابعاد موضوع، به تكنيک ها و روش هاي مختلفي نياز دارد. مهم ترين بخش پژوهش در چنين موضوعي به نظر مي رسد بحث روش شناسي است؛ چه اينكه بدون بررسي موضوع با يک روش علمي، يافته هاي پژوهش از اعتبار كافي برخوردار نخواهد بود؛ از اين رو قبل از ارائه ي گزارش اصل پديده ، لازم است «روش پژوهش »توضيح داده شود.
روش پژوهش
الف ) مصاحبه
مصاحبه ها، با MP3 ضبط شد ودر اكثر موارد پس از جلب موافقت مصاحبه شونده، به اطلاع وي رسيد. تلاش شده است مصاحبه شوندگان بر حسب متغير هاي جنس، سن و خاستگاه مكاني، به گونه اي توزيع شوند كه نمونه ي گويايي از كل باشند. ازبرخي مصاحبه ها فيلمبرداري شده و اسناد در نزد نگارنده موجود است. وجود چنين اسنادي به خاطرحساسيت موضوع ، لازم و ضروري به نظر مي رسيد.
ب) مشاهده
لازمه ي پاسخگويي به برخي سؤالات و برخي ادعاها، مانند جاري شدن خون در شب هاي عاشورا از چنار خون و اين ادعا كه روي برخي برگ هاي چنار اسامي مقدس مثل «يا الله»، «محمد »و «يا حسين» ثبت شده است، مشاهده مستقيم است که اين كار به صورت مطالعه طولي طي دو سال در مقاطع زماني مختلف انجام گرفت. بررسي نشانه شناختي (Semiology) فضاي فيزيكي امامزاده و چنار خونبار نيز به مشاهده دقيق نياز داشت.
ج)آزمايش
1.اگر به اين چنار به حد كافي آب بدهي، پس از سيراب شدن از برخي شاخه هاي آن صمغ ترشح مي كند ، كه به روش تجربي آزمون صورت گرفت.
2.برخي مصاحبه شوندگان محلي مي گفتند در روزهاي ديگر نيز اگر مخلصانه عزاداري بشود ، از اين درخت خون جاري مي شود ؛ از اين رو اين فرضيه حاصل شد كه شايد اين درخت به موسيقي بلند حساسيت دارد ؛ از اين رو ناچار شديم با بلندگو ، صداي عزاداري و طبل زني پخش نماييم. كه نتيجه اي در بر نداشت. فرضيه ي جايگزين اين بود كه شايد به موسيقي زنده حساسيت دارد كه منتظر «مشاهده» مستقيم شديم تا اين فرضيه نيز آزمون شود.
د)بررسي اسناد
1.مطالعه ي كتب و مقالات: پديده چنار خونبار در كتاب هاي قديمي نيز منعكس شده و اين امر نشان مي دهد اين پديده، همانند ساير شايعات عوام فريب نيست، بلكه ماهيت ديگري دارد. تلاش شد قديمي ترين اسناد و كتب كه به اين مقوله پرداخته است، مورد جست و جو قرار بگيرد. نحوه ي انعكاس حادثه در اين كتب، در بحث پيشينه ي تاريخي درج خواهد شد.
2.مطالعه ي عريضه ها و يادداشت ها : براي نزديک شدن به حقيقت و اينكه زائران در ته نشست هاي ذهني خويش چه نگرشي نسبت به درخت چنار و امامزاده دارند، كليه اسناد قابل دسترسي مثل ديوار نبشته ها، درخواست هاي زائران از امامزاده مورد مطالعه دقيق علمي قرار گرفت.
3.در حد امكان سعي شد فيلم ها و تصاويري كه در سال هاي اخير، از مراسم عزاداري روز عاشورا و حادثه خون چكيدن گرفته شده، مورد بازبيني قرار بگيرد. تكنيک هاي حصول به نتيجه در بخش گزارش نهايي و نتيجه گيري نهايي متناسب با هر يک از گزاره ها توضيح داده خواهد شد.
پی نوشت ها :
* عضو هيئت علمي دانشگاه باقرالعلوم
ادامه دارد...