کارنامه علمي و عملي شهيد بهشتي (2)

مرحوم آقاي بهشتي ساخته محيط خويش نبود. يعني آن محيط، مثل آقاي بهشتي درست نمي کرد. ايشان ساخته عوامل ديگري خارج از محيط نيز بودند. از جمله خصوصيات ايشان، فکرش و قدرت درکش بود که جزو ذاتيات او بود. او هوشيارانه شخصيت خودش را کامل کرده بود. بنابراين نمي توان مشخص کرد که طلبه ها به چه نحو حرکت کنند که مثل آقاي بهشتي شوند. لکن اين را بايد بگويم که شرايطي که آقاي بهشتي داشتند، ديگر امروز آن شرايط نيست. امروز خوشبختانه شرايط همان چيزي است که امثال آقاي بهشتي مي خواستند باشد.
از خصوصيات بارز آقاي بهشتي که مي توان جزو خصوصيات ذاتي ايشان به حساب آورد. شجاعت ايشان بود. ايشان آدم شجاعي بود که از برخورد واهمه نداشت و با عوامل نادرستي که در روحانيت آن زمان بود و جزو سنت نيز شده بود. برخورد مي کرد. البته سنت شکن به معناي رايج آن نبود، چون سنت شکني يک ارزش نيست که بگويم فلان آدم سنت شکن است. در حقيقت ارزش اين روحيه شهيد بهشتي در آن بود که او شجاعت برخورد با بديها و کجي ها را داشت، اگر چه در ميان سنتها بود. اين خصلت با ارزش را آقاي بهشتي داشت، نه اينکه به معناي رايج سنت شکني قصد داشت همه سنت ها را از بين ببرد. يک نمونه از اين روحيه را ذکر مي کنم تا شخصيت آقاي بهشتي بيشتر شناخته شود. سيماي ظاهري ايشان يعني عمامه، محاسن و هيئت شان خصوصيات ويژه اي داشت. در آن زمان محاسن ايشان خيلي کوتاه و عمامه شان خيلي کوچک بود. اين در حالي بود که اغلب فضلاي همطراز ايشان اينطور نبودند، يعني سنت رايج اينگونه بود که کساني که در شأن علمي و فقهي ايشان بودند. ظاهري اينگونه نداشتند. وقتي تشخيص مي دادند کاري لازم است انجام مي دادند. مثلاً اگر لازم بود که پيشنماز مسجدي باشند. مطمئناً اين کار را انجام مي دادند و همه وظايف پيشنمازي مسجد را به عهده مي گرفتند. يکي از خصلتهاي مهم ديگر ايشان اين بود که به روزمرگي سرگرم نمي شدند. اين خصلت از خصوصيات آدمهاي بزرگ دنياست. آقاي بهشتي هميشه افکار بلند مدتي داشتند. مثلاً وقتي مسئوليت دستگاه قضايي را به عهده گرفتند. بعد از چند ماهي از ايشان پرسيدم، «بالاخره چه شد و چه کرديد؟» آقاي بهشتي شرح دادند که چطور حرکت کرده و پيش رفته اند. من در آن موقع احساس کردم که ذهن پويا و برنامه ريزي براي آينده که از خصوصيات ايشان بود. در اين مسئوليت خطير نيز اعمال شده است. به نظر من اگر در حال حاضر طلبه ها و فضلا و شخصيتها و عناصر سياسي بخواهند موفقيت هايي را که شهيد بهشتي به دست آوردند، حاصل کنند بايد اين خصوصيت ايشان را کسب کنند. يعني آينده نگر و دورانديش باشند و مسائل را به صورت کلان ببينند، نه اينکه با مسائل به صورت روزانه و جدي برخورد کنند. يکي ديگر از چيزهايي که اصلاً کسي حدس نمي زدند در روحيه شهيد بهشتي به ميزان بسيار زياد وجود داشته باشد، تعبد ايشان بود. نماز خواندنشان يک نماز خواندن متعبدانه بود. در برخوردهاي ديني آدمي بودند که واقعاً معلوم بود قصد دارند مو به مو احکام اسلامي را رعايت کنند. در تعبد ايشان بايد به طرح لايحه قصاص در آن شرايط حساس سياسي استناد کنيم. که چگونه در جو مسموم سياسي آن موقع و در حالي که شخص ايشان در مظان اتهام و شايعات ساخته دشمنان بودند. براي اجراي دقيق احکام اسلامي، لايحه قصاص را مطرح کردند و بزرگمنشانه از همه مخالفين خواستند که آزادانه از اين لايحه انتقاد کنند. و اشکالاتشان را بگويند.
اين سؤال کاملاً به جاست و لازم است که ما شخصيت شهيد بهشتي را از اين بعد تحليل کنيم. شايد بتوانيم بگويم که ايشان همه ويژگي هاي مديريت گروه را داشت. آن کسي مي تواند يک مدير خوب براي فعاليتهاي دسته جمعي باشد که خصلتهاي کارگروهي هم در او باشد. اولاً در مورد خصلتهاي کار دسته جمعي بايد بگويم که يکي از بارزترين اين خصلتها اين است که انسان بتواند از عقيده خودش در مقابل عقيده جمع صرف نظر کند. يعني تشخيص جمع را بر تشخيص خودش ارجح بداند.
در اولين جلسه اي که ما در مشهد درباره مسائل مربوط به تجمع و تشکل با هم داشتيم، قرار بر اين شد که اسامي را يادداشت کنيم. شهيد بهشتي گفتند کسي را انتخاب کنيم که حاضر باشد که خيلي راحت در جمع حل شود و نظر گروه را بپذيرد و اسم بنده را همين جوري ننويسيد و بسنجيد که من اين جور هستم يا نه. ايشان در اين مورد بسيار با سعه صدر برخورد کرديد و به ديگران نيز غير مستقيم گوشزد نمودند که اگر خواهان فعاليت گروهي هستند بايد توانايي حل شدن در جمع را نيز داشته باشند.
يکي ديگر ازخصوصيات مديريت جمعي اين کار است و شهيد بهشتي به اعتراف دوستان و دشمنان آدمي بسيار مبتکر بودند. در حقيقت ايشان مظهر ابتکار بودند و هميشه حرف و پيشنهاد نو داشتند و خيلي اوقات حرف و پيشنهاد ايشان محور بحث و فعاليت جمع مي شد.
ويژگي خاصي که در اين زمينه ها به ايشان کمک مي کرد حلم ايشان بود. آقاي بهشتي به معناي حقيقي کلمه حليم بود. حلم را غالباً نمي توانند معنا کنند. اما معادل اين واژه را مي توان جنبه داشتن و ظرفيت نفساني داشتن ذکر کرد. مرحوم بهشتي جنبه داشتند و از ظرفيت روحي فوق العاده اي برخوردار بودند و خيلي دير برمي آشفتند. اصولاً آقاي بهشتي آدمي نبود که از ميدان به در برود و در برابر اهانتها و توهين ها حتي اندکي برآشفته شود. ممکن بود در يک جلسه اي حتي اهانت به او شود و بارها ديديم که چنين هم شد. ايشان آدمي بود که اين تحمل را داشت که اهانت را با بزرگواري گوش مي داد و در آخر با استدلال و توجيه به اهانت پاسخ مي داد. آدمهايي که اين ظرفيت انساني را ندارند. براي کارهاي مديريتي مناسب نيستند. ظرفيت نفساني شهيد بهشتي فقط در مقابل اهانت ها نبود، بلکه ايشان در مقابل ستايش و تمجيد هم حليم بودند و خود را گم نمي کردند. طوفاني که از تمجيد به وجود آيد کمتر از طوفان ناشي از اهانت نيست. بلکه از آن نيز غرق کننده تر است. حلم و ظرفيت نفساني آقاي بهشتي بدين گونه بود. با اين خصوصيات اخلاقي، طبيعي است که آدمي مي تواند اهانت به خود و انتقادات طرف مقابل را تحمل کند.
يکي ديگر از خصوصيات ايشان اتکا به نفس بود. من کمتر کسي را ديده ام که مثل آقاي بهشتي به خودش متکي باشد. البته اين ويژگي را من ناشي از محيط خانوادگي ايشان مي دانم، چون محيط خانوادگي ايشان طوري نبود که آقاي بهشتي در دوران کودکي احساس ضعف و عجز و خودکم بيني کرده باشد. اگر مثلاً چنانچه به ايشان مي گفتند که شما را براي رياست کل دنيا در نظر گرفته ايم، هيچ احساس نمي کردند که کوچک تر از اين هستند. ممکن بود بگويند وقت ندارم، ولي هيچ وقت احساس ضعف نمي کردند و آماده بودند با هر نوع مشکلي روبه رو شوند و آن را دفع کنند. اين آدم مسلماً مدير خوبي مي تواند باشد.
يکي از خصوصيات ديگر آقاي بهشتي عقل ايشان بود. يعني حقيقتاً عاقل بودند. هيچ موردي که بتوان به عنوان کم هوشي و ساده لوحي تعبير کردند در ايشان نبود. آدمي عاقل، متين و منطقي و هوشيار بودند و با مسائل به دقت کامل و ظريف برخورد مي کردند. بسيار سريع الانتقال بودند. ويژگي خاص ايشان به کارگيري عقل، سرعت و دقت جمع بندي مسائل بود. گاهي دو حرف ضد هم را که مطرح مي شد به نوعي جمعبندي مي کرد و دو طرف را راضي مي نمودند. آن وقتهايي که من با اين گونه موارد دائماً برخورد داشتم، در شوراي انقلاب، در مجلس خبرگان، در جلسات حزب و در همه جلسات ديگر، يک بار به ذهنم رسيد و به آقاي بهشتي هم گفتم که اجتهاد يعني همين قدرت جمع بندي. اجتهاد يعني قدرت جمع بندي بين ادله و دلائل مختلف. در آن موقع من متوجه شدم که آقاي بهشتي واقعاً يک مجتهد است.
مرحوم بهشتي همچنين بسيار محاسبه گر بودند. يعني جريانات را به تصادفات و اتفاقات واگذار نمي کردند. که البته گاهي اوقات حسابها درست و گاهي غلط بود. شما ببينيد که برخورد ايشان به انحرافات بني صدر چگونه حساب شده بود. سخنراني روز تاسوعاي ايشان کاملاً حساب شده بود. وقتي من اين سخنراني را شنيدم. متوجه شدم که آقاي بهشتي هرچه را که مي توانسنتد در آن روز بگويند گفته اند و حساب همه جملات و کلمات را داشته اند. همين برخورد حساب شده بود که بني صدر را سرنگون کرد. بني صدر يک تبليغاتچي غربي و چيره دستي بود که به جز با مبارزه حساب شده نمي شد او را بيرون انداخت. البته بني صدر را امام با اشاره سرانگشتشان بيرون انداختند، ولي اين سرانگشتان که به عظمت کوه بود، به اين آساني ها حرکت نمي کرد. مقدماتي مي خواست و آن مقدمات همين برخورد حساب شده اي بود که آقاي بهشتي داشت.
آقاي بهشتي هيچ وقت خسته نمي شدند. ايشان هميشه مورد مشورت افراد مختلف قرار مي گرفتند. به علاوه مسئوليتهاي مختلفي، چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب داشتند. مسلم است که آدمي که مورد اعتماد افراد باشد و مورد مشورت افراد قرار بگيرد و به کارهاي جاري هم بپردازد. لازم است که نيروهاي فراواني صرف کند و طبعاً خيلي زود خسته مي شود. اما شهيد بهشتي هيچوقت خسته نمي شدند. در مدرسه رفاه در صندوقهاي قرض الحسنه، دفتر نشر، چاپ کتب مختلف و يا با ما همکاري داشتند. با دوستان مؤتلفه همکاري داشتند. امور اقتصادي سازمانهاي اسلامي و حل و فصل اختلافات و بسياري از کارهاي ديگر از جمله اشتغالات ذهني و جسمي ايشان بود. ولي با وجود اين هيچ وقت کسي نديد که آقاي بهشتي ازخستگي گله کند. به طور کلي آقاي بهشتي فردي اعجاب انگيز بودند و توانايي هاي وافري داشتند.
شهيد بهشتي مجموعه اي از خصلتهاي پسنديده و نيک بود و من شخصاً تا به حال فردي مثل آقاي بهشتي در گذشته و در حال نديده ام. شهادت آقاي بهشتي واقعاً مکمل شخصيت ايشان بود و مرگ طبيعي مسلماً براي ايشان ناچيز بود. وقتي آقاي بهشتي زنده بودند از همه توان و ظرفيت خودشان براي اعتلاي اسلام استفاده کردند. شهادتشان هم به همين گونه براي اعتلاي اسلام مؤثر بود. البته ما از شهادت ايشان بسيار متأسف شديم و ايشان را در زماني که ما بيشترين احتياج را به وجودشان داشتيم. از ما گرفتند. ولي مرگ حماسي آقاي بهشتي مسلماً خسراني براي عالم اسلام نخواهد بود. زيرا گوهر گرانقدر وجود ايشان در راه اسلام خرج شد و هرگز گم و تلف نشد. اگر بالاتر بگوييم شخصيت و حيثيت آقاي بهشتي در پيشگاه الهي براي انقلاب ما ذخيره شد و ما مي توانيم براي هميشه بگوييم که چنين فردي داشته ايم و انقلاب ما با وجود چنين انسانهايي شکل گرفته است.
من اولين چيزي که به ياد دارم اين است که در بيمارستان از آقاي هاشمي پرسيدم که آقاي بهشتي اينجا نيامده؟ آقاي هاشمي در جواب گفتند که ايشان آمدند، ولي شما خواب بوديد و رفتند. خيلي دلم مي خواست که آقاي بهشتي پيش من بود. خيلي از دوستان من ديدن من آمدند. ولي آقاي بهشتي نيامد. من پيش خودم گفتم حتماً خيلي کار دارند و نرسيده اند که بيايند. ولي دائم در انتظار بودم که ايشان بيايند. در آن حالت، روزنامه ها و راديو را در دسترس من قرار نمي دادند. شب اول يا دوم بود و در همان حالي که بين خواب و بيداري بودم. يکي از اطبايي که بالاي سرم بود. سرش را نزديک گوش من آورد و گفت: «من بايد يک حقيقتي را براي شما بگويم و آن اين است که در دفتر حزب انفجار رخ داده. » من اصلاً حساس نبودم، بعني در حال نيمه بيهوشي بودم. به همين دليل نه نگران شدم و نه قضيه به طور کلي برايم قابل درک بود. تا اينکه بعد از مدتي اصرار کردم که روزنامه و راديو برايم بياورند. روز هشتم و يا نهم مجروح شدن من بود که يک روز عصر آقاي هاشمي و حاج احمد آقا پيش من آمدند و در کنار من نشستند و دکتري که معالج من بود وارد اتاق شد. به من گفت اگر شما اجازه مي دهيد درخواست شما براي روزنامه و راديو را به آقايان بگويم. دکتر معالج قضيه درخواست من را به آنها گفت. آقاي هاشمي به من گفتند که چه اصراري براي خواندن روزنامه داري؟ گفتم من از هيچ جا خبر ندارم و تنها مانده ام. گفت حالا خيال مي کني که بيرون خبرهاي خوشي هست و تو اينجا ناراحتي. بعد يک مقداري از وقايع سي خرداد و جريانات بعد از آن و کشتارهايي که منافقين به راه انداخته بودند، گفت.
آقاي هاشمي در ميان صحبتهايش گفت، «شما از انفجار حزب، مطلع شديد؟ » من يکباره صحبتهاي آن پزشک به يادم آمد. گفتم، «حزب منفجر شده؟ چه اتفاقي افتاده؟» گفتند، « بعضي از دوستان زخمي شدند و بعضي هم به شهادت رسيدند، فوراً نگران شدم و پرسيدم، « آقاي بهشتي چي؟» گفتند، « آقاي بهشتي هم مجروح شده. » با شنيدن اين حرف گريه ام گرفت. پرسيدم، « جراحتشان در چه حدي است؟ مثل من هستند يا بهتر يا بدتر از من. » مي خواستم حدود جراحتشان را بدانم. گفتند، « جراحشان در حدود شماست. » من خيلي نگران شدم. بعد از اين صحبتها، آقاي هاشمي و حاج احمد آقا خداحافظي کردند و رفتند. وقتي آنها رفتند من احتمال دادم که آقاي هاشمي يک چيزي را از من پنهان کرده است. يکي از اطرافيان را صدا کردم و به اصطلاح يکدستي زدم و راجع به حال آقاي بهشتي جويا شدم. او گفت در همان لحظات اوليه انفجار حزب آقاي بهشتي به شهادت رسيده است. با شنيدن اين حرف فوق العاده ناراحت شدم. اين حادثه براي من خيلي سخت و سنگين بود. چون جداي از ارتباطات کاري و سياسي و علمي که با شهيد بهشتي داشتم، يک ارتباط عاطفي نيز بين ما وجود داشت. در حقيقت لطافتي در وجود ايشان بود که همه را جذب مي کرد. خشونت، بدي و بدخواهي در وجودشان نبود کسي را نمي رنجاندند و بسيار مهربان بودند. واقعاً آقاي بهشتي يک شخصيت کم نظير و يک سرمايه بودند. خداوند ان شاء الله از امت اسلامي قبول کند اين قرباني عزير را که در راه هدفشان دادند. يقيناً حرکت و تداوم انقلاب اسلامي به اين خونها بستگي دارد.
منبع: شاهد ياران، شماره 8.