ويژگيهاي صحيفه سجاديّه(1)
نويسنده:محمد حسين باقري
صحيفه سجاديه، مجموعهاي از ادعيه امام سجاد ـ عليه السلام ـ است كه بعد از قرآن كريم و كتاب مقدس نهج البلاغه حاوي والاترين معارف الهي شمرده ميشود و به حق (اخت القرآن) و انجيل اهل بيت ـ عليهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ عليهم السلام ـ لقب يافته است. پيشواي چهارم بعد از حادثه خونين كربلا كه همه راهها را براي بيان حقايق مسدود يافت، با زبان دعا به ارشاد بشر پرداخته و تا ابد به جوامع انساني رهنمودهاي ارزنده ارايه ميدهد؛ رهنمودهايي كه انديشمندان سترگ و دانشمندان بزرگ را حيران ساخته است.
در سال 1353هـ.ق مرحوم آيت الله العظمي نجفي مرعشي ـ قدس سره ـ نسخهاي از صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به قاهره فرستاد وي پس از تشكر از دريافت اين هديه گرانبها و ستايش فراوان از آن در پاسخ چنين نوشت. «اين از بدبختي ماست كه تاكنون بر اين اثر گرانبهاي جاويد كه از مواريث نبوت است دست نيافته بوديم، هر چه در آن مينگرم، آن از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پايينتر مييابم.[1]
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز و بيان حاجت در پيشگاه خداوند متعال نيست، بلكه درياي بيكراني از علوم و معارف اسلامي است كه طي آن مسائل عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پارهاي از قوانين طبيعي و احكام شرعي در قالب دعا مطرح شده است.[2]
اين كتاب ارزشمند ويژگيهاي خاصّي دارد كه به چند ويژگي خلاصهوار اشاره ميشود:
1. اين صحيفه مباركه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باريتعالي، و تكيه به اوست. در قسمتي از دعاي بيست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بريده و رو به سوي تو آوردهام اينك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. و من از كساني كه خود دست نياز به سوي تو دارند.
رو برگردانيدم، و چون دريافتم كه اظهار حاجت به كساني كه خود نيازمندند دليل بر بيخردي و كجانديشي است.
2. صحيفه سجاديّه بيانگر كمال معرفت و ايمان عميق امام سجاد ـ عليه السّلام ـ نسبت به خداي تعالي است. امام ـ عليه السلام ـ در اين صحيفه بسياري از مباحث كلامي را مطرح كرده است، كه دانشمندان علم كلام و فلسفه اسلامي در كتابهاي خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشتهاند از آن حضرت استفاده كردهاند. در بخشي از دعاي اول آمده است:
«همة سپاسها از آن خداوندي است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستي است و براي ذات مقدس او آغازي نيست، خداوندي كه پايان همه چيز به او منتهي ميشود ولي او را نهايتي نيست. خداوندي كه چشمان بندگان از ديدن او قاصر و انديشه و اوهام توصيفكنندگان از بيان صفاتش ناتوانند...»
3. صحيفه سجاديه بيانگر كمال خضوع و تذلّل در پيشگاه خداي تعالي است و بدين وسيله از بقيه دعاهاي ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ متفاوت است. در قسمتي از دعاي پنجاه و دوم آمده است:
«اي خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش كرده و كلامم را بريده است، از اين رو براي من حجت و برهاني نمانده است پس من به رنج و سختي خود گرفتار و در گروه عمل خويشتن هستم و دربارة گناهم سرگردانم و از اين كه از راه راست منحرف گشتهام درمانده و واماندهام...»
4. اين صحيفه درهاي آرزو و اميد به رحمت پروردگار را ميگشايد، زيرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبايستي اميد به بازگشت از گناه و رجعت به سوي پروردگار را در دل خود نااميد سازد. در يكي از دعاها چنين آمده است:
«خداوندا به عزت و جلالت سوگند كه، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه كني، من هم به يقين از عفوت مطالبه خواهم كرد و اگر به فرومايگي و خشم مؤاخذه كني، هر آينه از كرم و بزرگواريت مطالبه خواهم كرد.»
5. اين صحيفه باب مناظرات تازهاي را با پروردگار به روي انسان ميگشايد. در بخشي از دعاي پنجاهم آمده است:
«خداوندا من فردي ناچيزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كيفر من چيزي نيست كه به قدر ذرّهاي در قدرت تو بيفزايد و اگر عذاب چيزي بود كه در سلطنت تو ميافزود هر آينه دوست داشتم كه آن فزوني براي تو باشد ولي سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانهتر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و يا نافرماني گنهكاران از آن بكاهد».
6. بيشتر دعاهاي صحيفه، برنامههايي براي اخلاق و كمالات روحي وضع كرده است، كه بدان وسيله مقام انساني بالا ميرود و آدمي ارتقاء پيدا ميكند در يكي از دعاها آمده است:
«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ايمان مرا به آخرين مرتبة كمال برسان و يقينم را برتر از همه يقينها قرار ده و نيتهاي خير مرا به نيكوترين نيّات تبديل كن و اعمالم را بهترين اعمال قرار ده بار خدايا علاقه و نيت مرا به انجام امور خير بيشتر گردان و يقينم را بر آنچه در نزد تو است صحيحتر قرار ده و اعمال فاسدي را كه از من سرزده است اصلاح كن.»
7. در متون صحيفه يك سلسله حقايق علمي وجود دارد كه در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشي از سخنان آن حضرت در مورد نفرين بر دشمنان اسلام چنين آمده است: «خداوندا آبهاي ايشان را به وبا و خوراكيهاي ايشان را به بيماري درآميز».
يا در جايي ديگر از دعاي اول ميفرمايد:
«سپاس خداوند را كه ابزار بسط و گسترش قبض و در هم كشيدن را در بدن ما قرار داده است».
امام دهها قرن قبل از جاذبة نيوتن، از وزن نور و هوا سخن به ميان ميآورد و به آن توجه ميكرد در جايي كه ميفرمايد:
«پروردگارا! كه وزن زمين و آسمان وزن خورشيد و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سايه و هوا را ميداني، از هر چيز از هر نوع شرك منزه و پاك هستي.»
و يا امام سجاد و كاري را كه سازمان ملل بعد از تلفات 50 ميليوني جنگ جهاني دوم با شركت 56 كشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت كار تحت سيماده به نام حقوق بشر تنظيم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائي هم ندارد و با يك برتري ابرقدرتي يا قلدري تمام سعي و تلاش اعضاي شوراي نيست ميشود. دقيقترين آن حقوقها را در ضمن يك نشست در ضمن 50 ماده دربارة حقوق بشر بيان ميدارد كه تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ايمان و تقوا و شناخت مبادي معنوي تشكيل ميدهد و در راه ايجاد آن پشتوانه، سعي و كوشش و تلاش فراوان دارد.
8. صحيفه سجاديه از بهترين رصدهاي روحي و اخلاقي در تفكر اسلامي است. دارويي شفابخش براي نفوس سرگردان و سرچشمهاي گوارا براي تشنگان زهد و اخلاص ميباشد دعايي كه معراج مؤمن و وسيلة قرب الهي است.
9. صحيفه سجاديه، در حقيقت نهضت و مقابلهاي دربرابر فساد و بيبند و باري و افسار گسيختگي آن عصر بود كه حاكمان و عاملان اموي در ترويج و اشاعه آن ميكوشيدند.
10. صحيفه سجاديه در بالاترين سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجيد و نهج البلاغه سخني در جهان عرب بليغتر و فصيحتر از دعاهاي امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ وجود ندارد.
11 و 12. از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احكام و فروع دين كه با روش عالمان و عارفان در جاي جاي اين صحيفه آمده است به گوشههايي از آن اشاره ميشود:
الف. اصول اعتقادات: 1. خداشناسي: در بخشي از دعاي چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستايش مخصوص توست، اي پديد آورندة آسمانها و زمين اي صاحب بزرگي و احسان كامل، اي مالك و مهتر مهتران، اي خداي هر پرستشگر و اي آفرينندة هر آفريده و اي وارث هر چيز، چيزي مانند او نيست و آگاهي به چيزي از او پنهان نميباشد و او به هر چيز احاطه دارد و به هر چيز نگهبان است، تويي خدايي كه جز تو خدايي نيست، يكتاي تنها يگانة بيمانند هستي...»
2. عدل: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «... و دانستم كه حكم و فرمانت ستمي و در انتقام و به كيفر رساندنت شتابي نيست». و در قسمتي ديگر از همان دعا آمده است: «خدايا! اگر بخواهي از ما درگذري، به دليل فضل و احسان توست و اگر بخواهي ما را به كيفر رساني، از عدل و دادگري توست.
3 و 4. نبوت و امامت: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «خدايا! به مقام و منزلت بلندپاية محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مقام گرامي علي ـ عليه السلام ـ به سوي تو تقرب ميجويم و به واسطة آن دو بزرگوار به درگاهت روي ميآورم كه مرا از شرّ و بدي فلان و فلان پناه دهي».
5. معاد: در بخشي از دعاي چهاردهم آمده است: «خدايا! اگر نيكي من نزد تو در تأخير گرفتن حق من و به كيفر نرساندن ستم كنندة بر من تا روز رستاخيز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نيت درست و صبر پايدار تأييد فرما.
ب. احكام و فروع دين:
1. نماز: امام سجاد ـ عليه السلام ـ در دعاي چهل و چهارم ميفرمايد: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در اين ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهاي پنجگانه و حدود آن كه يقين كردهاي و واجبات آن را مقرر فرمودهاي و وظايف و شروط آن را مشخص ساختهاي و اوقات آن را معين نمودهاي موفق بدار...»
2. روزه: در بخشي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدايي را كه يكي از راههاي احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چيزهايي را كه در ماههاي ديگر حلال كرده است حرام ساخت و براي گرامي داشتن آن، خوردنيها و نوشيدنيها را در آن منع فرمود و براي آن وقت آشكاري قرار داد.
در سال 1353هـ.ق مرحوم آيت الله العظمي نجفي مرعشي ـ قدس سره ـ نسخهاي از صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به قاهره فرستاد وي پس از تشكر از دريافت اين هديه گرانبها و ستايش فراوان از آن در پاسخ چنين نوشت. «اين از بدبختي ماست كه تاكنون بر اين اثر گرانبهاي جاويد كه از مواريث نبوت است دست نيافته بوديم، هر چه در آن مينگرم، آن از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پايينتر مييابم.[1]
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز و بيان حاجت در پيشگاه خداوند متعال نيست، بلكه درياي بيكراني از علوم و معارف اسلامي است كه طي آن مسائل عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پارهاي از قوانين طبيعي و احكام شرعي در قالب دعا مطرح شده است.[2]
اين كتاب ارزشمند ويژگيهاي خاصّي دارد كه به چند ويژگي خلاصهوار اشاره ميشود:
1. اين صحيفه مباركه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باريتعالي، و تكيه به اوست. در قسمتي از دعاي بيست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بريده و رو به سوي تو آوردهام اينك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. و من از كساني كه خود دست نياز به سوي تو دارند.
رو برگردانيدم، و چون دريافتم كه اظهار حاجت به كساني كه خود نيازمندند دليل بر بيخردي و كجانديشي است.
2. صحيفه سجاديّه بيانگر كمال معرفت و ايمان عميق امام سجاد ـ عليه السّلام ـ نسبت به خداي تعالي است. امام ـ عليه السلام ـ در اين صحيفه بسياري از مباحث كلامي را مطرح كرده است، كه دانشمندان علم كلام و فلسفه اسلامي در كتابهاي خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشتهاند از آن حضرت استفاده كردهاند. در بخشي از دعاي اول آمده است:
«همة سپاسها از آن خداوندي است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستي است و براي ذات مقدس او آغازي نيست، خداوندي كه پايان همه چيز به او منتهي ميشود ولي او را نهايتي نيست. خداوندي كه چشمان بندگان از ديدن او قاصر و انديشه و اوهام توصيفكنندگان از بيان صفاتش ناتوانند...»
3. صحيفه سجاديه بيانگر كمال خضوع و تذلّل در پيشگاه خداي تعالي است و بدين وسيله از بقيه دعاهاي ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ متفاوت است. در قسمتي از دعاي پنجاه و دوم آمده است:
«اي خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش كرده و كلامم را بريده است، از اين رو براي من حجت و برهاني نمانده است پس من به رنج و سختي خود گرفتار و در گروه عمل خويشتن هستم و دربارة گناهم سرگردانم و از اين كه از راه راست منحرف گشتهام درمانده و واماندهام...»
4. اين صحيفه درهاي آرزو و اميد به رحمت پروردگار را ميگشايد، زيرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبايستي اميد به بازگشت از گناه و رجعت به سوي پروردگار را در دل خود نااميد سازد. در يكي از دعاها چنين آمده است:
«خداوندا به عزت و جلالت سوگند كه، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه كني، من هم به يقين از عفوت مطالبه خواهم كرد و اگر به فرومايگي و خشم مؤاخذه كني، هر آينه از كرم و بزرگواريت مطالبه خواهم كرد.»
5. اين صحيفه باب مناظرات تازهاي را با پروردگار به روي انسان ميگشايد. در بخشي از دعاي پنجاهم آمده است:
«خداوندا من فردي ناچيزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كيفر من چيزي نيست كه به قدر ذرّهاي در قدرت تو بيفزايد و اگر عذاب چيزي بود كه در سلطنت تو ميافزود هر آينه دوست داشتم كه آن فزوني براي تو باشد ولي سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانهتر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و يا نافرماني گنهكاران از آن بكاهد».
6. بيشتر دعاهاي صحيفه، برنامههايي براي اخلاق و كمالات روحي وضع كرده است، كه بدان وسيله مقام انساني بالا ميرود و آدمي ارتقاء پيدا ميكند در يكي از دعاها آمده است:
«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ايمان مرا به آخرين مرتبة كمال برسان و يقينم را برتر از همه يقينها قرار ده و نيتهاي خير مرا به نيكوترين نيّات تبديل كن و اعمالم را بهترين اعمال قرار ده بار خدايا علاقه و نيت مرا به انجام امور خير بيشتر گردان و يقينم را بر آنچه در نزد تو است صحيحتر قرار ده و اعمال فاسدي را كه از من سرزده است اصلاح كن.»
7. در متون صحيفه يك سلسله حقايق علمي وجود دارد كه در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشي از سخنان آن حضرت در مورد نفرين بر دشمنان اسلام چنين آمده است: «خداوندا آبهاي ايشان را به وبا و خوراكيهاي ايشان را به بيماري درآميز».
يا در جايي ديگر از دعاي اول ميفرمايد:
«سپاس خداوند را كه ابزار بسط و گسترش قبض و در هم كشيدن را در بدن ما قرار داده است».
امام دهها قرن قبل از جاذبة نيوتن، از وزن نور و هوا سخن به ميان ميآورد و به آن توجه ميكرد در جايي كه ميفرمايد:
«پروردگارا! كه وزن زمين و آسمان وزن خورشيد و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سايه و هوا را ميداني، از هر چيز از هر نوع شرك منزه و پاك هستي.»
و يا امام سجاد و كاري را كه سازمان ملل بعد از تلفات 50 ميليوني جنگ جهاني دوم با شركت 56 كشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت كار تحت سيماده به نام حقوق بشر تنظيم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائي هم ندارد و با يك برتري ابرقدرتي يا قلدري تمام سعي و تلاش اعضاي شوراي نيست ميشود. دقيقترين آن حقوقها را در ضمن يك نشست در ضمن 50 ماده دربارة حقوق بشر بيان ميدارد كه تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ايمان و تقوا و شناخت مبادي معنوي تشكيل ميدهد و در راه ايجاد آن پشتوانه، سعي و كوشش و تلاش فراوان دارد.
8. صحيفه سجاديه از بهترين رصدهاي روحي و اخلاقي در تفكر اسلامي است. دارويي شفابخش براي نفوس سرگردان و سرچشمهاي گوارا براي تشنگان زهد و اخلاص ميباشد دعايي كه معراج مؤمن و وسيلة قرب الهي است.
9. صحيفه سجاديه، در حقيقت نهضت و مقابلهاي دربرابر فساد و بيبند و باري و افسار گسيختگي آن عصر بود كه حاكمان و عاملان اموي در ترويج و اشاعه آن ميكوشيدند.
10. صحيفه سجاديه در بالاترين سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجيد و نهج البلاغه سخني در جهان عرب بليغتر و فصيحتر از دعاهاي امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ وجود ندارد.
11 و 12. از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احكام و فروع دين كه با روش عالمان و عارفان در جاي جاي اين صحيفه آمده است به گوشههايي از آن اشاره ميشود:
الف. اصول اعتقادات: 1. خداشناسي: در بخشي از دعاي چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستايش مخصوص توست، اي پديد آورندة آسمانها و زمين اي صاحب بزرگي و احسان كامل، اي مالك و مهتر مهتران، اي خداي هر پرستشگر و اي آفرينندة هر آفريده و اي وارث هر چيز، چيزي مانند او نيست و آگاهي به چيزي از او پنهان نميباشد و او به هر چيز احاطه دارد و به هر چيز نگهبان است، تويي خدايي كه جز تو خدايي نيست، يكتاي تنها يگانة بيمانند هستي...»
2. عدل: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «... و دانستم كه حكم و فرمانت ستمي و در انتقام و به كيفر رساندنت شتابي نيست». و در قسمتي ديگر از همان دعا آمده است: «خدايا! اگر بخواهي از ما درگذري، به دليل فضل و احسان توست و اگر بخواهي ما را به كيفر رساني، از عدل و دادگري توست.
3 و 4. نبوت و امامت: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «خدايا! به مقام و منزلت بلندپاية محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مقام گرامي علي ـ عليه السلام ـ به سوي تو تقرب ميجويم و به واسطة آن دو بزرگوار به درگاهت روي ميآورم كه مرا از شرّ و بدي فلان و فلان پناه دهي».
5. معاد: در بخشي از دعاي چهاردهم آمده است: «خدايا! اگر نيكي من نزد تو در تأخير گرفتن حق من و به كيفر نرساندن ستم كنندة بر من تا روز رستاخيز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نيت درست و صبر پايدار تأييد فرما.
ب. احكام و فروع دين:
1. نماز: امام سجاد ـ عليه السلام ـ در دعاي چهل و چهارم ميفرمايد: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در اين ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهاي پنجگانه و حدود آن كه يقين كردهاي و واجبات آن را مقرر فرمودهاي و وظايف و شروط آن را مشخص ساختهاي و اوقات آن را معين نمودهاي موفق بدار...»
2. روزه: در بخشي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدايي را كه يكي از راههاي احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چيزهايي را كه در ماههاي ديگر حلال كرده است حرام ساخت و براي گرامي داشتن آن، خوردنيها و نوشيدنيها را در آن منع فرمود و براي آن وقت آشكاري قرار داد.
پی نوشت ها:
[1] . صحيفه سجاديه، ترجمه سيد صدرالدين بلاغي، دارالكتب اسلاميه مقدسه، ص 37.
[2] . سيره پيشوايان، مهدي پيشوايي، مؤسسه امام صادق، ص 270.
