مروري بر ابعاد اقتصادي يک زندگي قرآني
نويسنده: فاطمه نادعلي (1)
چکيده:
(لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه...) (احزاب /33/ 21) و معرفي پيامبر به عنوان الگوي مناسب براي انسان و توجه به زندگي پاره ي تن پيامبر حضرت زهرا (س) و توجه به بعد اقتصادي آن قرآن مجسم و ارائه ي محور هائي از زندگي اقتصادي آن بزرگوار و سعي در الگو برداري از آن محورها، مطالبي است که در اين نوشتار ارائه گرديده است.
کليد واژه:
مقدمه:
بي ترديد بعد اقتصادي اين زندگي هم مانند ساير ابعاد آن پيام آور جهادي سخت اما مقدس و عبرت آموز است. پس مساله اين است که در زندگي فاطمه زهرا (س) به عنوان الگوي يک زن مسلمان نحوه ي برخورد با مسائل اقتصادي چگونه بوده و از چه راهکارهائي براي مبارزه با مشکلات و سختيهاي اين مسير استفاده شده است؟
با مطالعه ي آنچه در تاريخ از زندگي مبارک حضرت زهرا (س) با اميرالمومنين (ع) ثبت شده است و مرور بر وقايعي که به نحوي با بعد اقتصادي زندگي اين دو بزرگوار مربوط مي شود مي توان محورهائي را در اين زمينه ترسيم نمود که تمرکز و تفکر بر اين محورها مي تواند راه گشاي ما در گذران امور و برخورد با مشکلات و سختي هاي مسير اقتصادي زندگي قرار بگيرد.
محورهاي اصلي تأثيرگذار بر اقتصاد خانواده
- الف: ساده زيستي و زهد
اين روش زندگي نه به خاطر ناداري بلکه به علت غناي دروني بود زيرا آن روز که او فاقد دارائي و مال بود به همان گونه زندگي کرد که به هنگام مالکيت فدک؛ چرا که در آمد فدک رقم کوچکي نبود ولي اين در آمد او را از خود بي خود نمي کند و سادگي و صفاي زندگيش را از دستش نمي ربايد. (قائمي، 1373، 80)
مهريه:
جهيزيه:
خانه:
لباس و پوشش:
حضرت زهرا (س) سپس به خدمت پدر رفت و شگفتي سلمان را مطرح فرمود: اي رسول خدا سلمان از سادگي من تعجب نمود، سوگند به خدائي که تو را مبعوث فرموده است؛ پنج سال است که فرش خانه ي ما پوست گوسفندي است که روزها بر روي آن شترمان علف مي خورد و شب ها بر روي آن مي خوابيم و بالش ما چرمي است که از ليف خرما پر شده است (نيلي پور 1382: 353) آيه الله العظمي خامنه اي در تجليل از مقام شامخ حضرت فاطمه زهرا (س) به ساده زيستي و زهد آن بانوي گرامي اشاره نموده و فرموده اند: در دوران بعد از هجرت و در آغاز سنين تکليف، فاطمه زهرا (س) با علي ابن ابيطالب (ع) ازدواج مي کند، آن مهريه فاطمه (س) است، آن جهيزيه فاطمه (س) است. شايد همه ي شما بدانيد که فاطمه زهرا (س) که دختر شخص اول دنياي اسلام بود و پدرش بر آن مردم حاکم بود، با چه سادگي و وضع فقيرانه اي ازدواج خود را مي گذراند. در دوراني هم که راه فتوحات و غنائم باز شده است دختر پيغمبر ذره اي از لذت هاي دنيا و تشريفات و تجملات و چيزهائي که دل دخترهاي جوان و زن ها متوجه آن هاست را به خود راه نمي دهد (جمهوري اسلامي، 26/ 9/ 1371) او به مصداق واقعي زاهده اي بود که نه بر دنيا و متاع آن حسرت و تأسف خورد و نه از نعمتها شادمان و مغرور و سر مست شد. (لکيلا تأسوا علي ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم و الله لا يحب کل مختال فخور) (حديد / 57/ 23)
ب: ايثار و انفاق
در مورد صدقه و وقف نيز در کتب روائي آمده است که حضرت صديقه طاهره (س) هفت بستان داشتند که وقف بني هاشم نمودند و وقف نامه ي آن نزد امام باقر (ع) موجود بوده است و در کافي مرحوم کليني موجود است.
بسم الله الرحمن الرحيم
اين وصيتي است که فاطمه دختر محمد (ص) نسبت به بستان هاي هفت گانه خويش يعني: عواف، ذلال، برقه، مبيت، حسني، صافيه و مشر به ام ابراهيم، به علي بن ابيطالب مي نمايد که پس از وفاتش حسن، و پس از حسن، حسين و پس از دنيا رفتن حسين، بزرگ ترين فرزند من ناظر بر آن ها خواهد بود و خداي تعالي و مقداد بن اسود و زبير بن عوام را بر اين وصيت شاهد مي گيرم و علي (ع) اين وصيت را مرقوم داشت. (نيلي پور، 1382: 117) (قابل ذکر است که در کتاب تاريخ مدينه چنين آمده که مخيرق يهودي از احبار يهود بني نضير بود هنگامي که اسلام آورد بستان هاي هفت گانه ي خويش را به پيامبر وصيت نمود، پيامبر نيز در سال هفتم هجري اين بستان ها را به فاطمه زهرا (س) بخشيد.) (و آت ذالقربي حقه) (اسراء / 17/ 26) و حق خويشاوندان را ادا کن وقتي پيامبر (ص) پيرمرد مستمندي را به در خانه ي اميرالمومنين فرستاد و گفت برو حاجتت را از آن ها بخواه فاطمه زهرا (س) پوستي را که امام حسن و امام حسين (ع) بر روي آن مي خوابيدند و به عنوان زير انداز فرزندان خود در خانه داشت برداشت و به سائل داد و گفت: اين را ببر و بفروش و از پول آن استفاده کن. (مقام معظم رهبري، جمهوري اسلامي: 26/ 9/ 71) او مصداق واقعي کساني بود که براي کسب رضايت الهي انفاق مي نمود. (مثل الذين ينفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبيتا من انفسهم) (بقره/ 2/ 265)
ج: صبر بر مشکلات مادي
حضرت زهرا (س) روزي در خدمت پدر از مشکلات زندگي و کمبودهاي رفاهي سخن به ميان آورد و فرمود: اي رسول خدا من و پسر عمويم چيزي از وسائل رفاهي نداريم مگر پوست گوسفندي که شب ها بر روي آن مي خوابيم و روزها بر روي آن شتر خود را علف مي دهيم رسول گرامي اسلام (ص) فرمود دخترم صبر و تحمل داشته باش زيرا موسي بن عمران ده سال با همسرش زندگي کرد و فرشي جز يک قطعه عباي قطواني نداشتند. (دشتي، ح 184) شاهد گرسنگي و سختي هاي فرزندان بودن قطعاً صبر بسياري مي طلبد که فاطمه زهرا (س) آن را نيز تحمل مي فرمودند و نزد کسي افشاء نمي کردند. گاهي رسول خدا (ص) مصرانه مي پرسيد چرا رنگ تو پريده است چرا رنگ فرزندانم حسن و حسين (عليهماالسَّلام) دگرگون شده است و آن حضرت ناچار مي شد وضعيت زندگي را با پدر در ميان بگذارد... (نيلي پور، 1382: 112)
د: کمک به اقتصاد خانواده
حضرت علي (ع) علاوه بر کار بيرون در داخل خانه نيز به همسرش کمک مي کند و فاطمه (س) نيز علاوه بر خانه داري، بافندگي نيز مي کند و با فروش عوائد آن در مخارج زندگي به همسرش کمک مي کند. موارد ديگري نيز در اين خصوص روايت شده است از جمله اين که حضرت علي (ع) از خانه خارج شد در حالي که لباسي از لباس هاي حضرت زهرا (س) را در دست داشت و قصد فروش آن را نموده بود تا با پول فروش آن نيازمندي هاي زندگي را فراهم سازد پس آن لباس را به شش درهم فروخت. (بحراني: 178)
هـ: دفاع از حق مالکيت خويش
اي فرزندان قيله پيش چشمان شما ميراث پدرم را ببرند و حرمتم را ننگرند و شما هم چون بي هوشان فرياد مرا نمي شنويد... بگيريد اين لقمه ي گلوگير به شما ارزاني و ننگ حق شکني و حقيقت پوشي بر شما جاودانه باد؛ اما شما را آسوده نگذارد تا به آتش افروخته ي خدا بيازارد، آتشي که هر دم فرو زند و دل و جان را بسوزد آنچه مي کنيد خدا مي بيند و ستمکار به زودي مي داند که در کجا مي نشيند... .
و اين چنين بود که حضرت زهرا (س) شجاعانه در مقابل غاصبان حق خويش ايستاد و در جاي ديگر پس از غصب باغ هاي فدک به ابوبکر فرمود: اي ابوبکر تو ما را مي شناسي و مي داني که حق ما اهلبيت غصب شده است حقي که از صدقات و غنائم در رابطه با سهم ذي القربي نزديکان رسول خدا داريم که در آيه ي مربوط به غنائم مصرف خمس آن ها را توضيح داده است. (و اعلموا انّما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي...) (انفال / 41) اما حقانيت من بر مالکيت فدک: همانا خداوند بزرگ آيه ي (آت ذالقربي حقّه) را وقتي در قرآن کريم بر رسول خدا نازل فرمود من و فرزندانم نزديک ترين مردم به پيامبر (ص) بوديم پس رسول خدا فدک را به من و فرزندانم هديه فرمود... (دشتي، ح 142: 239)
نتيجه:
- محور اول يعني همان ساده زيستي و زهد و پرهيز از اسراف و تکاثر و حاکم ساختن قناعت در زندگي از راه هاي پيشرفت اقتصادي در خانواده هاست.
- محور دوم ايثار و انفاق و ديگر گرائي و کمک به هم نوعان سبب برقراري تعادل بين افراد جامعه و از بين رفتن طبقات اجتماعي و اتحاد هم دلي مسلمانان و انگيزه براي کار بيشتر مي شود و اعتقاد به برکت مال در دين مبين اسلام اين انگيزه را در مسلمانان بيشتر مي کند.
- محور سوم صبر بر مشکلات مادي است. از آنجا که اکثريت مردم در طول مدت زندگي به خصوص در آغاز راه ممکن است با مشکلات اقتصادي و تنگ دستي مواجه باشند لذا اين سيره فاطمه زهرا بهترين راه براي رسيدن به قدرت تحمل بالا و به دست آوردن آمادگي روحي براي کار و تلاش خستگي ناپذير است و ضريب مقاومت روح انسان را بالا مي برد و قطعاً ارتباط با خدا و استعانت از او و استفاده از نماز و ذکر، تقويت کننده ي اين صفت اخلاقي خواهد بود.
- محور چهارم کمک به اقتصاد خانواده است بي ترديد تلاش و کوشش دائمي و مستمر همه ي افراد خانواده در مدارهاي معين و مساعدت همه ي اعضا و داشتن روحيه همکاري و تعاون، هم از فشار کار بر يک نفر مي کاهد و هم باعث بهبود اقتصاد خانواده مي گردد.
- محور پنجم دفاع از حق مالکيت خويش و باز پس گرفتن حقوق پايمال شده است. اين محور نيز براي حفظ و صيانت از اموال و دارائي ها لازم و ضروري است و در شأن يک انسان مومن نيست که مورد ظلم قرار گيرد حقوقش پايمال شود و او تسليم شود و صداي اعتراض و دادخواهي اش بلند نشود و اين درسي هميشگي براي رهروان راه اهلبيت (ع) مي باشد حال به اين نکته مي رسيم که آنچه بيان کرديم بدين سبب بود که دريچه اي بيابيم براي نگريستن و الگو برداري از زندگي قرآني حضرت فاطمه (س) ولي ممکن است اين سوال مطرح شود که امروزه در دوره ي پيشرفت علم و صنعت و تکنولوژي و تمدن مادي و ارتقاء سطح اقتصادي مردم نسبت به دوران زندگي حضرت زهرا (س) چگونه مي توان از اين الگو بهره گرفت؟ آيا با گذشت اين همه سال از آن دوران و اختلافات اساسي در زندگي آن روزها و زندگي مدرن امروزي چه توقعي مي توان از الگوي خويش داشته باشيم؟ پاسخ اين است که براي تبعيت از آن الگوي وارسته نياز نيست که ما دقيقاً مانند آن ها و با امکاناتي در حد آنها زندگي کنيم بلکه کافي است مرام آن ها و ويژگي هاي شخصيتي و اخلاقي آن ها و چگونگي برخورد با مشکلات و راه هاي فائق آمدن بر مشکلات را از آن ها فرا گيريم. به عبارتي بکار گيري و پياده کردن محورهاي ذکر شده در زندگي کنوني کاملاً امکان پذير و راهگشا خواهد بود.
منابع:
1. قرآن کريم (سوره هاي احزاب، عنکبوت، حديد، اسراء، آل عمران، انسان، بقره، انفال).
2. مفاتيح الجنان.
3. ابن شهر آشوب، فاطمه زهرا بانوي برتر، ترجمه علي رضا رجالي تهراني، نشر خادم الرضا، قم، 1383.
4- سيدمحمد کاظم قزويني، فاطمه الزهرا از ولادت تا شهادت، ترجمه علي کرمي، نشر مرتضي، قم 1386.
5- مهدي نيلي پور، فرهنگ فاطميه، انتشارات مرکز فرهنگي شهيد مدرس، اصفهان، 1382.
6- دفتر مطالعات و تحقيقات زنان، کوثر نور، نشر موسسه فرهنگي طه، قم، 1378.
7- محمد دشتي، نهج الحياه قم.
8- شيخ عبداله بحراني، عوالم العالم.
9- علي قائمي، فاطمه (س) برترين بانوي اسلام، نشر هجرت، قم، 1373.
پي نوشت ها :
1- کارشناسي ارشد اخلاق از دانشگاه پيام نور قم.
< منبع: فصلنامه قرآني کوثر شماره 38
