جايگاه و كاربرد حديث در تفسير ملاصدرا (1)

چکيده:
 

از نشانه هاى اهتمام ملاصدرا به قرآن، تفاسير او بر برخى سوره ها و آيات و نيز آثار ديگرى به نام هاى «اسرار آلايات» و «مفاتيح الغيب» است. همچنين استناد وى به آيات الهى در بسيارى از مباحث فلسفى و عرفانى اش مشهود است و از علائم توجه خاص او به حديث نيز، شرح بر اصول كافى و استناد به روايات در بسيارى از موضوعات تفسيرى و فلسفى مى باشد.
در اين مقاله سعى نگارنده بر اين است كه بيان و بررسى رواياتى مبادرت ورزد كه ملاصدرا را در تفسير خود از آيات قرآن كريم و در مجموعه تفسيرى خويش بدان ها استناد نموده است.
شايان ذكر اين كه آن مفسر گران قدر و حكيم فرزانه در قسمت هاى مختلف تفسير خود، جمعاً به حدود هزار و دويست حديث استناد، كرده است كه براساس استخراجى كه صورت گرفته، معلوم مى شود كه ديد وى در مراجعه به روايات وسيع بوده و در مراجعه به كتب حديث تفاوتى ميان منابع شيعه و سنى قائل نمى شده و در جاى مناسب خود، روايات مربوط به هر موضوع را مورد استفاده و استناد قرار مى داده است.
كليد واژه‏ها : قرآن كريم، روايات، احاديث، ملاصدرا، تفسير، آيات.
لازمه شناخت معارف الهى، رجوع به منابع اصلى دين است و مهم ترين منبع دينى ما، وحى الهى و قرآن است. پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نيز از آن جهت كه تمام سخنانش بر اساس وحى است، يكى ديگر از منابع شناخت معارف الهى به شمار مى رود؛ زيرا: «و ما ينطق عن الهوى ان هو الاّ وحى يوحى». (نجم /3-4) «از روى هواى نفس سخن نمى‏گويد؛ گفته‏هايش جز وحيى نيست كه به او وحى شده است.»
از اين روست كه قرآن به حجيت كلام پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم نيز تصريح مى‏كند و مى‏فرمايد: «ما آتيكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا» (حشر /7) «آنچه را كه رسول (خدا)صلى الله عليه وآله وسلم براى شما آورده، بگيريد و از آنچه شما را نهى كرده، دورى بجوييد.»
بنابراين، كلام خداوند و پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم، دو منبع مهم و اصلى براى نيل به معارف الهى است و به تعبير ملاصدرا، نور و علم و حكمت، از چيزى جز چراغ نبوت، اقتباس نمى شود.1
او با اين عقيده خطاب به اهل علم مى گويد: پس تو اى عالم! تا وقتى آموخته هايت از چراغ نبوت اقتباس نشده باشد، عالم حقيقى نيستى؛ بلكه فقط در نام و به صورت مجازى، عالم هستى.2
با اين مقدمه، روشن مى گردد كه راه رسيدن به علوم حقيقى و حقيقت ايمان، قرآن و احاديث معصومان‏عليهم السلام است و به بيان صدرالمتألهين، علم اخروى از سه راه حاصل مى شود: قرآن، حديث و عملى كه به مقتضاى كشف صحيح باشد.3
وى بر اين باور است كه راه‏هاى ديگر، آدمى را به اين مقامات نمى رساند و در اين‏باره چنين مى گويد:
«من در گذشته، زياد به بحث و تكرار و مراجعه و مطالعه كتب حكما و اهل نظر مشغول بودم، تا اين كه گمان كردم چيزى هستم؛ اما وقتى كمى چشم بصيرت پيدا كردم و به حال خود نگريستم، نفس خود را از علوم حقيقى و حقايق ايمانى كه فقط با ذوق وجدان حاصل مى شود، خالى ديدم؛ در حالى كه راه رسيدن به آن، امورى است كه در كتاب و سنت وارد شده؛ مثل شناخت خداوند و صفات او، نام هايش، كتاب هاى خدا و پيامبرانش و شناخت نفس و حالات آن، چگونگى برانگيخته شدن از قبر، حساب، ميزان، صراط، بهشت، آتش و امثال آن و امورى كه فقط با تعليم الهى شناخته مى شود و فقط با نور نبوت و ولايت آشكار مى گردد؛ و تفاوت بين علوم دانشمندان و علوم صاحبان بصيرت، مثل اين است كه كسى تعريف شيرينى را بداند و ديگرى شيرينى را چشيده باشد.»4

استناد به روايات براى تفسير قرآن
 

در اين قسمت، به بررسى رواياتى مى پردازيم كه صدرالمتألهين در تفسير قرآن خويش از آن ها استفاده كرده است:

الف) بررسى لغوى
 

ملاصدرا در برخى موارد با استشهاد به روايات، معناى لغوى برخى واژه ها را بيان كرده است. به عنوان نمونه، براى استفاده از لفظ «صلاة» به معناى اين روايت تمسك جسته است كه: «اذا دعى احدكم الى طعام فليجب، فان كان صائماً فليصلّ».5 «هرگاه يكى از شما به طعامى دعوت شد، بايد اجابت كند. پس اگر روزه بود، بايد براى دعوت كننده دعا كند.
او در اين روايت، «فليصلّ» را اين گونه معنا كرده است: به بركت و خير براى او دعا كند.6

ب) بيان شأن نزول
 

يكى از موارد استشهاد ملاصدرا به روايات بيان شأن نزول آيات است. مثلاً در ذيل آيه شريفه «و ضرب لنا مثلاً و نسى خلقه قال من يحيى العظام و هى رميم» (يس /78) مى‏گويد:
«روايت شده است كه گروهى از كفار قريش درباره جهان پس از مرگ، سخن گفتند. يكى از آنها مى گفت: «آيا نمى بينيد كه محمدصلى الله عليه وآله وسلم مى گويد مردگان دوباره برانگيخته مى شوند؟ قسم به لات و عزى كه به سوى او مى روم و با او مخاصمه مى كنم.» سپس با استخوان پوسيده اى به سراغ پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم رفت و گفت: «اى محمد! آيا معتقدى كه خدا اين استخوان را بعد از پوسيدگى برمى گرداند؟» حضرت فرمود: «بله، و تو را هم بر مى گرداند و داخل جهنم مى كند سپس اين آيه نازل شد.»7

ج) فضيلت سوره‏ها
 

يكى از موارد تمسك ملاصدرا به روايات، بيان فضائل سوره‏ها است. در فضيلت قرائت سوره حمد، روايت شده كه ثواب آن برابر با قرائت دو سوم قرآن است و يا شفاى هر دردى جز مرگ است و اگر سوره حمد، كسى را شفا نبخشد، با چيز ديگرى بهبود نمى‏يابد. ابن عباس مى گويد: جبرئيل به پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم عرض كرد: «بشارت باد بر تو به دو نورى كه قبل از تو به كسى داده نشد. يكى فاتحة الكتاب است و ديگرى آخر سوره بقره».8
ملاصدرا، پس از ذكر اين روايات مى گويد:
«در اين اخبار (به خصوص حديث آخر)، اشاره هاى علمى، تعريف‏هاى سرى، رمزهاى معنوى و آگاهى هاى عرفانى، علاوه بر معارف عقلى و معنوى اين سوره ها وجود دارد كه فقط راسخان در علم و دين و سالكان راه كشف و يقين، قدر آن را مى شناسند و حقيقت معانى آن را در مى يابند، نه كسانى كه به عبارات تمسك مى جويند و همچون خفاش در تاريكى هاى اين استعارات در رفت و آمد هستند.9
او از روايات مربوط به فضائل سوره ها همچنين نتيجه مى گيرد كه آيات قرآن، از نظر محتوا نسبت به يكديگر، مراتب و فضيلت مخصوص به خود دارند.10

د) تفسير و تأويل آيات
 

استفاده از احاديث معصومان‏عليهم السلام، بهترين وسيله براى فهم حقايق كلمات خداوند و فصل الخطاب نظريه هاى مختلف است و چون به سرچشمه زلال متصل هستند، تفسير آن ها دقيق ترين تفسيرهاست و انسان را از پوسته ظاهرى قرآن به مغز آن رهنمون مى گردد.11
در اين جا به ذكر دو نمونه از رواياتى مى‏پردازيم كه درصدد تفسير و يا تأويل آيات الهى است و ملاصدرا آن ها را نقل كرده است. او در مثال زدن خداوند به پشه، روايتى از امام صادق‏عليه السلام آورده كه خداوند به پشه مثال زد؛ زيرا با وجود حجم كوچكش، همه اعضاى بدن فيل را به اضافه دو عضو ديگر، در او قرار داده است. خداوند به اين وسيله، مؤمنان را از لطيف و عجيب بودن آفريده هايش آگاه مى كند.12
او در ذيل آيه «انا أنشأنا هن انشاء» (واقعه/35) روايتى آورده است كه دلالت مى كند كه مراد از اين آيه، پير زنانى هستند كه خداوند آنها را به خلقت ديگرى در مى‏آورد و هنگامى كه شوهران‏شان به سراغ‏شان مى آيند، آنها را بكر مى‏بينند.13

ه ) بيان روايات هم سياق با آيات مورد بحث
 

برخى روايات، گرچه به ظاهر درصدد تفسير آيات قرآن كريم نيستند؛ اما چون موضوع‏شان با آيات مورد نظر هماهنگى دارد، مى توان در تفسير قرآن و فهم بهتر آيات از آنها استفاده كرد. روش ملاصدرا در تفسير قرآن، اين است كه موضوع مورد بحث هر آيه اى را با روايات هم سياق با آن موضوع مى آورد تا جنبه هاى مختلف آن روشن شود؛ مثلاً در ذيل آيه مربوط به توبه حضرت آدم‏عليه السلام، 22 روايت در باره جنبه هاى مختلف توبه آورده و به تحليل و شرح بعضى از روايات پرداخته است، به گونه اى كه انگيزه كامل براى توبه گنهكار، حاصل مى شود.14
نمونه ديگر سخن او در ذيل آيه «واقيموا الصلاة و آتوا الزكاة واركعوا مع الراكعين» (بقره /43) است كه در باره فضيلت نماز و توجه داشتن به خدا در حال نماز، شانزده حديث از فريقين آورده و هفت حديث در باره كسانى كه زكات نمى پردازند، ذكر كرده است.15 و درباره «واركعوا مع الراكعين» پس از تطبيق دادن آن با نماز جماعت، روايتى را ذكر مى كند كه دلالت دارد بر اين كه ثواب نماز جماعت، 24 مرتبه بيشتر از نماز فرادا است.16
و باز در ذيل آيه «يطوف عليهم ولدان مخلدون» (واقعه /17) از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم روايتى نقل مى كند كه از آن حضرت درباره اطفال مشركان سئوال شد. حضرت فرمودند: «آن ها خدمتگزاران اهل بهشت هستند.» در نظر ملاصدرا، اين حديث، هم سياق با آيه مذكور است.17

و) تعيين مصداق
 

قرآن، كتاب هدايت براى همه انسان هاست و منحصر به موقعيت زمانى و مكانى خاصى نيست و مفاهيم آن، براى همه زمان ها و مكان ها قابل انطباق است؛ اما مشاهده مى شود كه بعضى از آيات بر مورد خاص و يا شخص معينى منطبق شده است. براى مثال، خداوند در باره صفات متقين مى فرمايد: «الذين يؤمنون بالغيب...». (بقره /3) ملاصدرا از بعضى مفسّران نقل مى كند كه معناى ايمان به غيب، تصديق همه چيزهايى است كه خداوند، واجب، مستحب و يا مباح قرار داده است؛ سپس از ابن مسعود و گروهى از صحابيان ديگر نقل مى كند كه مراد، هر چيزى است كه علم آن از بندگان پنهان است. او همين نظريه را به دليل عموميت‏اش اولويت مى دهد. آن گاه يكى از مصاديق اين كلى را چيزى مى‏داند كه راويان شيعه روايت كرده‏اند كه مراد، زمان غيبت مهدى (عجل‏اللَّه تعالى فرجه الشريف) و وقت خروج اوست و به وسيله قرآن و روايات، بر منتظر بودن ايشان تأكيد شده است.18
بنابراين، ملاصدرا در ميان تفاسير مختلف، اولويت را به تفسيرى مى دهد كه عموميت بيشترى دارد. در اين تحليل، با پذيرش مصداق حديث، عموميت قرآن نيز حفظ شده است.
با ذكر موارد ياد شده مشخص مى‏شود كه مهم‏ترين وجه امتياز تفسير ملاصدرا نسبت به برخى از تفاسير، اين است كه او در همه حال از روايات اهل بيت‏عليهم السلام استفاده كرده است؛ زيرا يارى گرفتن از حاملان علوم الهى، دقيق ترين راه براى فهم معارف الهى و كلام خداوند است.

چگونگى بهره‏گيرى از روايات توسط ملاصدرا
 

ملاصدرا، عموماً در بحث هاى تفسيرى خود به رواياتى استناد مى كند كه يا نياز به توضيح و بيان اسرار آن دارد يا مؤيد مدعاى اوست و يا به نقد و بررسى محتواى آن پرداخته است. در اين قسمت به تبيين نمونه هايى از هر كدام بسنده مى شود:

الف) شرح روايت و بيان اسرار آن
 

مفهوم و محتواى برخى روايات، چنان واضح است كه نياز به توضيح و تفسير ندارد؛ اما برخى روايات بر اثر عمق محتوا بايد شرح داده شوند و حقايق و اسرارشان توسط اهلش كشف گردد.
1 - ملاصدرا در بيان معناى حديث «لاجبرو لاتفويض، بل أمربين الامرين»19 مى گويد:
«مراد اين نيست كه عبد، حالتى بين جبر و تفويض دارد؛ بلكه بدين معناست كه اختيار انسان، عين اضطرارش و جبرش، عين تفويض اوست. او در عين اختيار، مضطر است و در عين جبر، مختار است؛ چون براى هر چيزى صفتى است كه كمال دوم آن است.20
2 - در روايتى از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم آمده است: «انّ اشدّ الناس عذاباً يوم القيامة، عالم لم ينفعه اللَّه بعلمه»
«معذب‏ترين مردم در روز قيامت، عالمى است كه خداوند به وسيله علمش، نفعى به او نرساند.21«
ملاصدرا در باره اين دسته از علماء مى نويسد: «سرّش اين است كه اين ها در شريف‏ترين اشيا كه همان علم به خدا و احكامش است، به پست‏ترين اشيا، همچون جاه و منزلت دنيوى، تفاخر به ثروت دنيا، اعتماد به زيورهاى دنيوى و جاودانه بودن در زمين متوسل شده‏اند.»22
3 - در حديثى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد:
«العلم علمان: علم الابدان و علم الأديان»23 «علم بر دو قسم است: علم به بدن ها و علم به دين‏ها».
ملاصدرا در شرح اين روايت مى گويد:
«اين حديث، اشاره به اين دارد كه كمال انسان وابسته به اصلاح اين دو روح است؛ زيرا به وسيله شناخت طب و عمل به مقتضاى آن، روح كه ابتداى خلقتش از خاك است، سالم مى ماند و با شناخت علم الهى و دين ربانى، حال روحى كه امر الهى و بازگشت آن به سوى خداست، اصلاح مى شود. پس به وسيله اصلاح يكى از آن دو و تعديل آن، امر معاش دنيوى درست مى شود و با اصلاح ديگرى، امر معاد و آخرت آدمى درست مى شود. نزد افراد زيرك، احتياط در ترجيح سالم كردن معاد بر سالم كردن معاش و ترجيح عيش آخرت بر عيش دنياست.»24
4 - ملاصدرا در ذيل رواياتى كه در باره فضيلت و ثواب اذكارى همچون «سبحان اللَّه»، «الحمدللَّه» و «لااله الااللَّه» ذكر شده است، مى‏گويد:
«گمان نكنيد كه اين حسنات در مقابل حركت زبان به اين كلمات است، بدون اين كه معانى‏اش در قلب حاصل و احساس شود. سبحان اللَّه، كلمه اى است كه بر تقديس دلالت مى كند؛ لااله الا اللَّه كلمه اى است كه بر توحيد دلالت مى كند و الحمدللَّه، كلمه اى است كه بر شناخت نعمت خداوند واحد دلالت مى كند. بنابراين، حسنات در مقابل معارفى اسلامى مى باشد كه از انوار ايمان و يقين هستند.25
اين موارد، نمونه هايى از شرح و تفسير روايات بود و امثال اين ها در تفسير ملاصدرا به وفور دريافت مى شود.

پي نوشت ها :
 

1. ر.ك: صدرالمتألهين شيرازى، تفسير القرآن الكريم، تصحيح محمد خواجوى، قم، انتشارات بيدار، 1363 ه. ش، 176/7.
2. همان، /155.
3. همان، 59/5.
4. همان، 10/7.
5. ترمذى، محمد بن عيسى، سنن الترمذى، تحقيق احمد محمد شاكر، بيروت، دارالكتب العلمية، بى تا، 150/3.
6. ملاصدرا؛ تفسير القرآن الكريم، 271/1.
7. همان، 404/5.
8. نورى، ميرزا حسين؛ مستدرك الوسائل، الطبعة الثانية، بيروت، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408 ه . ق ، 33/4.
9. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 168/1.
10. همان، 19/4.
11. ر.ك: مجله تخصصى علوم حديث، سال چهارم، شماره سوم، /43 - 47.
12. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 208/2؛ طبرسى، امين الاسلام، تفسير مجمع البيان، 67/1.
13. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 54/7؛ حويزى، عبد على بن جمعه، تفسير نورالثقلين، 219/5.
14. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 134-148/3.
15. همان، 245 - 253/3.
16. همان، /255؛ شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، 285/8.
17. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 30/7؛ حويزى، عبد على بن جمعه، تفسير نورالثقلين، 212/5.
18. ملاصدرا، همان، 268/1؛ حويزى، همان، 32/1.
19. كلينى، محمد بن يعقوب؛ الكافى فى الأصول، 160/1، چاپ چهارم، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1365 ه . ش، 160/1.
20. ملاصدرا، همان، 163/2.
21. متقى الهندى، على، كنزالعمال، بيروت، مؤسسة الرسالة، بى تا، 208/10.
22. ملاصدرا، همان، 210/6.
23. مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، تحقيق استاد على اكبر غفارى صفت، تهران، المكتبة الاسلامية، 1386 ه.ق، 220/1.
24. ملاصدرا، تفسير القرآن الكريم، 57-58/6.
25. همان، 387/3.
 

منبع: www.maarefquran.org