تکيه دولت، عظيم ترين نمايشخانه تاريخ ايران

تاريخ احداث
 

تکيه دولت با فرمان ناصر الدين شاه در سال 1284 ق (البته در مورد تاريخ دقيق ساخت تکيه دولت، نقل قول هاي متفاوتي وجود دارد) و مباشرت دوستعلي خان معير الممالک (سرپرست ضرابخانه) طي مدت حدود پنج سال (90-1284ق) با صرف هزينه اي معادل يک صد و پنجاه هزار تومان ساخته شد. در زمان احداث تکيه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکيه وجد داشت که با گذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تکيه رسيد. در اين ميان، تکيه دولت به سبب نوع معماري اش، بيش از ساير تکاياي قديم تهران همچون “تکيه حياط شاهي” و “تکيه حاج ميرزا آغاسي” توجه مورخان و هنرشناسان ايراني و غير ايراني را به خود جلب کرده بود.
در خصوص علت ساخت تکيه دولت در کتاب تاريخچه کاخ گلستان و ابنيه سلطنتي نوشته يحيي ذکاء آمده است: “معتبرترين و وسيع ترين تکيه هاي تهران که تعزيه هاي دولتي در آن برگزار مي شد، تکيه حاج ميرزا آغاسي (تکيه دولت قديم) بود که تکيه عباس آباد نيز ناميده مي شد. استقبال شديد مردم به خصوص زنان از نمايش هاي مذهبي، همچنين تنگي و کوچکي فضاي تکيه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتي توليد مي کرد و کار اجراي شبيه گرداني را مختل مي ساخت و اقتضاي زمان و اوضاع نيز تکيه بزرگ تر و وسيع تري را طالب بود، از اين رو ناصر الدين شاه ضمن دادن دستور شروع بناي شمس العماره، امري نيز براي ايجاد تکيه بزرگي در داخل ارگ سلطنتي به دوستعلي خان معير الممالک صادر کرد.”
اين بنا در جنوب غربي کاخ گلستان، کنار شمس العماره روبروي مسجد شاه سابق قرار داشت و هرچند در هيچ يک از اسناد و منابع دوره قاجار به طور صريح به معمار با معماران تکيه دولت اشاره اي نشد، اما در کتاب “معماران ايران از آغاز دروه اسلامي تا پايان دوره قاجار” به نقل از استاد کريم پيرنيا، استاد حسينعلي مهرين به عنوان معمار تکيه دولت ذکر شده است.

معماري تکيه دولت
 

با توجه به اينکه اکنون از اين بناي با عظمت اثري بر جاي نمانده است با استناد به اطلاعات موجود و همچنين تصوير رنگي اين تکيه اثر استادکمال المک که گويا ترين سند معتبر باقي مانده از اين بنا مي باشد، به معرفي معماري آن مي پردازيم. برخي محققان همچون “خانم کارلاسرنارا”، “دکتر فوريه” و “لرد کرزن” معماري تکيه دولت را اقتباسي از آلبرت هال (Albert Hall) لندن يا تماشاخانه ها و آمفي تئاترها غربي دانسته اند. البته با توجه به اينکه سفر اول ناصر الدين شاه به اروپا در سال 1290 ق انجام رفته و طبق اسناد تکيه دولت طي سال هاي 90-1284 ق ساخته شده بود، اين نظر کمي تأمل برانگيز مي باشد. ساير پژوهشگران از جمله بهرام بيضائي، مهدي فروغ و يحيي ذکاء نيز معتقدند که ساختمان تکيه دولت براساس طرح ميدان ها و برخي کاروانسراها و تکايا طراحي و ساخته شده بود.
شکل کلي بناي تکيه دولت از بيرون به صورت منشوري هشت ضلعي بود که در داخل به يک استوانه کامل با قطر مياني حدود 60 متر تبديل مي شود. اين بنا با ارتفاعي حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زيرزمين) با مساحت تقريبي 2824 متر مربع و گنجايش حدود بيست هزار نفر طراحي شده بود. تکيه دولت تا پيش از احداث کاخ ها و ساختمان هاي بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترين بناهاي پايتخت بود؛ به طوري که پنج فرسنگي شهر پيدا بود. اعتماد السلطنه وزير انطباعات ناصرالدين شاه، در يادداشت هاي خود در مورد تکيه دولت چنين نوشته است: “تکيه دولت از بناهاي بسيار عالي دولت است که مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. اين تکيه از پنج فرسنگي تهران همچون کوه عظيمي در ميان شهر پيداست و به جز اين بنا، گنبدهاي مساجد و غيره که بسيار مرتفع هستند، هيچ نمايان نيستند...”

نماي بيروني تکيه دولت
 

در هر طبقه تکيه، غرفه ها و طاق نماهايي مشرف به فضاي مرکزي وجود داشت که هرکدام براي يکي از بزرگان کشوري واعيان در نظر گرفته شده بود. تعدادي از اين غرفه ها داراي در و پنجره هاي ارسي بودند و دسترسي به آنها از طريق دالانها و راه پله هاي پشت غرفه ها امکان پذير بود. ساموئل بنجامين در کتاب “ايران و ايرانيان” مشاهدات خود را از تکيه دولت طي سال هاي 1300 تا 1303 که در ايران بود، چنين مي نويسد: “موقعي که از کالسکه پياده شدم، با کمال تعجب ساختمان استوانه اي شکل مجللي را در مقابل خود ديدم که به وسعت و بزرگي آمفي تئاتر “ورونا” بود و با آجر و سنگ به سبک بسيار زيبايي ساخته شده بود.. ظاهراً معمار بزرگ اين تکيه خواسته بود ثابت کند که نقشه يک ساختمان را طوري مي توان طرح کرد که بدون دکوراسيون وتزيين هم ابهت و جلال خود را حفظ کند.
ضمناً طوري تنوع در فرم و شکل غرفه هاي اطراف به کار برده که چشم را خسته نمي کند. خود اين نوع زيبايي خاصي به تکيه مي دهد. در حقيقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتي خود را در اين ساختمان بي مانند نشان داده است. غرفه هايي که براي شاه در نظر گرفته شده، ارتفاع بيشتري دارد و بلندي سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه هاي مجاور است.. ترديدي ندارم که اگر اين تکيه يا آمفي تئاتر به جاي آجر، مانند آمفي تئاترهاي روم قديم از سنگ مرمر هم ساخته مي شد، باز به هيچ وجه بر زيبايي و عظمت آن افزوده نمي گشت. واقعاً توصيف زيبايي طاق ها و سردرهاي هلالي شکل امکان پذير نيست. ايرانيها در حقيقت استاد اين نوع معماري در جهان هستند”.

صحنه نمايش و فضاي داخلي تکيه دولت
 

فضاي مياني تکيه به چند بخش تقسيم مي شد. صحنه نمايش به صورت سکويي دايره اي با ارتفاعي حدود يک متر و قطرهيجده تا بيست متر در مرکز استوانه براي اجراي مراسم تعزيه و شبيه خواني طراحي شده بود که در چهار طرف پله هايي براي بالا رفتن از آن قرار داشت. پيرامون سکو، مسيري به عرض تقريبي شش متر براي حرکت اسبها و سربازان تعزيه در نظر گرفته شده بود. بعد از اين فضاي شش متري، فضايي براي تماشاگران، سپس پلکان هايي سنگي (با شش پله) براي نشستن پيش بيني شده بود که تا ديواره بنا ادامه داشت.
پوشش سقف تکيه با دهانه اي حدود 60 متر، از عمده مسائل معماري آن بود که براي آن، داربستي از الوار و تيرهاي چوبي (به صورت هشت نيم دايره) که با ميله ها و تسمه هاي آهني به هم قفل و بست شده بودند، روي ديوارهاي بنا قرار داده بودند. اين سازه استخوان بندي سقفي به شکل گنبد بر روي صحن بنا را تشکيل مي داد که در مواقع لزوم چادر با پوششي ديگر بر روي آن کشيده مي شد.
در اواسط سلطنت مظفر الدين شاه فشار پوشش چوبي سقف در طبقه چهارم خرابي هايي ايجاد کرد؛ از اين رو براي حفظ قسمت هاي ديگر بنا، از سقف و طبقه چهارم صرف نظر شد و آن را تخريب و دو طبقه زيرين را مرمت کردند. سقف جديد تکيه که با کمک مهندسان خارجي و مصالحي از خارج تهيه شده بود، با پوششي متشکل از 12 نيم دايره آهني که با پيچ و مهره به يکديگر متصل و توسط سيم هاي فنر دار آهني نگهداري مي شدند، اجرا شدند.
تکيه دولت پس از مشروطه با نفوذ و تأثير فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پيدايش تئاتر و نمايش جديد در ايران ارزش و اهميت پيشين خود را از دست داد. حتي گاهي مراسمي غير از اجراي تعزيه نيز در آن برگزار شد؛ چنانچه در سال هاي 1302 و 1304 ش با مرمت برخي از قسمت هاي تکيه، آن را براي برگزاري “نمايشگاه امتعه وطني” و تشکيل “مجلس موسسان” در نظر گرفتند و سرانجام اين عظيم ترين نمايشخانه تاريخ ايران، در سال 1326 تخريب شد.البته تاريخ دقيق تخريب تکيه نيز به درستي معلوم نيست!
منبع: منبع: یزدان پرست، حمید؛ (1388) نامه ایران: مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی، تهران، اطلاعات، چاپ نخست..