جبرگرايي اقتصادي در مارکسيسم

مارکس اغلب مانند يک جبرگراي اقتصادي سخن گفته است؛ بدين معنا که به نظر مي رسد نظام اقتصادي را داراي بيشترين اهميت و تعيين کننده ي همه ي بخش هاي ديگر جامعه - سياست، دين، نظام هاي فکري و غيره - مي داند. گرچه مارکس اهميت برجسته اي به بخش اقتصادي، دست کم در جامعه ي سرمايه داري مي دهد، اما به عنوان يک ديالکتيک گرا نمي توانست موضع جبرگرايانه اي داشته باشد، زيرا ديالکتيک با اين مفهوم مشخص مي شود که بين بخش هاي گوناگون جامعه بازخورد پيوسته و کنش متقابل دايمي وجود دارد. سياست، دين و نظاير آن را نمي توان به پديده هاي ثانوي تحت سلطه ي اقتصاد تقليل داد، زيرا اين عوامل ضمن اين که تحت تأثير اقتصادند بر آن تأثير هم مي گذارند. اما با وجود ماهيت انديشه ي ديالکتيکي، باز هم مارکس را به عنوان يک جبرگراي اقتصادي تفسير مي کنند. گرچه برخي از جنبه هاي کار مارکس به اين نتيجه گيري مي انجامد، اما پذيرش آن به معناي چشم پوشي از مضمون کلاً ديالکتيکي نظريه ي اوست.
آگِر (1978) استدلال کرده است که جبرگرايي اقتصادي، به عنوان تفسيري از نظريه ي مارکسيستي در دوره ي اينترناسيونال کمونيستي دوم (1) بين سال هاي 1889 و 1914 به اوج خود رسيده بود. اين دوره ي تاريخي را غالباً اوج سرمايه داري بازاري اوليه نيز مي انگارند و فراز و نشيب هاي آن بسياري را به پيش بيني هايي درباره ي سقوط قريب الوقوع اين نظام کشانيده بود. مارکسيست هايي که معتقد به جبرگرايي اقتصادي بودند، فروپاشي سرمايه داري را اجتناب ناپذير مي دانستند. آنها بر اين نظر بودند که مارکسيسم مي تواند با تکيه بر پايايي پيش بيني کنندگي علوم فيزيکي و طبيعي، نظريه اي علمي را درباره ي اين فروپاشي (و نيز جنبه هاي ديگر جامعه ي سرمايه داري) ساخته و پرداخته کند. به اعتقاد آنها، تنها کاري که يک تحليلگر مي بايست انجام دهد، بررسي ساختارهاي سرمايه داري، بويژه ساختارهاي اقتصادي بود. در اين ساختارها فرايندهايي به کار رفته اند که الزاماً مي بايست سرمايه داري را به زانو درآورند و وظيفه ي جبرگرايان اقتصادي اين بودکه نحوه ي عملکرد اين فرايندها را افشا کنند.
فردريش انگلس، همکار و حامي مارکس راه را براي يک چنين تفسيري از نظريه ي مارکس هموار کرد؛ کارل کائوتسکي و ادوارد برنشتاين نيز در همين راستا عمل کردند. براي مثال، کائوتسکي از اضمحلال گريزناپذير - سرمايه داري سخن گفته است:
[سقوط سرمايه داري] از اين حيث اجتناب ناپذير است که مخترعان، تکنيک را بهبود مي بخشند و سرمايه داران به خاطر اشتياق شان به سود بيشتر کل زندگي اقتصادي را دچار انقلاب مي کنند؛ همچنين به اين خاطر گريزناپذير است که کارگران ساعات کار کمتر و دستمزد بيشتر را نشانه رفته اند، آنها خودشان را سازمان مي دهند و با طبقه ي سرمايه داري و دولت برآمده از آن مي جنگند؛ اجتناب ناپذير است زيرا کارگران فتح قدرت سياسي و سرنگوني حکومت سرمايه داري را سرلوحه ي کارشان قرار داده اند. سوسياليسم گريزناپذير است زيرا نبرد طبقاتي و پيروزي پرولتاريا گريزناپذير است.
(کائوتسکي، به نقل از اگر، 1978: 94)
متن بالا کنشگراني را تصوير مي سازد که ساختارهاي سرمايه داري آنها را به اتخاذ يک رشته کنش ها وا مي دارد.
همين تصوير بود که به انتقادهاي عمده اي درباره ي جبرگرايي اقتصادي علم محور منتهي شد؛ در اين انتقادات گفته مي شد که تصوير مذکور، اصول ديالکتيکي نظريه ي مارکس را زير پا گذاشته است. به بياني دقيق تر، به نظر مي رسيد اين نظريه با بي اهميت جلوه دادن انديشه و کنش فردي، ديالکتيک را دور زده است. ساختارهاي اقتصادي سرمايه داري به عنوان تعيين کنندگان انديشه و کنش فردي مهم ترين عناصر در نظر جبرگرايان بودند. چنين تفسيري درباره ي نظريه ي مارکس به سکوت گرايي سياسي مي انجاميد و بنابراين با تفکر مارکس همخواني نداشت (گيلهوت، 2002). اگر نظام سرمايه داري به دليل تناقض هاي ساختاري اش خواه ناخواه فرو خواهد پاشيد، پس چه دليلي براي اقدام افراد باقي مي ماند؟ بي گمان، با توجه به اشتياق مارکس به تلفيق نظريه و عمل، ديدگاهي که کنش را کنار مي گذارد و حتي آن را بي اهميت مي سازد، نمي تواند با سنت فکري او همخواني داشته باشد.

پي‌نوشت‌:

1- The Second Communist International

منبع مقاله :
ريتزر، جورج؛ گودمن، داگلاس جي. (1390) نظريه جامعه شناسي مدرن، ترجمه: خليل ميرزايي و عباس لطفي زاده، تهران: انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول