مروري بر ابعاد اقتصادي يک زندگي قرآني

چکيده:
 

بعد اقتصادي زندگي انسان يکي از ابعاد بسيار مهم در زندگي انسان است که توجه به آن و مديريت صحيح و همه جانبه ي آن اسباب آسايش و آرامش در زندگي انسان خواهد بود. مراجعه به قرآن کريم و توجه به آيه ي
(لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه...) (احزاب /33/ 21) و معرفي پيامبر به عنوان الگوي مناسب براي انسان و توجه به زندگي پاره ي تن پيامبر حضرت زهرا (س) و توجه به بعد اقتصادي آن قرآن مجسم و ارائه ي محور هائي از زندگي اقتصادي آن بزرگوار و سعي در الگو برداري از آن محورها، مطالبي است که در اين نوشتار ارائه گرديده است.

کليد واژه:
 

حضرت زهرا (س)، اقتصاد، الگو

مقدمه:
 

فاطمه (س) بزرگ بانوي اسلام و برترين و بر جسته ترين الگوي زن در ميان تمام زنان نامدار تاريخ بشر است که در همه ي ابعاد فردي، اجتمائي، فرهنگي، فکري، عبادي، اخلاقي، انساني، خانوادگي، معنوي و حتي در زمينه ي اقتصادي هم بي نظير و بي همانند است. فاطمه زني است که سختي هاي زندگي را با موهبت آگاهي و دانائي و با سلاح خردورزي و دانشوري و انديشه ي ژرف از سر راه کنار مي زند يا هضم و نرم و هنجار مي نمايد. فاطمه تبلور انديشه هاي والا و ارزش هاي جاري در وجود محمد (ص) و کتاب جاودانه ي او قرآن است. قرآن در بند بند زندگي فاطمه جاري و جاري است و تمامي زوايا و ابعاد زندگي او و خانواده اش را فرا گرفته است. از هر سمت و سوئي که به اين زندگي مقدس نگريسته شود توازن و راستي و درستي هم خوان و هماهنگي با آيات قرآن و فطرت بشري موج مي زند و از همين رو الگوي جاودانه براي تمامي تاريخ شکل گرفته است. نگريستن به اين زندگي و سخن گفتن و نوشتن و معرفي کردن اگر چه در حد و اندازه ي حقيران نيست لکن درخشش اين گوهر آسماني و پرتو انوار روشنگرش بي اختيار هر جستجوگري را ميخکوب مي کند و جسارت نگاهي و يادي از آن همه عظمت و بزرگي را به هر ذره ي ناچيزي مي دهد. شايد دانستن و باور کردن و الگو برداري از آن، حلقه اتصال زمينيان به آسمانيان گردد.
بي ترديد بعد اقتصادي اين زندگي هم مانند ساير ابعاد آن پيام آور جهادي سخت اما مقدس و عبرت آموز است. پس مساله اين است که در زندگي فاطمه زهرا (س) به عنوان الگوي يک زن مسلمان نحوه ي برخورد با مسائل اقتصادي چگونه بوده و از چه راهکارهائي براي مبارزه با مشکلات و سختيهاي اين مسير استفاده شده است؟
با مطالعه ي آنچه در تاريخ از زندگي مبارک حضرت زهرا (س) با اميرالمومنين (ع) ثبت شده است و مرور بر وقايعي که به نحوي با بعد اقتصادي زندگي اين دو بزرگوار مربوط مي شود مي توان محورهائي را در اين زمينه ترسيم نمود که تمرکز و تفکر بر اين محورها مي تواند راه گشاي ما در گذران امور و برخورد با مشکلات و سختي هاي مسير اقتصادي زندگي قرار بگيرد.

محورهاي اصلي تأثيرگذار بر اقتصاد خانواده
 

- الف: ساده زيستي و زهد
 

ساده زيستي و زهد ورزي يک مجاهده بزرگ است و خداوند وصف مجاهدان را اين چنين فرموده است: (والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين) (عنکبوت / 29/ 69) مطابق روايات مستند تاريخي يکي از اصول حاکم بر زندگي فاطمه (س) اصل سادگي و رعايت زهد و بي ميلي و بي رغبتي به دنيا و زرق و برق آن بوده است. فاطمه (س) زندگي بسيار فقيرانه و ساده اما در عين حال پر از نشاط و صفا و صميميت دارد.
اين روش زندگي نه به خاطر ناداري بلکه به علت غناي دروني بود زيرا آن روز که او فاقد دارائي و مال بود به همان گونه زندگي کرد که به هنگام مالکيت فدک؛ چرا که در آمد فدک رقم کوچکي نبود ولي اين در آمد او را از خود بي خود نمي کند و سادگي و صفاي زندگيش را از دستش نمي ربايد. (قائمي، 1373، 80)

مهريه:
 

ميزان مهريه حضرت زهرا (س) اندک و متناسب با شرايط مالي داماد بود. تاريخ ميزان آن را 320 تا 400 مثقال نقره حدود 500 درهم ثبت کرده است. (نيلي پور 1382، 434).

جهيزيه:
 

وسايل زندگي آن حضرت ضروري ترين و ابتدائي ترين وسايل زندگي بود که از پول فروش زره جنگي حضرت علي (ع) به ميزان 63 درهم تهيه شد. وقتي جهيزه را به حضور پيامبر (ص) آوردند ايشان لحظاتي آن اشياء را با دست مبارک شان زير و رو کرده و سپس فرمودند: بارالها اين ازدواج را بر اين خانواده که بيشتر ظروفشان گلين و سفالين است مبارک فرما... (قزويني ، 1386: 229)

خانه:
 

حضرت زهرا (س) در ابتدا در خانه اي که همسرشان از حارثه بن نعمان اجاره کرده بودند، زندگي خود را شروع کردند و بعدها در کنار منزل پيامبر خانه اي براي خود ساختند.

لباس و پوشش:
 

سلمان فارسي مي گويد: روزي حضرت زهرا (س) را ديدم که چادري وصله دار و ساده بر سر دارد در شگفتي ماندم و گفتم عجبا دختران پادشاه ايران و قيصر روم بر کرسي هاي طلائي مي نشينند و پارچه هاي زربفت به تن مي کنند و اين دختر رسول خداست که نه چادرهاي گران قيمت بر سر دارد و نه لباس هاي زيبا. فاطمه (س) پاسخ داد اي سلمان خداوند بزرگ لباس هاي زينتي وتخت هاي طلائي را براي ما در روز قيامت ذخيره کرده است.
حضرت زهرا (س) سپس به خدمت پدر رفت و شگفتي سلمان را مطرح فرمود: اي رسول خدا سلمان از سادگي من تعجب نمود، سوگند به خدائي که تو را مبعوث فرموده است؛ پنج سال است که فرش خانه ي ما پوست گوسفندي است که روزها بر روي آن شترمان علف مي خورد و شب ها بر روي آن مي خوابيم و بالش ما چرمي است که از ليف خرما پر شده است (نيلي پور 1382: 353) آيه الله العظمي خامنه اي در تجليل از مقام شامخ حضرت فاطمه زهرا (س) به ساده زيستي و زهد آن بانوي گرامي اشاره نموده و فرموده اند: در دوران بعد از هجرت و در آغاز سنين تکليف، فاطمه زهرا (س) با علي ابن ابيطالب (ع) ازدواج مي کند، آن مهريه فاطمه (س) است، آن جهيزيه فاطمه (س) است. شايد همه ي شما بدانيد که فاطمه زهرا (س) که دختر شخص اول دنياي اسلام بود و پدرش بر آن مردم حاکم بود، با چه سادگي و وضع فقيرانه اي ازدواج خود را مي گذراند. در دوراني هم که راه فتوحات و غنائم باز شده است دختر پيغمبر ذره اي از لذت هاي دنيا و تشريفات و تجملات و چيزهائي که دل دخترهاي جوان و زن ها متوجه آن هاست را به خود راه نمي دهد (جمهوري اسلامي، 26/ 9/ 1371) او به مصداق واقعي زاهده اي بود که نه بر دنيا و متاع آن حسرت و تأسف خورد و نه از نعمتها شادمان و مغرور و سر مست شد. (لکيلا تأسوا علي ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم و الله لا يحب کل مختال فخور) (حديد / 57/ 23)

ب: ايثار و انفاق
 

فاطمه (س) براي هميشه تاريخ الگوي ماندگار ايثار و انفاق خالصانه در بين زنان خواهد ماند. آنچه تاريخ از اين صفت اخلاقي سرور زنان عالم نگاشته است در هيچ جاي دنيا و هيچ انسان ديگري نمي توان سراغ گرفت. در کتاب نزهه المجالس از قول ابن جوزي آمده است که پيامبر براي شب عروسي دخترش پيراهني آماده ساخته بود و درست در همان شب بينوائي در خانه ي پيامبر آمد و لباس طلبيد و حضرت زهرا (س) پيراهن عروسي خويش را از تن در آورد و به بينوا انفاق کرد. (قزويني، 1386: 237) و فرمود: (لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون) (آل عمران 2/ 92) داستان معروف ديگري که در شان نزول آيه ي (و يطعمون الطعام علي حبه مسکينا و يتيما و اسيرا) (انسان، آيات 6- 11) روايت شده و علامه اميني (ره) آن را در الغدير نقل کرده است. و حکايت ايثار و انفاق فاطمه (س) و خانواده ي گران قدرش در حالي که خود گرسنه و روزه دار بوده ولي غذاي خود را سه روز متوالي در راه خداوند بخشيدند، بر همگان آشکار است.
در مورد صدقه و وقف نيز در کتب روائي آمده است که حضرت صديقه طاهره (س) هفت بستان داشتند که وقف بني هاشم نمودند و وقف نامه ي آن نزد امام باقر (ع) موجود بوده است و در کافي مرحوم کليني موجود است.
بسم الله الرحمن الرحيم
اين وصيتي است که فاطمه دختر محمد (ص) نسبت به بستان هاي هفت گانه خويش يعني: عواف، ذلال، برقه، مبيت، حسني، صافيه و مشر به ام ابراهيم، به علي بن ابيطالب مي نمايد که پس از وفاتش حسن، و پس از حسن، حسين و پس از دنيا رفتن حسين، بزرگ ترين فرزند من ناظر بر آن ها خواهد بود و خداي تعالي و مقداد بن اسود و زبير بن عوام را بر اين وصيت شاهد مي گيرم و علي (ع) اين وصيت را مرقوم داشت. (نيلي پور، 1382: 117) (قابل ذکر است که در کتاب تاريخ مدينه چنين آمده که مخيرق يهودي از احبار يهود بني نضير بود هنگامي که اسلام آورد بستان هاي هفت گانه ي خويش را به پيامبر وصيت نمود، پيامبر نيز در سال هفتم هجري اين بستان ها را به فاطمه زهرا (س) بخشيد.) (و آت ذالقربي حقه) (اسراء / 17/ 26) و حق خويشاوندان را ادا کن وقتي پيامبر (ص) پيرمرد مستمندي را به در خانه ي اميرالمومنين فرستاد و گفت برو حاجتت را از آن ها بخواه فاطمه زهرا (س) پوستي را که امام حسن و امام حسين (ع) بر روي آن مي خوابيدند و به عنوان زير انداز فرزندان خود در خانه داشت برداشت و به سائل داد و گفت: اين را ببر و بفروش و از پول آن استفاده کن. (مقام معظم رهبري، جمهوري اسلامي: 26/ 9/ 71) او مصداق واقعي کساني بود که براي کسب رضايت الهي انفاق مي نمود. (مثل الذين ينفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من انفسهم) (بقره/ 2/ 265)

ج: صبر بر مشکلات مادي
 

صبر فاطمه (س) همه را به شگفتني وا مي دارد او در برابر سيل بنيان کن حوادث خود را نمي بازد و جا خالي نمي کند و در برابر فشارهاي مختلف از جمله فقر و فشار اقتصادي خود را حفظ مي کند و مقاومت مي کند در فقره اي از زيارت او مي خوانيم: «يا ممتحنه امتحنک الله فوجدک لما امتحنک صابره» (مفاتيح الجنان) او مصداق ثابت قدمان صابر بود که مي گويند: (ربنا افرغ علينا صبرا و ثبت اقدامنا) (بقره / 2/ 250) روزي حضرت علي (ع) از فاطمه زهرا (س) فرمودند به خدا قسم سه روز گذشته مقدار کمي غذا در خانه بود که آن مقدار را در اختيار شما قرار دادم حضرت علي (ع) فرمودند چرا اطلاع ندادي و فاطمه پاسخ دادند پيامبر به من فرمودند: «لاتسالي ابن عمک شيئا» دخترم از پسر عمويت چيزي تقاضا مکن... (دشتي: 296)
حضرت زهرا (س) روزي در خدمت پدر از مشکلات زندگي و کمبودهاي رفاهي سخن به ميان آورد و فرمود: اي رسول خدا من و پسر عمويم چيزي از وسائل رفاهي نداريم مگر پوست گوسفندي که شب ها بر روي آن مي خوابيم و روزها بر روي آن شتر خود را علف مي دهيم رسول گرامي اسلام (ص) فرمود دخترم صبر و تحمل داشته باش زيرا موسي بن عمران ده سال با همسرش زندگي کرد و فرشي جز يک قطعه عباي قطواني نداشتند. (دشتي، ح 184) شاهد گرسنگي و سختي هاي فرزندان بودن قطعاً صبر بسياري مي طلبد که فاطمه زهرا (س) آن را نيز تحمل مي فرمودند و نزد کسي افشاء نمي کردند. گاهي رسول خدا (ص) مصرانه مي پرسيد چرا رنگ تو پريده است چرا رنگ فرزندانم حسن و حسين (عليهماالسَّلام) دگرگون شده است و آن حضرت ناچار مي شد وضعيت زندگي را با پدر در ميان بگذارد... (نيلي پور، 1382: 112)

د: کمک به اقتصاد خانواده
 

از آنجا که يکي از ارکان مهم استواري خانواده بهره مند بودن از اقتصاد سالم و پويا و مستقل مي باشد و کمک همه ي افراد خانواده اين مطلوب را محقق مي سازد پس در زندگي فاطمه (س) نيز اين همکاري و هم بستگي وجود دارد.
حضرت علي (ع) علاوه بر کار بيرون در داخل خانه نيز به همسرش کمک مي کند و فاطمه (س) نيز علاوه بر خانه داري، بافندگي نيز مي کند و با فروش عوائد آن در مخارج زندگي به همسرش کمک مي کند. موارد ديگري نيز در اين خصوص روايت شده است از جمله اين که حضرت علي (ع) از خانه خارج شد در حالي که لباسي از لباس هاي حضرت زهرا (س) را در دست داشت و قصد فروش آن را نموده بود تا با پول فروش آن نيازمندي هاي زندگي را فراهم سازد پس آن لباس را به شش درهم فروخت. (بحراني: 178)

هـ: دفاع از حق مالکيت خويش
 

نگهداري صحيح از اموال و دارائي ها و حفظ و صيانت از آن ها، دفاع از حق و باز پس گرفتن حقوق پايمال شده يک وظيفه است و اين مرام در زندگي فاطمه (س) هم به چشم مي خورد. چرا که يکي از ستم هائي که بر اهلبيت (ع) وارد شد محاصره ي اقتصادي آن ها و منع حقوق مالي آن ها بود. که به غصب فدک و دريغ داشتن خمس و زکات و فيء از آنان انجاميد. عبدالله بن حسن (ع) از پدرش روايت مي کند که هنگامي که خليفه اول تصميم گرفت فدک را از حضرت زهرا (س) باز ستاند. وقتي اين خبر به گوش آن حضرت رسيد چادر بر سر نمود و به همراه گروهي از کنيزان و خويشاوندان از خانه بيرون آمد و به مسجد رفت. پرده اي براي آن حضرت آويختند و ايشان در پشت پرده نشست و پس از آن ناله جان سوزي از دل در آورد که مردم از شنيدن آن گريان و مضطرب شدند. و خروش در جمعيت پديد آمد؛ سپس لحظه اي سکوت کرده و سخنان خود را شروع نمودند و پس از حمد و ثناي خدا به ايراد خطبه ي قرآني پرداختند و فرمودند:... مي پنداريد ما ميراثي نداريم و در تحمل اين ستم نيز بردباريم و بر سختي اين جراحت پايداريم... اي مهاجران آيا اين حکم خداست که ميراث مرا بربايند و حرمتم را نپايند؟ اي پسر ابوقحافه خدا گفته تو از پدرت ارث بري و ميراث مرا از بين ببري؟ اين چه بدعتي است که در دين مي گذاريد؟
اي فرزندان قيله پيش چشمان شما ميراث پدرم را ببرند و حرمتم را ننگرند و شما هم چون بي هوشان فرياد مرا نمي شنويد... بگيريد اين لقمه ي گلوگير به شما ارزاني و ننگ حق شکني و حقيقت پوشي بر شما جاودانه باد؛ اما شما را آسوده نگذارد تا به آتش افروخته ي خدا بيازارد، آتشي که هر دم فرو زند و دل و جان را بسوزد آنچه مي کنيد خدا مي بيند و ستمکار به زودي مي داند که در کجا مي نشيند... .
و اين چنين بود که حضرت زهرا (س) شجاعانه در مقابل غاصبان حق خويش ايستاد و در جاي ديگر پس از غصب باغ هاي فدک به ابوبکر فرمود: اي ابوبکر تو ما را مي شناسي و مي داني که حق ما اهلبيت غصب شده است حقي که از صدقات و غنائم در رابطه با سهم ذي القربي نزديکان رسول خدا داريم که در آيه ي مربوط به غنائم مصرف خمس آن ها را توضيح داده است. (و اعلموا انّما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي...) (انفال / 41) اما حقانيت من بر مالکيت فدک: همانا خداوند بزرگ آيه ي (آت ذالقربي حقّه) را وقتي در قرآن کريم بر رسول خدا نازل فرمود من و فرزندانم نزديک ترين مردم به پيامبر (ص) بوديم پس رسول خدا فدک را به من و فرزندانم هديه فرمود... (دشتي، ح 142: 239)

نتيجه:
 

از آنجا که يکي از ارکان مهم براي استحکام خانواده اقتصاد و توجه به پيشرفت آن در ابعاد مختلف است لذا نيازمند آن است که اصولي در آن مورد توجه و اهميت قرار گيرد ما با مرور اين محورها در زندگي شخصيت نمونه ي دنياي اسلام حضرت زهراي مرضيه (س) در مي يابيم که رعايت اين محورها و عمل بر اساس آنها بسيار راهگشا خواهد بود.
- محور اول يعني همان ساده زيستي و زهد و پرهيز از اسراف و تکاثر و حاکم ساختن قناعت در زندگي از راه هاي پيشرفت اقتصادي در خانواده هاست.
- محور دوم ايثار و انفاق و ديگر گرائي و کمک به هم نوعان سبب برقراري تعادل بين افراد جامعه و از بين رفتن طبقات اجتماعي و اتحاد هم دلي مسلمانان و انگيزه براي کار بيشتر مي شود و اعتقاد به برکت مال در دين مبين اسلام اين انگيزه را در مسلمانان بيشتر مي کند.
- محور سوم صبر بر مشکلات مادي است. از آنجا که اکثريت مردم در طول مدت زندگي به خصوص در آغاز راه ممکن است با مشکلات اقتصادي و تنگ دستي مواجه باشند لذا اين سيره فاطمه زهرا بهترين راه براي رسيدن به قدرت تحمل بالا و به دست آوردن آمادگي روحي براي کار و تلاش خستگي ناپذير است و ضريب مقاومت روح انسان را بالا مي برد و قطعاً ارتباط با خدا و استعانت از او و استفاده از نماز و ذکر، تقويت کننده ي اين صفت اخلاقي خواهد بود.
- محور چهارم کمک به اقتصاد خانواده است بي ترديد تلاش و کوشش دائمي و مستمر همه ي افراد خانواده در مدارهاي معين و مساعدت همه ي اعضا و داشتن روحيه همکاري و تعاون، هم از فشار کار بر يک نفر مي کاهد و هم باعث بهبود اقتصاد خانواده مي گردد.
- محور پنجم دفاع از حق مالکيت خويش و باز پس گرفتن حقوق پايمال شده است. اين محور نيز براي حفظ و صيانت از اموال و دارائي ها لازم و ضروري است و در شأن يک انسان مومن نيست که مورد ظلم قرار گيرد حقوقش پايمال شود و او تسليم شود و صداي اعتراض و دادخواهي اش بلند نشود و اين درسي هميشگي براي رهروان راه اهلبيت (ع) مي باشد حال به اين نکته مي رسيم که آنچه بيان کرديم بدين سبب بود که دريچه اي بيابيم براي نگريستن و الگو برداري از زندگي قرآني حضرت فاطمه (س) ولي ممکن است اين سوال مطرح شود که امروزه در دوره ي پيشرفت علم و صنعت و تکنولوژي و تمدن مادي و ارتقاء سطح اقتصادي مردم نسبت به دوران زندگي حضرت زهرا (س) چگونه مي توان از اين الگو بهره گرفت؟ آيا با گذشت اين همه سال از آن دوران و اختلافات اساسي در زندگي آن روزها و زندگي مدرن امروزي چه توقعي مي توان از الگوي خويش داشته باشيم؟ پاسخ اين است که براي تبعيت از آن الگوي وارسته نياز نيست که ما دقيقاً مانند آن ها و با امکاناتي در حد آنها زندگي کنيم بلکه کافي است مرام آن ها و ويژگي هاي شخصيتي و اخلاقي آن ها و چگونگي برخورد با مشکلات و راه هاي فائق آمدن بر مشکلات را از آن ها فرا گيريم. به عبارتي بکار گيري و پياده کردن محورهاي ذکر شده در زندگي کنوني کاملاً امکان پذير و راهگشا خواهد بود.

1. قرآن کريم (سوره هاي احزاب، عنکبوت، حديد، اسراء، آل عمران، انسان، بقره، انفال).
2. مفاتيح الجنان.
3. ابن شهر آشوب، فاطمه زهرا بانوي برتر، ترجمه علي رضا رجالي تهراني، نشر خادم الرضا، قم، 1383.
4- سيدمحمد کاظم قزويني، فاطمه الزهرا از ولادت تا شهادت، ترجمه علي کرمي، نشر مرتضي، قم 1386.
5- مهدي نيلي پور، فرهنگ فاطميه، انتشارات مرکز فرهنگي شهيد مدرس، اصفهان، 1382.
6- دفتر مطالعات و تحقيقات زنان، کوثر نور، نشر موسسه فرهنگي طه، قم، 1378.
7- محمد دشتي، نهج الحياه قم.
8- شيخ عبداله بحراني، عوالم العالم.
9- علي قائمي، فاطمه (س) برترين بانوي اسلام، نشر هجرت، قم، 1373.

پي نوشت ها :
 

1- کارشناسي ارشد اخلاق از دانشگاه پيام نور قم.
< منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 38