نويسنده: دکتر علي اکبر ولايتي
پارت ها، زماني که سلوکيان هنوز بر ايران حکومت مي کردند، در خراسان بزرگ سر برآوردند. اين سلسله را مهرداد اول ( اشک ششم؛ حکومت: حدود 170- 138/ 137 پ م ) بنيان گذاري کرد و مهرداد دوم ( 123 - 88 پ م ) و فرهاد سوم ( حکومت: 70- 57 پ م ) آن را به اوج قدرت رساندند ( حسن، 1355، ص 71 ).
به اين ترتيب، اشکانيان وارد تاريخ سياسي ايران شدند و با تسلط بر سواحل دجله و فرات و خليج فارس تا پايان فرمان روايي خويش، از تماميت بين النهرين و حق حاکميت ايرانيان بر خليج فارس، در برابر سلوکيان، و سپس، روميان دفاع کردند ( محمود آبادي، ص 325- 326 ).
مهم ترين علت جنگ هاي ايران و روم نيز تسلط بر مسير بازرگاني خليج فارس بود که رومي ها از اين طريق مي توانستند از کوتاه ترين فاصله، راه دريايي بين روم و خاور دور را بپيمايند. به علاوه، ايجاد جاده ي ابريشم در زمان مهرداد دوم تأثير بسياري در بهبود شرايط اقتصادي و اجتماعي ايرانيان داشت. به اين ترتيب، ايران عهد اشکاني در توسعه ي جاده ي، ابريشم در مسير ترانزيت شرق و غرب قرار گرفت و اين مسئله باعث نگراني دولت روم گرديد. اين در حالي بود که اشکانيان در مقام وارثان نيروي دريايي هخامنشيان، اجازه ي عبور و استفاده از خليج فارس را به رومي ها نمي دادند. در چنين شرايطي، روميان به اجبار از راه خشکي، که از جنوب روسيه و سيبري به چين منتهي مي شد، مي گذشتند و نيز از راه دريايي مصر به بحر احمر و اقيانوس هند استفاده مي کردند که هر کدام مشکلاتي از جمله راه طولاني و پر خرج روسيه و يا پرداخت عوارض خراج و جنگ با نيروهاي دريايي ايران در راه دريايي مصر را در پي داشت. در نتيجه، تمام اين عوامل انگيزه هاي جديد براي جنگ هاي ايران و روم فراهم آورده بود ( رائين، ص 228- 229 ).
خود مصري ها نه تنها از آن کانال سوئز استفاده مي کردند، که بطلميوس دوم (1) ( فيلادلفوس؛ (2) حکومت: 283/ 285- 247 پ م ) تجديد بنا کرده بود، بلکه بطالسه (3) دو شهر بندري به نام برنيس در سواحل شرق افريقا، ساخته بودند که از هر جهت با تجارت خليج فارس در سواحل هند رقابت مي کرد. روميان پس از سرنگوني سلوکيان و تسلط بر مصر، راه تجاري جديدي ساختند که با آن، تا چندين قرن، درياي سرخ به جاي خليج فارس راه تجاري اروپا از طريق مصر و هند را گرفت و خليج فارس اهميت سابق خود را از دست داد ( محمود آبادي، ص 327 ).
در آغاز قرن دوم ميلادي، فرمان رواي روم، تراژان (4) ( حکومت: 117- 98 پ م )، راه قديمي ارتباطي بين رود نيل و درياي سرخ را، که داريوش اول آن را ساخته و در آن زمان متروک بود، مجدداً باز کرد. سپس او در لشکرکشي به آسيا، با تصرف تيسفون، پايتخت اشکانيان، از طريق رودخانه ي دجله وارد خليج فارس شد. قصد تراژان، احتمالاً، بازگشايي راه تجاري هند بود، که شش قرن قبل از او داريوش اول آن را از طريق درياي سرخ و خليج عدن و درياي پارس گشوده بود، اما تراژان با توجه به شرايط سياسي و نظامي اي که در سرزمينش رخ داد مجبور به بازگشت شد و در سال 117 م در سوريه درگذشت ( محمود آبادي، ص 327 ).
پس از تراژان، سرانجام آنتون، امپراتور روم، در سال 166 م، با اعزام هيئتي موفق شد راه تجاري شرق به هند را بازگشايي کند. به اين ترتيب، روميان توانستند به دربار چي هوان تي ( شي خوان تي ) راه يابند و تلاش هاي 200 ساله ي آن ها براي رسيدن به امکانات شرق و تجارت در هند و چين به نتيجه رسيد ( حسن، 1355، ص 75 ).
با همه ي رقابتي که روميان و پارتيان در مرزهاي غربي داشتند، در نيمه ي دوم حکومت پارت ها، تجارت در خليج فارس و ميان بندرهاي آن و هند کاملاً متوقف نشد. بازرگاني دريايي همچنان اهميت بسياري براي ايرانيان داشت. در اين زمان، کشتي ها از خليج فارس تا جزاير سيلان و هند شرقي و حتي سواحل چين در حرکت بودند ( رائين، ص 229 ).
مهم ترين اقلام تجاري که ميان بندرها جا به جا مي شد عبارت بودند از صندل، مس، چوب ساج، رنگ ارغواني، پوشاک مرواريد، خرما، طلا، بَرده ( سيوري، ص 22 ).
متأسفانه، هنوز از وضعيت تجاري و اهميت خليج فارس در قرن آخر حکومت پارت ها بر ايران زمين اطلاعات دقيقي در دست نيست؛ زيرا اطلاعات اين قرن، تحت الشعاع حوادث بزرگ و بسيار با اهميت بعدي قرار گرفته است: در سال 224 م، ساسانيان با پيروزي اردشير بابکان بر آخرين پادشاه پارت، اردوان پنجم، در دشت هرمزگان به قدرت رسيدند و اداره ي دريانوردي خليج فارس را به دست گرفتند ( محمود آبادي، ص 327 ).
پي‌نوشت‌ها:
1. Ptolemy ll.
2. Philadelphus.
3. سلسله ي بطالسه، بطالمه يا لاکيدها را بطلميوس اول، از سرداران اسکندر، پس از مرگ او، در سال 309 پ م در مصر تأسيس کرد. اين دودمان تا سال 30 پ م در رأس قدرت مصر بود.
4. مارکوس اوليپوس تراژانوس کرينيتوس يکي از فرمان روايان بزرگ روم بود.
ولايتي، علي اکبر، (1391)، خليج فارس پيش از ظهور اسلام، تهران: نشر اميرکبير، چاپ اول
