تأملی در وضعیت پژوهش های سلجوقی در ایران

در قیاس با پژوهش های مربوط به دیگر ادوار تاریخی ایران، و وسعت و تنوع رخدادها و تحولات ایران دوره ی سلجوقی، تحقیقات صورت گرفته درباره ی این دوره در ایران، دارای میراث و سابقه ی قابل توجهی نیست. به طوری که از یک سو، بخش های مهمی از مسائل و موضوعات تاریخی مربوط به جامعه ی ایرانی در عصر سلجوقی تا سال های اخیر مورد توجه قرار نگرفته و از دیگر سو، در طول چندین دهه ی اخیر، شاهد توجه در پرداختن جهت دار به مسائل و موضوعاتی درباره ی تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی هستیم که تحت تأثیر جریان های فکری مربوط به ایران معاصر، مبتنی بر ارزش داوری های تکراری و کلیشه ای است. در این نوشتار تلاش بر آن است ضمن ارائه ی تحلیلی بر چرایی توجه اندک یا بی توجهی به بسیاری از مسائل و موضوعات این دوره، در کنار توجه جهت دار و معنادار به برخی مسائل به پاره ای محدودیت ها و موانع حرفه ای فراروی پژوهش در تاریخ ایران عصر سلجوقی، و تلاش های جدید در زمینه ی تحقیقات و پژوهش های سلجوقی در ایران هم پرداخته شود.
تاریخ نگاری و تحقیقات و پژوهش های تاریخی از جمله فعالیت های فکری و علمی است که بیش از دیگر شاخه های علوم، با ویژگی های خاص اجتماعی و فرهنگی هر جامعه و باورها و ارزش های اجتماعی حاکم در آن ارتباط دارد. به طوری که این مسأله در مورد وضعیت تحقیقات و پژوهش های مربوط به تاریخ ایران عصر سلجوقی در ایران و نوع تفکرات و نگرش های حاکم درباره ی برخی پدیده های تاریخی این دوره، قابل توجه است. ایران از جمله جوامعی است که به لحاظ سابقه و تجربیات تاریخی و تحولات فکری و فرهنگی، دارای دو ویژگی فرهنگی و اجتماعی به هم پیوسته ای است که وضعیت تاریخ نگاری و تحقیقات تاریخی مربوط به هر دوره ای از ادوار تاریخی ایران را می توان در ارتباط با این مقولات مورد ارزیابی قرار داد. اولاً ایران به لحاظ تاریخی جامعه ای است که در آن تعلقات و ارزش های دینی و مذهبی حضوری قدرتمند دارد، هم چنان که از جمله جوامعی است با سابقه ی فرهنگی دیرینه که به شکل معناداری گونه ای خودآگاهی قومی و فرهنگی متأثر از تعلقات قومی در آن وجود داشته است. به طوری که همین دو مقوله در دوره های مختلف تاریخی، چه در دوره های تاریخی قبل از اسلام و چه در دوره های تاریخی اسلامی، به شکل به هم پیوسته ای مبانی هویتی و موجودیت فرهنگی جامعه ی ایرانی را شکل داده است. مقولاتی که هر چند مصادیق هر کدام، بسته به شرایط تاریخی و مذهبی و سیاسی تغییر یافته است، اما نقش و کارکردهای دو عنصر دین و خودآگاهی نسبی به تعلقات قومی، در نزد قشر فرهیخته و آگاه جامعه تداوم یافته و در ارتباط با هم عمل کرده است. به عنوان مثال، نقش این دو عنصر را در شکل دهی به هویت ایرانی در دوره ی باستان می توان در شکل پیوند آیین ها و معتقدات مذهبی زرتشتی با علایق و سرگذشت قومی و تاریخی و اسطوره ها و افسانه های قوم ایرانی و آثار آن را در نگرش ایرانیان نسبت به گذشته ی تاریخی شان مشاهده کرد. چنان که در دوره ی اول اسلامی که مصادف با عصر خلافت است، می توان قضیه ی مذکور را در شکل پیوند بین تعلقات و سرگذشت قومی و تاریخی ایرانیان با دین اسلام و خصوصاً مذهب اهل سنت در شکل غالب و فراگیر آن مشاهده کرد، و آثار آن را در نگرش ها و تحلیل های مورخان ایرانی دید. به همان شکل، رابطه ی بین دو عنصر تعلقات دینی و قومی و تاریخی ایرانیان با دین اسلام و خصوصاً مذهب اهل سنت در شکل غالب و فراگیر آن مشاهده کرد، و آثار آن را در نگرش ها و تحلیل های مورخان ایرانی دید. به همان شکل، رابطه ی بین دو عنصر تعلقات دینی و قومی با نگرش به تاریخ در نزد ایرانیان را از عصر ایلخانی و خصوصاً دوره ی صفوی به بعد می توان در شکل تجدید پیوند بین تعلقات قومی و ارزش های تاریخی ایرانی با اصول و مبانی مذهب تشیع مشاهده کرد که از همین مقطع سرنوشت ساز به بعد، در موقعیت تاریخی ایرانیان، دو عنصر تعلقات و ارزش های قومی ایرانی و تشیع میانی هویت دوگانه و به هم پیوسته ایرانی و اسلامی را شکل داده و به عنوان بستر و زمینه ای مطرح شد، در تعیین نوع نگاه ایرانیان به گذشته ی تاریخی شان.
شناخت و آگاهی نسبت به هویت و موقعیت تاریخی یک قوم و تعلق و دلبستگی بدان، از جمله مسائلی است که بیش از هر چیزی خود را با تاریخ نگاری و تحقیقات و پژوهش های تاریخی نشان می دهد. بدین معنی که معمولاً تاریخ نویسی در زمانی و در بین اقوام و مللی شکل می گیرد که به گونه ای خودآگاهی در مورد مبانی و عناصر هویتی خود در شرایط تاریخی دست یافته اند. به همین خاطر هم همواره بین هویت و خودآگاهی تاریخی با تاریخ نگاری رابطه ای تعیین کننده وجود دارد. بدین معنی که عنصر هویت و عناصر و مبانی شکل دهنده ی آن مقوله ای است مقدم بر خودآگاهی و خودآگاهی هم مقوله ای است مقدم بر تاریخ نویسی. با این ملاحظات، اولاً تاریخ نگاری و تحقیقات تاریخی و نوع تفکرات و نگرش ها و ارزش های حاکم در آن در هر دوره ای و جامعه ای، با مبانی و ویژگی های هویتی یک جامعه در ارتباط است و در مرحله ی بعد با شکل گیری و وجود زمینه های خودآگاهی به این مبانی هویتی.
مطابق بحث طرح شده، وضعیت تحقیقات سلجوقی در ایران دوره ی معاصر، مسأله ای است که می خواهیم آن را در ارتباط با دو مقوله ی به هم پیوسته مبانی هویتی جامعه ی ایرانی در دوره ی معاصر و عنصر خودآگاهی تاریخی شکل گرفته در آن، مورد بررسی قرار دهیم. با نگاهی به شرایط عصر مشروطه به بعد که از این مقطع گونه ای خودآگاهی و نگرش جدید نسبت به تاریخ ایران شکل گرفت، شاهد هستیم که تلاش های گسترده ای در تعریف مبانی یا مهم ترین عناصر هویتی جامعه ی ایرانی در عرصه ی تاریخی صورت گرفت. به طوری که این امر بیش تر در ارتباط با جریان های فکری مربوط به ناسیونالیسم و ملی گرایی در اروپا و جریان یافتن آثار آن به جوامعی مثل ایران خود را نشان داد. جریانی که حضور خود را به شکل قدرتمندی در فرایند شکل گیری دولت پهلوی و بازتعریف هویت قومی برای ایرانیان بر مبنای عنصر تعلقات قومی و نژادی منحصر به یک قوم خاص که تنها برای آن هویت ایرانی قائل شدند، نشان داد. مطابق چنین نگرشی به مقوله ی هویت و مبانی شکل دهنده ی آن که اصالت را به تعلقات و ارزش های قومی و نژادی آریایی می داد، بخشی از تاریخ نگاری و تحقیقات و پژوهش های تاریخی هم در جامعه ی روشنفکری و دانشگاهی ایران معاصر که به شدت دلبسته ی ناسیونالیسم تازه تعریف شده بود، به سمت و سوی بی اعتنایی به بخش مهمی از مظاهر تاریخی و تمدنی ایران عصر سلجوقی و توجه به مسائل و پدیده هایی از تاریخ ایران در این دوره سوق یافت که با عنصر ارزش های قومی و نژادی تعریف شده در ناسیونالیسم جدید در ارتباط بود. بر همین اساس، بخشی از تحقیقات و تفکرات مربوط به دوره ی سلجوقی در ایران و نتایج ناشی از آن، بیش از آن که ناشی از واقعیات تاریخی این دوره ی تاریخی و فهم و شناخت آن باشد. متأثر از واقعیات تاریخی ناسیونالیسم در دوره ی معاصر است. چرا که دوره ی سلجوقی یکی از مهم ترین ادوار تاریخی ایران دوره ی اسلامی است که در آن برای اولین بار یک نظام سیاسی قدرتمند و یکپارچه در ایران و دیگر بخش های جهان اسلام، توسط مجموعه ای از اقوام و قبایل مهاجر ترک به حوزه ی تمدن ایرانی و اسلامی شکل گرفت، که این امر برای جریان های فکری متأثر از ناسیونالیسم در ایران معاصر به علت حضور یک قوم غیرایرانی، نامیمون تلقی شد و موجبات بی اعتنایی و بیگانگی با این بخش از تاریخ ایران را فراهم ساخت.
در عین حال که ایران عصر سلجوقی به عنوان یک دوره ی برجسته در نقش آفرینی ترکان درحیات سیاسی ایران و بخش های اجتماعی مرتبط با آن مطرح است. از دیگر ویژگی های عصر سلجوقی، قرین شدن حضور برجسته ی اقوام و قبایل ترک با حضور سیاسی و پررنگ مذاهب اهل سنت و افکار و اندیشه های تشکیلات مربوط به آن در ایران است. این امر در حالی است که از دوره ی صفویه به بعد، به علت دگرگونی های عظیم در حیات مذهبی جامعه ی ایرانی، مذهب تشیع بعد از یک دوره ی طولانی در حاشیه و اقلیت بودن، تحت شرایط و تحولات خاص، به مذهبی مسلط و فراگیر مبدل در ایران مبدل شد و همین مسأله به تدریج زمینه ساز گونه ای گسست مذهبی و فکری با بخش مهمی از تاریخ گذشته ی ایران را فراهم ساخت، که ایران عصر سلجوقی از مهم ترین آن ادوار بود. به جهت چنین ویژگی های فرهنگی و مذهبی جامعه ی ایرانی، که هر اندازه که تعلق به هویت و ارزش های مذهبی شیعه در ایران پررنگ تر و برجسته تر شد، به همان اندازه یک نوع بیگانگی و بی اعتنایی به حیات فکری و مذهبی جامعه ی ایرانی دوره ی سلجوقی صورت گرفت و تعلقات و ارزش های مذهبی هم توانست در کنار تعلقات و ارزش های قومی ناشی از ناسیونالیسم جدید، به نوعی وضعیت تحقیقات سلجوقی در ایران را تحت تأثیر قرار دهد. به طوری که آثار این عامل اخیر را می توانیم در بی توجهی تاریخ نگاری بعد از عصر صفوی در ایران نسبت به تاریخ سلجوقیان و بی اعتنایی به تحقیقات تاریخی سلجوقی در دهه های بعد از انقلاب اسلامی سال 57 مشاهده کنیم.
البته علی رغم شرایط گذشته در شرایط کنونی به نظر می رسد به علت حاکم شدن فضای نسبی مبتنی بر عقلانیت در پژوهش های تاریخی و نگرش های غیرارزش داوری درباره ی برخی ادوار تاریخی ایران در مجامع دانشگاهی و پژوهشی، شرایط و زمینه های مساعدی فراهم شده تا بتوان با تاریخ ایران دوره ی سلجوقی، آن چنان که متعلق به خود بوده، آشتی کرد و دیگر آن نگاه های غرض آلود و بدبینی های مبتنی بر طرد و نفی بخش های مهمی از میراث و واقعیات تاریخی دوره ی سلجوقی و یا بیگانگی و بی اعتنایی را کنار گذاشت و موجودیت جامعه ی ایرانی را با تمام بخش های آن با رویکردی عالمانه مورد تحقیق و پژوهش قرار داد. چرا که قهر یا طرد و نفی بخشی از تاریخ این دوره یا شیفتگی و دلبستگی به بخش های دیگری از آن، هیچ کدام ما را به دانش تاریخی واقع گرا و معقول نخواهد رساند و فراتر از آن، موجبات غفلت از یک دوره ی مهم از تجربیات تاریخی جامعه ی ایرانی را فراهم ساخت. به همین خاطر شایسته است تاریخ ایران دوره ی سلجوقی به اندازه ی اهمیت این دوره سرنوشت و سرگذشت تاریخی ایرانیان و جایگاه آن در فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی، با نگاهی عالمانه و انتقادی مورد بررسی قرار گیرد. چرا که ورود سلجوقیان به ایران و دیگر جوامع اسلامی هم جوار در پی شکست غزنویان در نبرد دندانقان به سال 431 ق. و شکل گیری نظام سیاسی واحد در محدوده ی جغرافیایی گسترده ای که از ترکستان و ماوراء النهر و بلاد عجم (ایران) تا عراق عرب و بلاد روم (آناتولی) و شام را شامل می شد، از مهم ترین تحولات جهان اسلام در قرون پنجم و ششم هجری بود که در اثر آن، برای اولین بار در تاریخ ایران دوره ی اسلامی، شاهد تشکیل یک امپراتوری گسترده در سرزمین های اسلامی به مرکزیت ایران و تبدیل جامعه ی ایرانی به کانون و مرکز سیاسی فرهنگ و تمدن اسلامی هستیم.
اهمیت حضور و نقش آفرینی سلجوقیان و وسعت تحولات فکری و اندیشه ای و تمدنی این دوره در تاریخ ایران و جهان اسلام به حدی است که مقایسه ی آن با تحقیقات صورت گرفته درباره ی سلجوقیان در ایران، ناچیز بودن پژوهش ها را نشان می دهد. ورود سلجوقیان به ایران و جهان اسلام، برای اولین بار یک نوع وحدت سیاسی و مذهبی را در جامعه ی ایرانی با محوریت اندیشه ی سیاسی سلطنت و پادشاهی ایرانی و مبانی مذهب اهل سنت پدید آورد که درباره ی علل و چرایی و آثار و پیامدهای این قضیه در وضعیت حیات فکری و اجتماعی ایرانیان، پژوهش های جدی تاریخی و جامعه شناختی صورت نگرفته است. الا از منظر برجسته ساختن آثار و مظاهر تفکر و اندیشه ی سیاسی ایرانی در شکل نظریه ی سیاسی موسوم به اندیشه ی «ایرانشهری ». آن هم از موضعی که بیش تر درصدد نشان دادن سابقه و ریشه داری اندیشه ی ایرانی، و بدوی جلوه دادن کل مظاهر مربوط به سلجوقیان صورت گرفته است. در واقع یکی از مشکلات حاکم در تحقیقات سلجوقی، متأثر از گرایش های ناسیونالیستی معطوف به قوم خاص در ایران این است که یک نوع نگاه ارزشی ایجابی و سلبی نسبت به این دوره حاکم شده که بخشی از آن معطوف به ستایش و تمجید یک جانبه از کل ظواهر و نهادها و میراث و شخصیت های «متمدنی» است که رنگ ایرانی بدان ها داده اند، و بخش دیگر هم مجموعه ای از نهادها و افکار و اندیشه ها و اقدامات و تلاش هایی است «بدوی» که رنگ سلجوقی به خود گرفته است. روایت و نگرشی کلیشه ای که نسبت به غالب ادوار تاریخی ایران دوره ی اسلامی شایع و رایج است. به طوری که تحقیقات گسترده ی سید جواد طباطبایی و طیفی از محققان درجه دوم درباره ی اندیشه ی سیاسی و نظامات سیاسی در ایران دوره ی سلجوقی را می توان در این زمینه مورد توجه قرار داد که بیش تر از منظر تعلقات قومی مبتنی بر ایران گرایی و اندیشه ی شاهنامه ای، که در آن، ایران و عناصر و شخصیت های ایرانی به عنوان یک ارزش تاریخی مسلم و یک امر بر حق در مقابل « توران» و عناصر متعلق بدان مطرح می شود، مورد توجه قرار گرفته است. به طوری که تحت تأثیر افکار و اندیشه های طباطبایی، که البته در این مورد فضل تقدم را باید به محققان مطرحی چون ذبیح الله صفا(1) داد، گونه ای تفکر و اندیشه در ایران درباره ی نقش تاریخی سلجوقیان مطرح شده که از یک سو، مسأله ی انحطاط اندیشه و علم در ایران و از دیگر سو، ترویج و تثبیت «استبداد» در تاریخ ایران را ناشی از قدرت «شمشیر» ترکان سلجوقی و اتحاد آن ها با اعراب به زعم ایشان «متحجر اشعری» مطرح کرده که به واسطه ی حضور سلجوقیان در سرنوشت تاریخی ایرانیان ، حکمت و اندیشه و فضیلت های ایرانی و کلاً تمدن ایرانی دچار رکود و انحطاط شد.
البته باید گفت با ورود سلجوقیان به ایران و دیگر سرزمین های اسلامی هم جوار، هم پای تقویت موقعیت نهاد سلطنت توسط وزراء و دیوانسالاران ایرانی، نهادهای دینی و هم مطابق سنت های پادشاهی ایرانی و سنت های خلافت در اسلام، به عناصری متحد و مرتبط با دیوانسالاری حاکم در نظام سیاسی مبدل شد و از حوزه ی نفوذ خلافت خارج شد و به شکل کامل، تحت نفوذ نهاد سلطنت قرار گرفت که ایران در کانون چنین تحول فکری و اندیشه ای قرار داشت. به طوری که نتیجه ی آن، برقراری گونه ای وحدت سیاسی- مذهبی در ایران تحت سایه ی شکل گیری نظام سلطنتی حافظ و مدافع مذاهب اهل سنت، خصوصاً مذهب شافعی و ارزش های مربوط بدان بود که آثار خود را در شکل رکود موقعیت و جایگاه علوم عقلی و فلسفی و گسترش نهادها و مراکز فکری و اندیشه ای متعلق به مذاهب اهل سنت در جامعه ی شهری ایرانی و گسترش آموزش و ترویج علوم دینی، در کنار خلق متون گسترده مربوط به عرصه ی دین و شریعت از منظر رویکردی فقهی و سیاسی نشان داد؛ مسأله ای که هنوز چیستی و چرایی چنین پدیده ای و ابعاد و پیامدهای آن مورد پژوهش های جدی و عالمانه قرار نگرفته و مطابق پیش فرض ها و گرایش های فکری ناشی از ناسیونالیسم ایرانی به شکل ساده سازی شده در شکل شمشیر سلجوقیان ترک نشان داده شده است. آن هم بدون این که به زمینه های تاریخی و اجتماعی و فرهنگی این مسأله و نقش تئوریسین ها و مجریان تفکر ایجاد وحدت سیاسی و مذهبی در ایران دوره ی سلجوقی که همان اندیشمندان و متفکران و سیاستمداران ایرانی بودند، توجه شود؛ اعم از ایرانیانی که در عرصه ی سیاست قلم می زدند یا اندیشمندانی که در عرصه ی دین و شریعت می نوشتند یا وزرا و صاحب منصبان دیوانی که اداره و سیاست گذاری سلطنت سلجوقی را عهده دار بودند.
البته رواج نظامی گری و سیاست های نظامی به واسطه ی ورود نیروهای ایلی ترکمان که به شکل طوایف و قبایل کوچنده وارد سرزمین های اسلامی شده و در خدمت حکام سلجوقی و امرای ترکمان فعالیت می کردند، از پیامدهای ورود سلجوقیان به سرزمین های اسلامی بود. به طوری که آثار خود را در شکل اقدام سلجوقیان در حذف حکام و قدرت های محلی کرد و عرب و دیلم حاکم در ایران و دیگر بلاد اسلامی و تشکیل نیروی نظامی جدید غلامان ترک، به عنوان جایگزینی برای نیروهای نظامی ایلی، که منجر به حذف حکام محلی و قوای ایلی از صحنه ی قدرت و پیدایش قشر جدیدی از اشرافیت نظامی و سیاسی موسوم به غلامان امیر، در ساختار قدرت شد، نشان داد و همین رویداد به شکل قابل توجهی آینده ی حیات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی را در ایران تحت تأثیر قرار داد؛ مسائلی که در نوع خود دارای اهمیت، و نیازمند پژوهش های عمیق است. زیرا جدای از نتایج این چنین دگرگونی هایی در عرصه ی حیات سیاسی و فکری جامعه ایرانی، سیاست های اقتصادی سلجوقیان در گسترش نظام اقطاع و تبدیل آن به یک سیاست اقتصادی رسمی و فراگیر و پیامدهای آن، از دیگر تحولات اساسی در عرصه ی حیات اقتصادی جامعه ی ایرانی بوده که به واسطه ی رکود اقتصادی زراعی تجاری و گسترش نظامی گری در دوره ی سلجوقی پدید آمد و آثار آن تا دوره ی ایلخانی و صفوی هم تداوم یافت. همین مساله دیرپا بودن تأثیرات برخی پدیده های شکل گرفته در ایران عصر سلجوقی را برای دوره های بعدی تاریخ ایران نشان می دهد و از این لحاظ، نیازمند پژوهش های جدی با نگاه و رویکردهای تطبیقی جدید است.
یکی از مسائل تأمل برانگیز در زمینه ی تحقیقات سلجوقی در ایران، اعم از تألیف یا ترجمه این است که هنوز اثر تحقیقی مستقل در بررسی تاریخ تحولات جامعه ی ایرانی در این دوره که در آن به شکلی جامع و نسبتاً مفصل، بخش مهمی از تحولات این دوره مورد بررسی قرار گیرد، وجود ندارد. برخی تلاش های صورت گرفته در این زمینه هم شکلی قدیمی و غالباً تک بعدی و ناقص دارد یا به صورتی است که تاریخ ایران عصر سلجوقی و بخشی از رویدادهای آن به صورت مجمل در زیرمجموعه ی مباحث مربوط به دیگر ادوار تاریخی ایران مورد بررسی قرار گرفته است، و یا برخی آثار تألیفی یا ترجمه ای مربوط به این دوره بیش تر از آن که تحقیقی باشند، دارای جنبه درسی هستند. به عنوان مثال، کتاب قدیمی و مشهور عباس اقبال با عنوان وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی (2) که صرفاً اقدام به گردآوری محققانه ی اخبار و اطلاعات تاریخی مربوط به تاریخ وزارت و از جمله احوال و اقدامات وزرای عصر نخست سلجوقی کرده، (شامل تاریخ وزارت از دوره ی طغرل تا سلطنت سنجر در خراسان) از جمله نخستین و شاید تنها تحقیقات جدی توسط نخستین نسل از مورخان دانشگاهی ایرانی باشد که درباره ی سلجوقیان صورت گرفته است.
کتاب از سلاجقه تا صفویه(3) از دیگر آثار تحقیقی قدیمی است که توسط نصرالله مشکوتی تاریخ سلجوقیان را به شکل مجمل و خلاصه در کنار تاریخ دیگر دوره های تاریخی مورد توجه قرار داده است که چندان دارای ارزش پژوهشی نیست.
از دیگر پژوهش های مستقل صورت گرفته توسط دومین نسل از محققان دانشگاهی ایران درباره ی بخشی از تاریخ سلجوقیان، که حیات فکری و آموزشی جامعه ی ایران عصر سلجوقی را مورد توجه قرار داده، اثر تألیفی نورالله کسایی با عنوان مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن(4) است؛ تحقیقی ارزشمند که در آن به شکل متمرکز و مفصل، بخشی از نظام آموزشی عصر سلجوقی با محوریت مدارس نظامیه مورد بحث قرار گرفته است.
جدای از برخی تحقیقات تاریخی مذکور که درباره ی سلجوقیان در ایران صورت گرفته و شکلی قدیمی و ناچیز دارند، بخش دیگر از تلاش های صورت گرفته درباره ی تاریخ سلجوقیان، شکل ترجمه ای دارد. البته تحقیقات ترجمه ای صورت گرفته هم از یک سو شکلی قدیمی دارند و چندین دهه قبل صورت گرفته اند و از دیگر سو در آن ها تاریخ سلجوقیان به شکل مستقل مورد توجه قرار نگرفته و مطابق تعاریف اروپایی از تقسیم بندی دوره های تاریخی ایران، رویدادهای جامعه ی ایرانی در عصر سلجوقی با تمرکز دررخدادهای سیاسی و برخی جریان های فکری، در پیوند و ارتباط با تحولات تاریخ میانه ی ایران، مورد توجه بوده است. ترجمه هایی که غالباً براساس تألیفات نسبتاً گسترده و متنوع آن لمبتون، مورخ انگلیسی صاحب تخصص در تاریخ میانه ی ایران صورت گرفته و هر چند مباحث طرح شده در ایران آثار درقیاس با وسعت تحولات تاریخی عصر سلجوقی و تنوع آن، ناچیز و دارای شکلی اجمالی است، اما در مقایسه با آثار تألیفی توسط محققان ایرانی درباره ی پژوهش های مربوط به تاریخ سلجوقیان، به مراتب دارای ارزش پژوهشی بیش تر است. آثاری چون مالک و زارع در ایران(5)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران(6)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام(7) و دولت و حکومت در اسلام(8) که بخشی از حیات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه ی ایران عصر سلجوقی در آن ها مورد بررسی قرار گرفته است.
پژوهش دیگر مربوط به متون ترجمه ای درباره ی تحقیقات سلجوقی، مجلدی از مجموعه ی پژوهشی دانشگاه کمبریج درباره ی تاریخ ایران است. قسمتی از مجلد پنجم این اثر، شامل مقولاتی پژوهشی درباره ی سلجوقیان است که توسط لمبتون، باسورث و باوسانی صورت گرفته است.(9) البته مقاله ی لمبتون دراین اثر که مفصل ترین پژوهش در قیاس با دیگر مقالات است، تکرار همان مطالبی است که در پژوهش های دیگر وی آمده است. تنها ترجمه ی مربوط به پژوهشی مستقل در بخشی از نهادهای سیاسی سلجوقی کتاب دیوانسالاری در عهد سلجوقی(10)، تألیف کارلا کلوزنر است که در اصل، رساله ی دکترای وی درباره ی بخشی از تاریخ عصر سلجوقی بوده و تاریخ نهاد وزارت و ساختار و تحولات آن را از ابتدا تا انتهای حکومت سلجوقی با محوریت نقش و اختیارات مقام وزیر، مورد بررسی قرار داده است. این کتاب به نوعی می تواند مکمل اثر عباس اقبال باشد که وی با رویکردی فردمحور، تاریخ وزارت را مورد توجه قرار داده، در حالی که کلوزنر با نگرشی ساختاری و نهادی تاریخ وزارت را به شکلی مجمل مورد بررسی قرار داده است.
از دیگر آثار تألیفی ترجمه شده که در آن بخشی از تاریخ قومی و منشأ و پیشینه ی تاریخی سلجوقیان و دیگر قبایل ترکمان مرتبط با آن ها مورد پژوهش قرار گرفته، اثری است با عنوان اوغوزها(11) تألیف فاروق سومر، مورخ ترک، که البته متن کامل آن اخیراً به فارسی ترجمه شده است(12) دراین اثر، سابقه و منشأ و خاستگاه قومی سلجوقیان نه به شکلی مستقل، بلکه در زیر مجموعه و در ارتباط با دیگر اقوام و قبایل ترک مورد توجه قرار گرفته است.
بخش دیگری از پژوهش های مربوط به تاریخ ایران عصر سلجوقی، تلاش هایی است که در زمینه ی توجه به وضعیت سیر اندیشه و تفکر سیاسی در این دوره صورت گرفته است. در واقع در پژوهش های تاریخی نسل دوم از محققان دانشگاهی ایرانی، که جواد طباطبایی(13) را می توان برجسته ترین آن ها دانست، مهم ترین موضوعاتی که درباره ی تاریخ ایران عصر سلجوقی مورد توجه قرار گرفته، همان تلاش هایی است که در ارتباط با جریان تألیف و ترجمه ی متون سیاسی موسوم به «اندرز نامه نویسی» یا همان «سیاست نامه نویسی» است که با عنوان اندیشه ی «ایرانشهری» در زیر مجموعه ی جریان کلی تفکر و اندیشه ی سیاسی در ایران مورد توجه قرار گرفته است. به طوری که در مجموعه ی پژوهش های متنوع و متعدد وی، دوره ی سلجوقی و اندیشمندان و نظریه پردازان ایران عصر سلجوقی، دارای جایگاه و سهم ویژه ای بوده اند و ایران عصر سلجوقی به عنوان دوره ای که در آن «گام های بزرگی در تدوین نظریه ی نوین سلطنت» و « اندیشه ی ایرانشهری» برداشته شد، مورد توجه قرار گرفته است.
جدای از عوامل طرح شده و ترسیم بخشی از آثار آن برای آینده ی تحقیقات سلجوقی در ایران دوره ی معاصر، از دیگر مسائلی که تحقیقات و پژوهش های عمیق و پردامنه در مورد تحولات جامعه ی ایرانی در عصر سلجوقی را برای اهل پژوهش دچار محدودیت های حرفه ای می کند، کمبود منابع و متون تاریخ نگاری مربوط به تحولات تاریخی این دوره است. مسأله ای که از یک سو به سیاست رسمی سلجوقیان در عدم حمایت از تاریخ نویسی و مورخان برمی گردد و از دیگر سو به فقدان برخی منابع تاریخی تألیف شده در این دوره .(14) در کنار این امر، تصحیح و چاپ انتقادی متون تاریخ نگاری مربوط به این دوره هم چندان وضعیت مناسبی نداشته و ابعاد توجه اندک اهل تحقیق و پژوهش به متون و میراث مکتوب متعلق به تاریخ نگاری سلجوقی را نشان می دهد. زیرا از یک سو تلاش های صورت گرفته در چاپ متون تاریخ نگاری سلجوقی غالباً مربوط به چندین دهه قبل بوده و به شکلی غیرانتقادی چاپ شده اند(15) و یا در خارج از ایران و توسط محققان غیرایرانی صورت گرفته اند.(16) حتی ترجمه ی برخی متون عربی مربوط به این دوره هم شکلی قدیمی و از حیث رعایت اصول مربوط به ترجمه ی متون تاریخی شکلی نامناسب دارد.(17) البته برخی متون تاریخ نگاری این دوره هم هستند که به واسطه ی تلاش های برخی محققان و مترجمان درطول چندین سال اخیر، برای اولین بار ترجمه و یا به صورت انتقادی تصحیح و چاپ شده اند.(18)
در کنار مجموعه ای از علل و زمینه های طرح شده که تحقیق و پژوهش های جدی درباره ی تاریخ ایران دوره ی سلجوقی را دچار محدودیت های اساسی ساخته، فقدان نسلی از فارغ التحصیلان دانشگاهی و متخصصان تاریخ ایران عصر سلجوقی، از دیگر مسائلی است که نقش اساسی در عدم شکل گیری پژوهش های تخصصی و مستقل و دامنه دار درباره ی تاریخ ایران این دوره داشته است. به طوری که در طول چندین دهه از زمان مطرح شدن تاریخ به عنوان علمی دانشگاهی و تخصصی، در بین نسل های گذشته محققان و مورخان ایرانی، تقریباً کسی را سراغ نداریم که به عنوان محقق صاحب نظر و تخصص در تاریخ سلجوقیان مطرح باشد و این نکته ای است که می توان بخشی از چرایی توجه اندک و غیرمستقل به پژوهش تاریخ ایران عصر سلجوقی را در آن جویا شد. البته این نقصان از دهه ی هشتاد به بعد تدریجاً در مراکز دانشگاهی و تحقیقی ایران در حال جبران شدن است و به واسطه ی پیدایش نسل جدیدی از محققان و پژوهشگران دانشگاهی صاحب تخصص در تاریخ سلجوقیان، که در واقع نخستین نسل از پژوهشگران ایرانی سلجوقی شناش هستند، در طول چندین سال اخیر مقالات متعدد و متنوعی از زوایا و دیدگاه های مختلف درباره ی بخش هایی از تاریخ جامعه ی ایرانی که تاکنون مورد بی توجهی یا عنایت کم تر واقع شده، نوشته شده است.
به همین خاطر شایسته است در این جا به برخی از این تلاش های جدید در عرصه ی پژوهش های سلجوقی که نویدبخش آینده ی بهتری برای مطالعات تاریخ و جامعه ی ایران عصر سلجوقی است، اشاره کنیم. البته مقالات و آثار متعددی به شکل پراکنده از طرف محققان و پژوهشگران تاریخ درباره ی تاریخ سلجوقیان در موضوعات گوناگون در حال انجام است(19) که پرداختن به همه ی آن ها در این مجال اندک ممکن نبوده و در این جا تنها به برخی محققانی که بیش تر متمرکز در پژوهش های سلجوقی هستند، می پردازیم. از جمله پژوهشگران صاحب تخصص و اندیشه در پژوهش های سلجوقی، دکتر شهرام یوسفی فر است که در زمینه ی تحقیقات اجتماعی مربوط به جامعه ی ایران عصر سلجوقی تلاش های ارزشمندی را شروع کرده اند و امیدواریم در آینده ای نزدیک، تلاش های ایشان خود را در شکل پژوهشی جامع در تاریخ اجتماعی ایران عصر سلجوقی نشان دهد؛ تحقیقاتی که متمرکز در پژوهش درباره ی جامعه ی شهری در ایران عصر سلجوقی و ساختار دگرگونی های حیات شهری و مناسبات اجتماعی حاکم در آن و بخشی هم مربوط به حیات روستایی و جامعه ی دهقانی در این دوره است.(20)
از دیگر محققان و پژوهشگران صاحب نظر و تخصص در تاریخ ایران سلجوقی، دکتر اسماعیل حسن زاده است. البته دامنه ی پژوهشهای ایشان جدای از عصر سلجوقیان، در دوره های غزنوی و آل بویه هم متمرکز است که در مجموع، مربوط به تاریخ میانه ی ایران است. از جمله علایق پژوهشی ایشان، مطالعه ی اندیشه ها و نهادهای سیاسی و تغییرات و دگرگونی های آن در ایران عصر سلجوقی است.(21)
دکتر مجتبی خلیفه، از دیگر محققان تاریخ ایران عصر سلجوقی هستند که بیش تر با پژوهش در تاریخ تجارت و مناسبات تجاری در ایران عصر سلجوقی و شناسایی متون مربوط به این دوره، فعالیت های تحقیقی شان را شروع کرده اند.(22)
نگارنده هم در طول چندین سال اخیر بخش مهمی از تمرکزم، معطوف به پژوهش در زمینه هایی چون از تجارت و نظام اداری و اقتصادی و مالی دولت سلجوقی بوده که بخشی از آن در قالب سلسله مقالاتی منتشر شده(23) و بخشی دیگر، معطوف به انجام پژوهش هایی در دو حوزه ی وضعیت تاریخ نگاری و سیاست و اقتصاد در ایران عصر سلجوقی است، که در حال تکمیل است. هم چنین نسل جدیدتری از محققان و پژوهشگران تاریخ سلجوقی در مقاطع تحصیلات تکمیلی در دانشگاه های کشور در حال تربیت هستند که همین مسأله، نشان دهنده ی آینده ی بهتری برای تحقیقات سلجوقی در ایران است.

پی نوشت ها :

1- صفا، ذبیح الله(1371)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم.
2- اقبال، عباس( 1338). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی. به کوشش محمدتقی دانش پژوه و یحیی ذکاء. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
3- مشکوتی، نصرالله( 1343)، از سلاجقه تا صفویه. تهران: ابن سینا.
4- کسایی، نورالله( 1374)، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
5- لمبتون، آن(1377)، مالک و زارع در ایران. ترجمه ی منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهاردهم.
6- (1382)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمه ی یعقوب آژند. تهران: نشر نی، چاپ دوم.
7- (1363)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام. ترجمه ی یعقوب آژند. تهران: امیرکبیر.
8- (1374). دولت و حکومت در اسلام. ترجمه و تحقق سید عباس صالحی و محمد مهدی فقیهی. تهران: مؤسسه ی چاپ و نشر عروج.
9- (1380). تاریخ ایران کمبریج، جلد5. ترجمه ی حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم
10- کلوزنر، کارلا( 1363). دیوانسالاری در عهد سلجوقی. ترجمه ی یعقوب آژند تهران: امیرکبیر.
11- سومر، فاروق(1380). اوغوزها (ترکمن ها). ترجمه ی آنادردی عنصری. گنبدقابوس: انتشارات حاج طلایی.
12- سومر، فاروق(1390). تاریخ غزها( ترکمن ها) تاریخ، تشکیلات طایفه ای و حماسه ای. ترجمه ی دکتر وهاب ولی.تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
13- برخی از تألیفات مطرح جواد طباطبایی که در هر کدام گریزی به تاریخ سلجوقیان زده شده و قرائتی خاص و ثابت و کلیشه ای درباره ی جایگاه سلجوقیان در تاریخ ایران مطرح شده، عبارتند از:
- درآمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. تهران: انتشارات کویر، چاپ نخست 1367، چاپ دهم 1388
- زوال اندیشه سیاسی در ایران. تهران: انتشارات کویر، چاپ نخست 1373، چاپ سوم 1377.
- ابن خلدون و علوم اجتماعی. تهران: انتشارات طرح نو، چاپ نخست 1374، چاپ سوم 1386.
- خواجه نظام الملک. تهران: انتشارات طرح نو، چاپ نخست 1375، تبریز: انتشارات ستوده، چاپ دوم 1385.
- تأملی درباره ایران، جلد نخست، دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران: مؤسسه ی نگاه معاصر، چاپ نخست 1380، چاپ دوم 1381، چاپ سوم 1382، چاپ هفتم 1386.
-زوال اندیشه سیاسی در ایران، ویراست دوم. تهران: انتشارات کویر، چاپ نخست 1383، چاپ سوم 1385.
- تأملی درباره ایران، بخش نخست از جلد دوم، مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تبریز: انتشارات ستوده، چاپ نخست 1384، چاپ دوم 1386.
14- در مورد مسأله مذکور رجوع کنید به مقاله ای که توسط نگارنده با مشخصات ذیل نوشته شده است:
صدقی، ناصر(1388) .«بررسی محدودیت های شناخت تحولات ایران عصر سلجوقی». پژوهش های علوم تاریخی دانشگاه تهران، سال اول، شماره ی 2.
15- در عین ارج نهادن به تلاش ها و زحمات نخستین محققان و مصححان متون تاریخ نگاری سلجوقی که سابقه ی اقدام ارزشمند آن ها به چندین دهه قبل می رسد، در این مورد تصحیح و چاپ انتقادی متون تاریخ نگاری ذیل که همگی هم به زبان فارسی تألیف شده اند، به علت قدیمی و نایاب بودن و چاپ غیرانتقادی و غیرمحققانه، کاملاً ضروری است:
بیهقی (ابن فندق). ابوالحسن علی بن زید(1317). تاریخ بیهق. تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار. تهران: بنگاه دانش.
ابن بلخی(1343). فارسنامه به کوشش علی نقی بهروزی. شیراز: انتشارات اتحادیه مطبوعاتی فارس.
نیشابوری، ظهیرالدین(1332)، سلجوقنامه. به کوشش میرزا اسماعیل خان افشار. تهران: کلاله خاور.
راوندی، ابوبکر محمد(1921)، راحه الصدور و آیه السرور. تصحیح محمد اقبال. لیدن، اوقاف گیب.
ابوالرجاء قمی، نجم الدین(1363)، تاریخ الوزراء. به کوشش محمدتقی دانش پژوه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
16- عماد الدین، محمد اصفهانی(1900/1318) تاریخ دوله آل سلجوق. انشاء الفتح بن علی بن محمد البنداری، مصر: شرکه طبع الکتب العربیه.
حسینی، صدرالدین ابی الحسن(1984/1404). اخبار الدوله السلجوقیه. اعتنی بتصحیه محمد اقبال. بیروت: منشورات دارالافاق الجدیده.
17- اصفهانی، بنداری(2536). تاریخ سلسله سلجوقی. ترجمه ی محمدحسین جلیلی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. البته باید اذعان کرد که ترجمه ی نثر عمادالدین اصفهانی حتی در شکل بازنویسی و ساده شده ی آن که توسط بنداری صورت گرفته. کاری سخت و طاقت فرسا بوده و به همین خاطر، تلاش های مترجم و محقق مسلط به زبان عربی، آقای محمد حسین خلیلی در زمان خود ارزشمند و کاری بزرگ محسوب می شود. اما ایشان با این که در زمینه ی ترجمه ی تاریخ عمادالدین به زبان فارسی موفق بوده اند، به علت آشنایی اندک با توجه کم به اهمیت اصطلاحات و مفاهیم و ادبیات رایج در فرهنگ و ادبیات تاریخ نویسی عصر سلجوقی، خیلی از عبارات و اصطلاحات و مفاهیم و القاب و عناوین را که در زمان خود دارای معنای مشخص هستند و شایسته ی نقل به همان صورت اصلی بوده اند، به ادبیات رایج در زبان فارسی امروزین بازگردانده اند و معنا و جایگاه غالب مفاهیم و اصلاحات را از آن شکل اصلی آن ها تحریف کرده اند که با این ملاحظات، ترجمه ی مجدد زبده النصره به زبان فارسی در عین حفظ اصالت ادبیات و اصلاحات و مفاهیم تاریخی مطرح در آن، ضروری است.
18- حسینی، صدرالدین ابوالحسن (1380). زبده التواریخ یا اخبار امراء و پادشاهان سلجوقی. ترجمه ی رمضان علی روح اللهی. تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
عبدالغافر فارسی، الامام الحافظ ابوالحسن (1362). تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق. المنتخب ابواسحق ابراهیم بن محمد الازهر الصیریفینی. اعداد محمد کاظم المحمودی .قم: الناشر جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه.
عبدالغافر فارسی، الامام الحافظ ابوالحسن (1384). المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور. بتحقیق محمد کاظم المحمودی تهران: نشر میراث مکتوب.
مجمل التواریخ و القصی(2000/1378)، ویرایش سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر. آلمان: دومونده، نیکارهوزن.
ابوحامد کرمانی، افضل الدین(1383). مجموعه آثار افضل کرمانی. به کوشش دکتر محمد صادق بصیری. کرمان: دانشگا ه شهید باهنر.
تاریخ سیستان(1381).تصحیح محمدتقی ملک الشعراء بهار. تهران: انتشارات معین.
19- در این جا شایسته است به محققانی چون دکتر پروین ترکمنی آذر و دکتر علی اکبر کجباف و دکتر محسن مرسلپور که مقالاتی را در موضوعات مختلف درباره ی سلجوقیان نوشته اند، اشاره کنیم. از جمله محققان این حوزه نیز باید از دکتر ابوالقاسم فروزانی یاد کرد که در حوزه ی تحقیقی تاریخ حکومت های ترک نژاد در جغرافیای سیاسی ایران بزرگ، به تألیف آثاری اقدام کرده اند.
20- بخشی از پژوهش های ایشان درموضوعات مذکور عبارتند از:
- «الگوهای گسترش کالبدی شهر در سده های میانه تاریخ ایران»، 1385، پژوهشنامه علوم انسانی، ش 52.
- «بررسی ویژگی ها و مؤلفه های تاریخی مفهوم شهر در سده های میانه تاریخ ایران». 1385، فرهنگ، ش 19.
-« تأملاتی در مقوله شکل شهر و مناسبات شهرنشینی». 1384، فرهنگ، ش18.
- «بررسی چگونگی تأثیرگذاری باورهای مذهبی بر زندگی اجتماعی شهر ری در عصر سلجوقی»، 1390، جستارهای تاریخی، سال 1، ش1.
- «تأملاتی در زندگی شهری و روستایی سده های ایران»، 1387، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش126.
- «مروری بر منظرهای مطالعه تاریخ اقتصادی اقتصادی شهرهای ایران»، 1390، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش156.
- «برگ زرینی از میراث مکتوب روستانشینی و تاریخ کشاورزی در ایران»، 1387، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 123.
-« درآمدی بر سنخ شناسی منابع و مآخذ مطالعات تاریخ شهر در سده های میانه تاریخ ایران»، 1390، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا.ش 157.
21- بخشی از پژوهش های ایشان درباره ی تاریخ سلجوقیان عبارت است از:
- «رویکردی متفاوت به رفتار و اصلاحات ابوالقاسم در گزینی»، 1385 ، فرهنگ ش19.
-« اصلاحات و بی ثباتی سیاسی در دوره سلجوقی»، 1386، مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، ش 50.
-«تاریخ نگری و تاریخ نگاری عمادالدین کاتب اصفهانی»، 1286، فصلنامه ی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ش 65.
22- نمونه ای از پژوهش های ایشان در موضوعات مذکور عبارتند از:
-« تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی، سده های 5 و 6 هجری با تأکید بر نقش بندر تیز». 1386، فصلنامه ی علمی و پژوهشی علوم انسانی، ش 65.
-« تجارت دریایی خلیج فارس- چین در سده های میانه به روایت ناظر چینی»، 1387، فصلنامه ی روابط خارجی، ش 36.
-« سرگذشت مردم سیراف در کتاب تاریخ المستبصر ابن ماجد»، 1384، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 93.
-« غنیه الکاتب و منیه الطالب و رسم الرسائل و نجوم الفضائل؛ دو رساله در فن کتابت از عهد سلجوقی»، 1384، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 95.
-« دین و مذهب در قلمرو اسپهبدان باوندی»، 1389، پژوهش های تاریخی، ش 6.
23- برخی از تحقیقات صورت گرفته از طرف نگارنده عبارتند از:
- «بررسی روندهای شکل گیری و دگرگونی نظام اداره ایالات سلجوقی»، تابستان 88، تاریخ اسلام و ایران علوم انسانی دانشگاه الزهراء، ش 2.
- «بررسی محدودیت های شناخت تحولات ایران عصر سلجوقی»، زمستان 88، پژوهش های علوم تاریخی دانشگاه تهران، سال 1، ش 2.
-« بررسی ساختار و ماهیت نظام حقوقی دولت سلجوقی »، پاییز 88، پژوهش های تاریخی دانشگاه اصفهان، ش 3.
- «آثار ضعف اقتصاد پولی در سیاست های اقتصادی دولت سلجوقی»، زمستان 88، فرهنگ (ویژه تاریخ)، پژوهشگاه علوم انسانی، سال 22، ش 72.
- «تحلیلی بر سیاست های اقتصادی دولت سلجوقی در زمینه نظام مالیاتی»، بهار 87، علوم انسانی دانشگاه الزهرا(ویژه تاریخ)سال18، ش 71.
-«وضعیت تجارت مسافر در ایران عصر سلجوقی»، تابستان 87، ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان(ویژه تاریخ)، سال 19، ش 53.
- «مبانی فکری تصوف خراسان در عصر سلجوقی»، بهار و تابستان 89، نشریه ی علامه دانشگاه تبریز.
-« تشکیلات و مناصب دینی در ساختار دولت سلجوقی»، بهار و تابستان 88، تاریخ ایران و اسلام، دانشگاه لرستان.
-« تشکیلات و مناصب دینی در ساختار دولت سلجوقی»، بهار و تابستان 88، تاریخ ایران و اسلام، دانشگاه لرستان.
منبع: نشریه کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 169