نوشته های غیرپزشکی جرجانی

1. کتاب المنبه یا الرساله المنبه

رساله ای است به عربی در موضوع اخلاق که در آن جرجانی از مبارزه با نفس و لذت های دنیوی سخن گفته است. این کتاب از معدود آثار جرجانی است که نسخه ی خطی قسمت هایی از آن موجود است. شاید نخستین مآخذی که این اثر را به جرجانی نسبت داده کتاب تاریخ ادبیات عرب نوشته ی کارل بروکلمان، ‌محقق آلمان، باشد. نسخه ای نفیس از این رساله در کتابخانه ی توپقاپوسرای به شماره ی 6063 محفوظ است که فیلم آن به شماره ی 224 در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران نگه داری می شود. در این رساله آمده: «بسم الله الرحمن الرحیم مالی اراک ای اخی ایّدک ا... و ایای بتوفیقه شدید السکون الی هذه الدنیا الزائله و الدار الفانیه... و قصر الملک و طهر خلقک و اوضح طرفک... و تسلیم و تدق و السلام»؛ که ترجمه ی آن چنین است: «به نام خداوند بخشنده ی مهربان، تأیید کناد خداوند تو را و مرا ای برادرِ من و توفیق دهد که سخت میل داری به زندگانی و بودن در دنیایی که زودگذر است و خانه ای که نیستی در پی اوست... (نک: بهپور اسکویی(ب)، ص183).
به نظر می رسد این رساله همان رساله ای است که در نامه ی دانشوران (ج8، ص30-31) به آن اشاره شده و در آن، بخش هایی از این رساله حاوی کلمات حکمت آمیز و عرفانی، که جرجانی خطاب به بعضی دوستان خود نگاشته، آمده است و نیز همان مطالبی که بیهقی به نقل از یک رساله از جرجانی برای خاتمه ی کتاب خود، یعنی تتمة صوان الحکمه (ص 173)، آورده است. همچنین این اثر بخش هایی از رساله ای است که در کتاب نزهة الارواح نوشته ی شمس الدین شهرزوری (ج2، ص118-121) ذکر شده است (نیز: بهپور اسکویی، همان جا)...

2. کتاب فی الرد علی الفلاسفه

رساله ای است در رد فلاسفه، به عربی. از این رساله نسخه ای در دست نیست و فقط بیهقی (ص172) به این رساله اشاره کرده و آن را جزء آثار تألیفی جرجانی در خوارزم دانسته است. از این کتاب نسخه ای در دست نیست.

3. کتاب فی التحلیل

از آثار فلسفی جرجانی به عربی است که کارل بروکلمان به آن اشاره کرده است. احتمالاً این اثر در موضوع حکمت است و در خوارزم بین سال های 521 تا 531 ق تألیف شده است. طبق نظر بروکلمان نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های هند محفوظ است (بهپور اسکویی(ب)، ص185؛ معطر، فریبرز(الف)، ‌ص19).

4. کتاب فی القیاس

از دیگر آثار فلسفی جرجانی به عربی است که کارل بروکلمان به آن اشاره کرده که در موضوع حکمت و شاید فقه نوشته شده است (بهپور اسکویی، همان جا). از این اثر نسخه هایی در کتابخانه های رامپور و پیشاور محفوظ است (معطر، همان جا).

5. کتاب وصیت نامه

این کتاب ظاهراً در علم اخلاق و به فارسی است. بیهقی (ص172)به آن اشاره کرده و آن را جزء آثار تألیفی جرجانی در خوارزم دانسته است. همچنین در نامه ی دانشوران (ج8، ‌ص32) بخش هایی از آن بدین شرح آمده است «چون با طبیب مجالست نمودی و او را جاه طلب و خودستا دیدی البته از رجوع به وی برحذر باش، چه رجوع به چنین طبیبی، ‌صحت را که لازم بدن است زایل کند، اگر صحت ظاهر را به قوت طبع دفع کند، ‌علت باطنی از وی رفع و دفع نخواهد شد» (بهپور اسکویی(ب)، ‌ص186).
منبع مقاله: ولایتی، علی اکبر؛ (1390)، سید اسماعیل جرجانی، تهران: امیرکبیر، چاپ اول