تحليلي روانشناختي بر اختلالات اضطرابي

همه انسانها اضطراب را در زندگي خود داشته اند و طبيعي است كه مردم هنگام مواجهه با موقعيتهاي تهديد كننده و تنش زا مضطرب مي شوند، اما احساس اضطراب شديد و مزمن در غياب علت واضح، امري غيرعادي است. اضطراب شامل احساس عدم اطمينان، درماندگي و برانگيختگي فيزيولوژيكي است. به طور كلي اضطراب يك احساس منتشر، بسيار ناخوشايند و اغلب مبهم دلواپسي است كه با يك يا چند حس جسمي مانند احساس خالي شدن سر دل، تنگي قفسه سينه، تپش قلب، تعريق، سردرد و... همراه است. بررسيها نشان مي دهد كه اضطراب در مردها، طبقات اقتصادي مرفه و جوانان كمتر است و در زنان، افراد كم درآمد و سالمندان بيشتر شايع مي باشد.

علايم اضطراب

- عصبي بودن، آرام و قرار نداشتن
- تنش
- احساس خستگي
- سرگيجه
- تكرر ادرار
- تپش قلب
- بي حالي
- تنگي نفس
- تعريق
- لرزش
- نگراني و دلهره
- بي خوابي
- اشكال در تمركز حواس
- گوش به زنگ بودن
بسياري از كودكان هنگام قرارگيري در وضعيت جديد مثل روبه رو شدن با افراد جديد، احساس اضطراب كرده و به طور خجالت آوري به مادر و پدر، افراد فاميل و يا وابستگان به اصطلاح «آويزان» مي شوند. معمولاً والدين مي توانند آنان را تشويق به خروج از «منطقه امن» بكنند. هر چند بعضي از كودكان در مقابل اين شرايط مقاومت كرده و نمي پذيرند. به منظور كمك به كودكان در اين موقعيت بايد صبر و حوصله كافي داشت، به طوري كه آنها احساس اعتماد به نفس كافي براي مقابله با مسائلي كه به نظرشان مشكل مي آيد، كسب كنند. بسياري از والدين از اين احساس كودكانشان آگاه نيستند تا روزي كه آنان به مشكلي برخورد مي كنند؛ مثل روز رفتن به مدرسه و منشأ اين اضطراب در كودكان ناشناخته مي باشد. اغلب تركيبي از يك ترس ناشناخته و نداشتن كنترل همراه با يك طبيعت ناشي از شرم و خجالت، زمينه بسياري از اضطراب كودكان را تشكيل مي دهد. بسياري از شكايتهاي كودكان در دوران ابتدايي مدرسه همچون درد معده يا سوزش سر دل و يا دردهاي پراكنده ديگر، ناشي از وجود يك اضطراب نهفته در كودكان است كه وجود اختلاف در خانواده و نگراني در پدر و مادر مي تواند از علل آن باشد كه اين نگراني مستقيماً به كودك انتقال يافته و با اين شكايتها بروز مي كند. شايعترين اختلالها اضطرابي در كودكان و نوجوانان عبارتند از:
- اضطراب جدايي
- اضطراب امتحان
- ترس از مدرسه
- اضطراب اجتماعي

عوامل مؤثر در اضطراب نوجوانان و مقابله با آن

سرچشمه بسياري از ناراحتيهاي ظاهراً غير منطقي نوجوانان اضطرابي است كه از عوامل گوناگون ناشي مي شود: تغييرات جسماني از قبيل نگراني از ديررسي بلوغ بخصوص در پسرها، نگراني از زودرسي بلوغ بخصوص در دخترها، ترس و احساس خجالت از تغيير جسماني و رنج ناشي از عدم پذيرش تغييرات جسماني، عدم پذيرش از جانب همسالان، مستقل شدن، بروز رفتار پرخاشگرانه، غير منطقي بودن، نداشتن مهارتهاي لازم براي زندگي، تمايلات جنسي و آشفتگي در نقش.

نحوه رويارويي با رنج ناشي از تغييرات جسماني

تغييرات ناشي از دوران بلوغ را نوجوان به تدريج مي پذيرد. علت اصلي نگراني در مورد نكات ديگري همچون زودرسي و ديررسي بلوغ و احساس خجالت در مواجهه با تغييرات جسماني، ناآگاهي، آگاهي ناقص يا محدود و يا اطلاعات نادرست نوجوان در زمينه هاي مختلف بلوغ و تغييرات جسماني ناشي از آن است كه بهترين راه پيشگيري نيز فراهم آوردن آگاهي و بينش دقيق، صحيح و به موقع است. والدين بايد قبل از پيدايش علايم ثانويه بلوغ، فرد را به طور مناسب و با مراعات شؤون اخلاقي، در جريان مسائلي از جمله سن بلوغ، عوامل مؤثر در پيدايش بلوغ و تغييرات جسماني و آثار رواني آن، بگذارند. والدين و مربيان با فراهم آوردن جوي آزاد و سالم بايد اين امكان را به نوجوان بدهند كه سؤالات، افكار، احساسات و احياناً نگرانيهاي خود را صادقانه مطرح و جوابهاي مناسب دريافت كند و نبايد بگذارند تا نوجوانان براي يافتن پاسخ سؤالات خود به كساني كه صلاحيت ندارند از جمله همسالان مراجعه كنند؛ چون دچار انحراف و اضطراب مي شوند. در مواردي كه نوجوان نمي تواند مسائل را حضوري با والدين مطرح كند، بايد مربيان و اولياي مطلع و متعهد مدرسه در حد مجاز نوجوان را راهنمايي كنند و با ارائه كتابهاي مناسب و بحثهاي مفيد، زمينه به دست آوردن اطلاعات سالم را فراهم آورند.

رويارويي با اضطراب ناشي از عدم پذيرش از جانب همسالان

نتايج پژوهشي نشان داده است كه ناامني، وابستگي شديد و ناسالم نوجوان به والدين، ناتواني يا نداشتن مهارتهاي لازم در برقرار كردن روابط عاطفي، اجتماعي و اخلاقي سالم، تفاوت در فرهنگ خانواده ها و بخصوص عدم پذيرش ارزشها و آداب و رسوم گوناگون، موجب اضطراب بسياري از نوجوانان مي شود. براي اينكه نوجواني كه تجربه هاي ذكر شده را نداشته است، دچار اضطراب شديد نشود و يا اضطراب او ادامه پيدا نكند، اقدامات زير مفيد است:
- والدين بايد گرايش فرزند خود به همسالان را بدرستي درك كنند؛ زيرا اين يك نياز طبيعي است كه بخواهد مورد توجه و حمايت همسالان قرار گيرد.
- والدين با نوجوان در مورد گزينش دوست توافق نمايند تا نوجوان دچار تعارض نشود و پنهان كاري نيز نكند.
- بايد سعي كنند به طور منطقي با نوجوان روبه رو شوند و در وقت مناسب، با گفتگوي ملايم و استدلال، او را متوجه نتايج نامطلوب بعضي از معاشرتها كنند.
- بايد والدين و مربيان براي دوستان نوجوان اعتبار و احترام قايل باشند.
- والدين و مربيان بايد در همه مواقع بخصوص در برابر همسالان، احترام و شخصيت نوجوان را حفظ كنند.

رويارويي با اضطراب ناشي از دوگانگي و ترس از مستقل شدن

يكي از عمومي ترين نيازهاي نوجوان كسب استقلال از افراد خانواده و ديگران است. مطالعات نشان داده كه اضطراب در كساني بيشتر ديده مي شود كه دچار ناامني شديد، عدم اعتماد به نفس، وابستگي ناسالم به والدين بخصوص مادر هستند. كسب استقلال در بسياري از نوجوانان اضطراب ايجاد مي كند. از جمله حالاتي كه در زمينه مستقل شدن ديده مي شود، تضاد و دوگانگي است، يعني نوجوان در حالي كه مي خواهد و مي داند كه بايد مستقل شود، از استقلال نيز مي ترسد. براي جلوگيري از اين دوگانگي، والدين بايد وضعيتي فرآهم آورند تا نوجوان با به دست آوردن اعتماد به نفس، امنيت رواني و جرأت تجربه كردن، به تدريج درصدد كسب استقلال برآيد. يكي از دلايل اساسي در اضطراب ناشي از مستقل شدن، ناآگاهي از وضعيتي است كه نوجوان بعد از مستقل شدن پيدا خواهد كرد. به نوجوانان بايد مسؤوليت و فرصت داد كه در بسياري از امور مربوط به خود اظهار عقيده كنند و تصميم بگيرند، ولو اينكه اشتباه كنند. نبايد نوجوانان را به خاطر اشتباهاتشان مورد تنبيه يا تحقير قرار داد، بلكه بايد به آنان اين فلسفه را آموخت كه زندگي سراسر تلاش و مبارزه است و آنان مي توانند از خطاهاي خود درسهاي مفيد بياموزند. در نياز نوجوانان به كسب استقلال، تفاوتهاي فردي وجود دارد به همين دليل نبايد آنها را مقايسه ملامت آميز كرد؛ زيرا گاهي باعث دلسردي، احساس نا امني و اضطراب مي شود.

رويارويي با اضطراب ناشي از بروز رفتار پرخاشگرانه

يكي از خصوصيات بعضي از نوجوانان مخالفت با افراد مختلف در خانه و خارج از آن است كه گاه به صورت پرخاشگري كلامي يا غير كلامي بروز مي كند. ناتواني در كنترل رفتار پرخاشگرانه باعث اضطراب بسياري از نوجوانان است. به طور خلاصه بالا بردن ميزان مقاومت و تحمل كودك در برابر ناكامي و سختيها، ارضاي صحيح نيازهاي كودك، ايجاد امنيت رواني و به وجود آوردن الگوهاي رفتار مناسب مي تواند در پيشگيري رفتار پرخاشگرانه مؤثر باشد. اگر اين اقدامات به موقع انجام نشود بايد در زمان حال امكاناتي فراهم آوريم كه نوجوان كمتر پرخاشگري كند و با اضطراب كمتري روبه رو شود. توصيه هاي زير در اين زمينه مفيد است:
- والدين و ديگران بايد تا حد ممكن از امر و نهي هاي زياد، بي مورد و غير اصولي خودداري كنند.
- از ايجاد ممنوعيت و محدوديتهاي بي مورد كه مغاير با نياز نوجوان به كسب آزادي و استقلال است، خودداري كرد.
- با تقويت روحيه نوجوان بخصوص تكيه بر مهارتها و تواناييهاي مثبت او، بايد روشهاي مناسب مواجهه با ناكامي را به او آموخت.
- به نوجوان بايد آموخت كه در مقابله با خشم به جاي اينكه بدون تفكر خشمي كنترل نشده ابراز دارند، منطقي برخورد كنند و بدون توهين و تحقير به ديگران ابراز وجود كنند و عواطف خود را بيان كنند.
- بايد به او فهماند كه نحوه برخورد ديگران با او تا حدي نتيجه رفتار خود اوست.
- در برابر پرخاشگري نوجوان نبايد از تنبيه يا تحقير استفاده كرد؛ زيرا اين رفتارها خود باعث تشديد پرخاشگري مي شوند. بهتر است به عمل پرخاشگرانه او پاسخ نداد، منتها بايد به نوجوان فهماند كه بي اعتنايي ظاهري به پرخاشگري او حمل بر تأييد يا قبول آن نيست.
اضطراب انواع مختلف و متنوعي دارد كه هر فردي ممكن است به يك يا چند نوع از اين اختلالها مبتلا باشد:

اختلال اضطراب فراگير يا منتشر

تركيبي از علايم زير در اين اختلال وجود دارد:
تپش قلب، تنگي نفس، اسهال، بي اشتهايي، سستي، سرگيجه، تعريق، بي خوابي، تكرر ادرار، لرزش، نداشتن آرامش، مرطوب بودن كف دست، احساس گرفتگي گلو، نگراني نسبت به آينده، گوش به زنگ بودن نسبت به محيط.
در اضطراب فراگير خطر واقعي وجود ندارد.

اختلال هراس

اين افراد دچار حملات اضطرابي پيش بيني نشده اي مي شوند كه ممكن است ظرف چند ثانيه تا چند ساعت و حتي چند روز نوسان كند. مبتلايان به اين اختلال مي ترسند مبادا بميرند، ديوانه شوند يا بي اختيار دست به كارهايي بزنند و يا علايم رواني حسي غيرمعمول نشان دهند.

اضطراب فراگير

ترسهاي اختصاصي يا ساده شايعترين نوع ترس است. در خانمها بيشتر وجود دارد. يك نوع ترس غيرمنطقي است كه طي آن فرد از مواجهه با اشيا، فعاليتها و موقعيتهاي خاص همچون ترس از حيوانها، طوفان، بلندي، جراحت، خون و مرگ اجتناب مي كند. در اين موارد خود فرد متوجه افراطي و غيرمنطقي بودن ترس خويش است.

ترس از مكانهاي باز

افراد مبتلا به اين اختلال از وارد شدن به موقعيتهاي ناآشنا هراس دارند؛ مثلاً از رفتن به فضاي باز، مسافرت و حضور در ازدحام امتناع مي كنند. اين افراد از ترك كردن محيط منزل دچار ترس شديد هستند. اين اختلال در نوجواني شروع مي شود و معمولاً اين افراد تجربه اضطراب جدايي را در دوران كودكي داشته اند.

ترسهاي اجتماعي

اين نوع ترس از اواخر دوران كودكي يا اوايل نوجواني شروع مي شود. اين افراد در مواجهه با ديگران احساس شرمساري مي كنند، نگران هستند كه دستها و صدايشان نلرزد و سرخ نشود. معمولاً از صحبت كردن و غذا خوردن در حضور جمع، ابراز وجود كردن، انتقاد كردن، اظهارنظر كردن و اشتباه كردن مي ترسند.

اختلال وسواس

عبارت است از وسواس شدن افكار يا اعمال غير ارادي، تكراري و غيرمنطقي كه فرد برخلاف ميل خود آن را تكرار مي كند. اين بيماري مي تواند به صورت وسواس فكري، وسواس عملي و يا وسواس فكري و عملي توأم با هم باشد.
در وسواس فكري، فرد نمي تواند فكري را از ذهنش خارج كند (مثل افكار پرخاشگري يا جنسي)، يعني يك فكر، عقيده، احساس مزاحم و تكرار شونده وجود دارد.
در وسواس عملي، فرد براي اجراي تكراري عملي خاص يا سلسله اعمالي خاص احساس اجبار مي كند مثل شستن مكرر دستها. فكر وسواسي موجب افزايش اضطراب شخص مي گردد درحالي كه عمل وسواس اضطراب شخص را كاهش مي دهد.

اختلال استرس پس از سانحه

اين اختلال قبلاً «سندرم موج انفجار» ناميده مي شد. معمولاً با يك استرس شديد هيجاني كه شدت آن مي تواند براي هركس آسيب رسان باشد همراه است؛ از قبيل جنگ، بلا يا سوانح طبيعي مانند زلزله، مورد حمله يا تجاوز به عنف واقع شدن و تصادفهاي شديد.

اضطراب

اضطراب مي تواند ناشي از يك وضعيت روحيه اجتماعي، فيزيكي، زيست شناختي، اختلالها طبي، آثار جانبي داروها و يا تركيبي از اين موارد باشد. هنر يك پزشك در اين است كه اضطراب شما را در مجموعه اي از اين عوامل تشخيص و راهنمايي كند.

عوامل رواني- اجتماعي اضطراب

- حالتهاي دروني فرد و انگيزه هاي ناخودآگاه
- ناتواني فرد در مقابله با فشارهاي محيطي مانند كار، ازدواج و مبادلات بازرگاني
- احساس جدايي يا طرد شدن
- احساس فقدان يا از دست دادن حمايتهاي عاطفي مثل مرگ همسر، تغييرات ناگهاني محيطي يا حوادث غيرمنتظره و خطرناك از قبيل:
- حوادث طبيعي مثل زلزله
- استرس ناشي از يك بيماري طبي
- استرس ناشي از داروها
- استرس ناشي از مصرف مواد مخدر مثل كوكايين

يادگيري در منزل و محيط مثل يادگيري اضطرابها و ترسهاي والدين

افكار و عقايد غيرمنطقي، غلط و اغراق آميز در مورد خطرات موجود در موقعيتهايي مثل اضطراب امتحان كه همراه با افكار و عقايد غلوآميز مي باشد.

عوامل جسماني و زيست شناختي اضطراب

ژنتيك اضطراب اغلب از زمان كودكي و طفوليت شروع مي شود. بنابراين تشخيص علايم زود هنگام اين اختلالها از اهميت خاص كلينيكي برخوردار است. مطالعات در اين زمينه روي دو قلوهايي كه پدر و مادر مضطرب داشتند شروع شده و ثابت شده است كه اختلالها اضطرابي بشدت در فرزندان دوقلوي والدين مضطرب، حتي آنان كه در محيطهاي مختلف بزرگ شده اند، بيشتر است. در اين زمينه ژنهاي مخصوصي كه واسطه هاي شيميايي مجزايي را توليد مي كنند، شناخته شده است؛ مانند فعل و انفعالات شيميايي مغز.

علل طبي و آثار داروها

انواع و اقسام بيماريهاي طبي مي توانند علايمي شبيه علايم اختلالهاي اضطرابي ايجاد كنند. آثار مصرف داروهاي روانگردان و مواد مخدر پركاري تيروئيد، كم كاري تيروئيد و كمبود ويتامين ب12، وجود غده اي در غدد فوق كليوي به نام فئوكروموستيوم، هورمون اپينفرين توليد مي كنند كه مي تواند موجب علايم اضطرابي به صورت حمله اي شود.
- برخي ضايعه هاي مغزي علايمي ايجاد مي كنند كه شبيه علايم اختلال وسواس عملي است.
بي نظميهاي قلبي علايم جسمي اختلال هراس (پانيك) را ايجاد مي كند. كمبود قند خون (هيپوگليسمي) مي تواند علايمي شبيه علايم اختلال اضطرابي توليد كند و بسياري موارد ديگر.