نقش حقوق در كارآمدى خانواده از ديدگاه اسلام (2)

حقوق زن
 

موارد ذيل، جزو حقوق زن به شمار مى‏روند كه برآورده كردن آنها بر عهده شوهر مى‏باشد.

الف. تهيه مخارج و لوازم زندگى
 

تأمين مخارج زن بر مرد واجب است و مقدار آن بر اساس نياز و شأن زن تعيين مى‏گردد.(1) در ماده 1107 بازنگرى‏شده(2) قانون مدنى جمهورى اسلامى نيز آمده است: «نفقه عبارت است از همه نيازهاى متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزينه هاي درمانى و بهداشتى و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه نقصان يا مرض.»(3)
بنابراين، نفقه واجب كه از حقوق زن شمرده مى‏شود(4) و مرد بايد آنها را به صورت الزامى تهيه كند عبارت‏اند از:
الف. فراهم نمودن مسكن مناسب؛(5)
ب. تهيه غذا و خوردنى هاي موردنياز؛(6)
ج. تهيه پوشاك موردنياز و متناسب با شأن زن؛(7)
د. تأمين هزينه هاي درمانى. حفظ سلامت زن به عهده مرد است و وى موظف است زمينه زندگى را در فضايى سالم براى زن فراهم كند، به گونه‏اى كه از لحاظ روحى و جسمى در آسايش كامل به سر برد و هرگاه كه بيمار شد بر او واجب است كه به درمان همسر خود بپردازد و هزينه هاي پزشكى و درمانى وى را تأمين نمايد.
هـ) تهيه وسايل زندگى مناسب و متناسب با شأن زن. تهيه وسايل موردنياز از وظايف الزامى مرد است و جزء حقوق و نفقه واجب زن به حساب مى‏آيد.
در مورد اين‏ وظيفه ‏الزامى‏مرد، چند نكته‏ قابل‏توجه است:
1. وجوب نفقه مشروط به تمكين كامل زن است، به گونه‏اى كه اگر مرد نفقه را از قبل پرداخت نمود ولى زن مدتى از آن زمان نشوز داشت، نفقه ايام نشوز بايد به مرد برگردانده شود و زن اين مقدار از نفقه دريافتى را به همسر خود بدهكار است.
2. وجوب نفقه مربوط به همسر دائم است.
3. وجوب نفقه مشروط به عدم توانايى مالى زن و فقر و احتياج او نيست.
4. در صورتى كه مرد از پرداخت نفقه امتناع كند، زن مى‏تواند بدون اجازه از اموال او به اندازه نفقه و مخارج متعارف خود بردارد.
5. اگر مرد ثروتمندى با زن فقيرى ازدواج كند مرد نبايد گذشته زن را براى پرداخت نفقه ملاك قرار دهد، بلكه بايد حال او را در نظر بگيرد و متناسب با شأن و منزلت و نياز فعلى‏اش مخارج و لوازم زندگى او را تأمين نمايد.(8)

ب. تأمين نياز جنسى
 

يكى از انگيزه هاي اصلى تشكيل خانواده تأمين نياز جنسى زوجين است. احساس جنسى و اندام هاي مربوط به آن بخش هاي مهمى از وجود انسان هستند. براى حفظ و استمرار سلامت و آرامش روانى و كارآمدى كانون خانواده، اولين نكته تصديق صريح و درك احساس جنبه جنسى همسر خويش است. برادفورد(9) در زمينه رضايت زوجين از زندگى، تحقيقى انجام داد. در اين تحقيق، از 351 زوج كه بيش از پانزده سال با يكديگر زندگى كرده بودند، در خصوص دلايل ادامه زندگى مشتركشان پرسيده شد. نتايج اين پژوهش نشان داد كه يكى از عوامل مؤثر در تداوم زندگى مشترك رضايت از روابط جنسى بوده است.
عدم توجه به اين نياز، زن را دچار ناراحتى هاي جدى مى‏كند. به همين دليل، شرع مقدس اسلام برآورده كردن نياز جنسى زن را، كه مطابق طبيعت انسان است، جزء حقوق وى و از تكاليف مرد شمرده است. قرآن كريم روابط جنسى را براى زندگى زينت به حساب آورده است.(10)
اسلام ارضاى نياز جنسى را كه جزء نيازهاى طبيعى انسان است تنها از راه ازدواج مى‏پذيرد و آن را ركن اساسى ازدواج مى‏داند و به دليل آنكه راه ديگرى غير از ازدواج براى ارضاى نياز جنسى وجود ندارد، از وظايف مرد است كه نياز زن خود را تأمين كرده و به رعايت اين حق پايبند باشد.

ج. گشايش در زندگى
 

از نظر روايات، مرد وظيفه دارد براى ايجاد شرايط زندگى رضايت‏بخش و تأمين هزينه هاي مطلوب و معقول زندگى تلاش نمايد و از توسعه در نيازمندى هاي اعضاى خانواده استقبال كند. در متون دينى محبوب ترين مردان در نزد خداوند متعال كسانى هستند كه به خانواده خود بيشتر نيكى نموده و زندگى آنان را توسعه دهند.(11)
اعضاى خانواده‏اى كه براى رشد و كمال خود از امكانات لازم برخوردار باشند با آسايش و آرامش بيشتر در جهت رشد خود حركت مى‏كنند و بعكس، آن‏گاه كه با محدوديت هاي ايجاد شده از طرف همسر/ پدر مواجه مى‏شوند آرامش آنها به هم مى‏ريزد و نسبت به نان‏آور خانه ديدگاه منفى پيدا مى‏كنند و اين ديدگاه بر كارآمدى خانواده به شدت تأثير مى‏گذارد. در متون دينى آمده است كه سزاوار است مردها در زندگى خود به گونه‏اى گشايش و توسعه ‏ايجاد كنند كه ‏اعضاى ‏خانواده ‏مرگ‏ او را آرزو ننمايند.(12)
در روايات، توسعه‏اى كه جزء حقوق زن شمرده شده است مورد توجه جدى ائمّه اطهار (عليهم السلام) قرار گرفته است. محتواى كلى احاديث نشان مى‏دهد كه فعاليت و كوشش مردها براى تأمين نيازمندى هاي زندگى و توسعه در آن فوق‏العاده مورد توجه خداوند بوده و بالاترين پاداش براى آن در نظر گرفته شده است. پاداش شهادت در راه خدا از بالاترين پاداش‏ها در فرهنگ و متون دينى است و پاداش كسى كه براى خانواده خود تلاش مى‏كند همانند پاداش شهيد و مجاهد فى سبيل‏اللّه(13) و گاهى بالاتر از آن شمرده شده است.(14) همچنين بى‏تفاوتى در اين امور مورد سرزنش قرار گرفته و كسى كه توجه جدى به توسعه زندگى خود و خانواده‏اش نداشته باشد و در اين راه تلاش سازنده‏اى نداشته باشد مورد بى‏مهرى رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) قرار گرفته است.(15)

د. آراسته و پاكيزه بودن
 

همان‏گونه كه مرد توقع دارد همسرش زيبا، پاكيزه، مرتب و منظم باشد، زن نيز اين توقع را از مرد خود دارد كه نظافت و آراستگى را رعايت كند. آراستگى مرد رضايت از زندگى را در زن ايجاد مى‏كند، بر عفت و پاك‏دامنى او مى‏افزايد و او را از چشم داشتن به ديگر مردان حفظ مى‏كند. يكى از ياران امام هفتم (عليه السلام) نقل مى‏كند: از علت خضاب كردن آن امام سؤال كردم، حضرت در جواب فرمودند: آمادگى و خودآرايى مرد موجب افزايش عفت زنان است. زنانى كه عفت را ترك كردند به خاطر اين بود كه شوهر خود را مرتب و آراسته نديدند. آن حضرت از امام رضا (عليه السلام) نقل مى‏كند كه زنان بنى‏اسرائيل از عفت و پاكى دست كشيدند و اين مسئله هيچ علتى نداشت جز اينكه شوهرانشان خود را نمى‏آراستند. سپس فرمود: زن هم از مرد همان انتظارى را دارد كه مرد از او دارد.(16)
حفظ عفت و پاك‏دامنى يكى از عوامل استحكام و كارآمدى خانواده است. از خانواده‏اى كه عفت و پاك‏دامنى در آن وجود ندارد نبايد انتظار داشته باشيم كه زن و مرد نسبت به يكديگر وفادار باشند. وفادارى زوجين به يكديگر عامل انسجام، اتحاد و همبستگى زن و شوهر مى‏شود و دلبستگى آنان به يكديگر و كارآمدى خانواده را تأمين مى‏كند. عفت و پاك‏دامنى به نوبه خود يكى از مهم ترين عوامل تربيت فرزندان و به دنبال آن اصلاح جامعه است. كانون خانواده بهترين محيط براى آموزش عفت به فرزندان است. فرزندان با الگوگيرى از والدين پاكدامن خود، انسان‏هايى پاكدامن خواهند شد.

هـ . معاشرت نيكو
 

زن براى مرد هديه، نعمت و امانت الهى است(17) و شايسته برخورد و تعاملى شايسته و پسنديده.(18) تكريم و بزرگ‏داشت يكديگر و دورى از اهانت و تحقير، وظيفه انسانى و اخلاقى هر مرد و زنى است. مرد نبايد عيوب همسر خود را بزرگ جلوه دهد، بلكه براساس دستورات دينى بايد آن را بپوشاند.(19) از موارد مهم معاشرت نيكو بخشش خطاهاى همسر است. آنان كه از خطاهاى ديگران مى‏گذرند و از حق شخصى خويش صرف‏نظر مى‏كنند، محبّت ديگران را به خود جلب مى‏كنند و آنان را خوش‏بين، وفادار و با محبت نگاه مى‏دارند.
معاشرت نيكو، هم در گفتار مطرح است و هم در رفتار بايد آشكار گردد. وقتى مرد با كلماتى مطلوب و چهره‏اى شكفته با زن خود روبه‏رو مى‏شود، در واقع كليد محبت و دوستى و برقرارى ارتباط صميمى و كارآمد را به دست او داده است و با گفتار دلپذير و شادى‏بخش روابط را استوار مى‏گرداند. متانت در سخن و گفتار و زيبايى كلام از ويژگى هاي افراد پاكدل و از اخلاق اولياى دين است. حال آنكه چهره‏اى گرفته و آشفته و كلمات آزاردهنده دريچه ارتباط و صميميت را مى‏بندد و به تدريج فاصله روانى و عاطفى ‏افراد زياد مى‏شود و در خانواده ‏سبب ‏ناكارآمدى‏آن‏ مى‏گردد.

حقوق شوهر
 

بخش عمده‏اى از استحكام پايه هاي زندگى و كارآمدى خانواده در گرو رعايت حق شوهر از سوى زن است. آن‏گاه كه زن حقوق شوهرش را رعايت كند مرد نيز انگيزه لازم و كافى براى انجام وظايف خود را دارد. اين رعايت متقابل زمينه‏ساز بروز رفتارهاى بهنجار و در نتيجه تحقق كارآمدى خانواده است. مهم ترين حقوق شوهر كه جزء تكاليف الزامى زن هستند به شرح زير است:

الف. ارضاى نياز جنسى
 

زن در غير ايامى كه از نظر شرع محدوديت دارد، واجب است نسبت به ارضاى نياز جنسى همسرش جواب مثبت بدهد. حتى مستحب است در اين زمينه پيش‏قدم شده و آمادگى خود را اعلام كند. رسول خدا (صلي الله عليه و آله)الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايند: بر زن لازم است از بهترين عطر استفاده كند، زيباترين لباس را بپوشد، خود را به نيكوترين وجه آرايش دهد و صبح و شام همچون طاووس خرامان خود را به شوهر عرضه كند. حضرت در ادامه مى‏فرمايند: اگر اين مقدار را انجام دهد تنها حق شوهر خود را ادا كرده است، در حالى كه حق شوهرش بيش از اينهاست.(20)
در رابطه با ميل مرد به زن و تمكين وى نسبت به شوهر، رسول خدا (صلي الله عليه و آله) دستور عجيبى دارند. آن حضرت در پاسخ زنى كه از حق شوهر خود از رسول خدا پرسيد، فرمودند: او را از كام‏گيرى منع نكن، هرچند بالاى شتر باشد.(21) اين دستورالعمل كنايه از اهميت برآورده كردن نياز جنسى مرد است.

ب. حق نظارت بر رفت‏ و آمدها
 

اين حكم كه جواز خارج شدن زن از منزل مشروط به اجازه شوهر است، بر اساس روايات قابل خدشه نيست. در منابع شيعى روايات متعددى بر اين مطلب دلالت دارند(22) و روايات مشابهى در منابع اهل سنت نيز در اين‏باره نقل شده است.(23) در ميان فقها نيز اين حكم مسلم دانسته شده و كسى در آن ترديد روا نداشته است. تنها برخى معتقدند كه لزوم كسب اجازه شوهر اختصاص به مواردى دارد كه خارج شدن از منزل با حقوق جنسى شوهر منافات داشته باشد، اما با توجه اطلاق روايات، تخصيص آنها به موارد تضييع حقوق جنسى شوهر بى‏وجه است.(24)

ج. حق انتخاب محل سكونت
 

از لوازم حق تمكين جنسى، حق شوهر در تعيين محل سكونت است. زمانى زن مى‏تواند به تكليف ارضاى جنسى شوهر خود عمل كند كه از نظر محل سكونت تابع شوهر باشد. در متون دينى به چنين حقى براى شوهر اشاره شده و آن را از حقوق ثابت‏شده شوهر و از تكاليف الزامى زن مى‏داند.(25) در عين حال، زن مى‏تواند به هنگام عقد با استفاده از شرط ضمن عقد، شرط كند كه شوهرش او را از شهر و محل سكونت خود خارج نسازد و يا در محل خاصى او را سكونت دهد، و در صورتى كه شوهر اين شرط را بپذيرد بايد به آن عمل كند(26) و تخلف از آن خلاف وفاى به عهد است.(27) در ماده 1114 قانون مدنى جمهورى اسلامى نيز به اين حق اشاره شده است: «زن بايد در منزلى كه شوهر تعيين مى‏كند سكنا نمايد، مگر آنكه اختيار تعيين منزل به زن داده شده باشد.»

پي نوشت ها :
 

*استاديار جامعه‏المصطفى العالميه.
1ـ روح‏اللّه خمينى، تحريرالوسيله، ص 299.
2ـ اين ماده در 1389/9/20 اصلاح شده است.
3ـ روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ايران، مجموعه قوانين سال 1381، ج 2، ص 1079.
4ـ روح‏اللّه خمينى، تحريرالوسيله، ص 299ـ300.
5ـ همان.
6ـ همان.
7ـ همان.
8ـ همان، ص 288ـ299.
9- Bradford.
10ـ آل‏عمران: 14.
11ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 78، ص 136.
12ـ محمدبن يعقوب كلينى، فروع كافى، ج 4، ص 11.
13ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل‏الشيعه، ج 12، ص 43.
14ـ همان.
15ـ همان.
16ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 73، ص 102.
17ـ همان، ج 74، ص 5.
18ـ همان، ج 78، ص 236.
19ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 15، ص 175؛ ج 2، ص 196.
20ـ همان، ج 14، ص 8.
21ـ همان.
22ـ همان، ج 5، ص 418؛ ج 14، ص 112ـ113، 125، 154ـ156؛ ج 15، ص 230.
23ـ على‏بن ابوبكر هيثمى، مجمع‏الزوائد، ج 4، ص 313.
24ـ حسين بستان، اسلام و تفاوت هاي جنسيتى، ص 60.
25ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 14، ص 435و494.
26ـ همان، ج 15، ص 49.
27ـ حسين بستان، همان، ص 68.
 

منبع: نشريه معرفت شماره 154