علم ماوراءالنفس در آثار فروید

* این اصطلاح را فروید در سال 1895 جعل کرد تا بدین وسیله روش فکری و نحوه ی برداشت خود را در مطالعه ی فرایندهای نفسانی ناآگاه مشخص کند. این نوع مطالعه در کنار یا ورای روان شناسی رایج قرار دارد و مختص به بررسی ضمیر ناآگاه است. در علم ماوراء النفس بررسی فرایندهای نفسانی مشروط به رابطه ای است که از لحاظ دینامیک (یعنی قدرت و توانایی آن ها)، توپیک (یعنی مواضع مختلف آن ها در دستگاه روانی) و اقتصادی (یعنی کمیّت آن ها به عنوان انرژی) با یکدیگر دارند. تمامی فرضیات روان کاوی از این ساختمان نظری منشأ می گیرند.

** این اصطلاح همزمان با اصطلاح روان کاوی در سال 1895 ابداع شد و به نوعی روان شناسی اطلاق می شود که به «ورای» ضمیر آگاه می انجامد (نامه ی فروید مورخ دهم مارس 1898 خطاب به دوستش ویلهم فلیس(1)). فروید آن را در کتاب اعمال نابهنگام روزانه (1904)روان شناسی ضمیر ناآگاه می خواند و در مقاله ای با عنوان علم ماوراءالنفس آن را نحوه ی برداشتی می داند که منتج به تحقیقات روان کاوی می شود و به فرضیات آن روشنی و عمق می بخشد. فروید در کتاب ورای اصل لذت نیز آن را به عنوان نحوه ای خاص در عرضه ی فرضیات روان کاوی معرفی می کند. سوای این تعاریف، علم ماوراءالنفس نوعی نظرپردازی یا حتی خیال پردازی است که به روان کاو اجازه می دهد از موارد بالینی خود فراتر رود و در عین حال حقانیت آن ها را به اثبات برساند. چنین است که فروید آن را به جادوگر فاوست(2)گوته تشبیه می کند، جادوگری که هرگاه به نارسایی اطلاعات حاصل از کار بالینی برخورد می کنیم، بدان رجوع می کنیم و از آن مدد می طلبیم.
لذا باید تأکید کرد که علم ماوراءالنفس کاری است همواره در حال پیشرفت(3)، بدین معنی که همواره خود را با تحول امور بالینی سازش می دهد. بدین ترتیب است که به تدریج از مرحله ی توصیفی یا به قول فروید پدیدارشناسانه به مرحله ی توضیحی که خاص علم ماوراءالنفس است، می رسیم.
هسته ی مرکزی ماوراءالنفس نظریه ی مربوط به رانش هاست که به سه بعد مختلف تقسیم می شود: نظریه ی کمیّت ها (اقتصاد روانی*)، نظریه ی مربوط به نیروهای نفسانی (دینامیسم روانی*) و نظریه ی مربوط به مواضع یا جای سیستم های مختلف نفسانی (توپیک*). فروید می نویسد: «آنچه ماوراء النفس می خوانم عبارت است از نحو برداشتی که مطابق آن هر فرایند نفسانی بنابر بُعدهای مختلف خود یعنی دینامیک، اقتصادی و توپیک مورد ارزیابی قرار می گیرد».

*** اصطلاح علم ماوراءالنفس حاکی از تفکر ابداع گر خاص فروید است. فروید در واقع اولین عالِم ماوراءالنفس است.

پی‌نوشت‌ها:

1.Wilhelm Fliess
2.Faust
3.Work in progress