احضار روح

آیا احضار روح و ارتباط طرفین زنده و مرده امكان دارد؟

تلاش برای ارتباط با عالم ماورای ماده و احضار ارواح گذشتگان را حتی می‏توان در مراسم مذهبی قبائل بدوی نیز مشاهده كرد. چنین باوری از سوی انسان دیروز و امروز، همواره دست‏آویز كسانی شده است كه با باز كردن دكان عوام‏فریبی و استخدام ابزارآلات مخصوص با لطایف‏الحیل، مدعی ارتباط با عالم ارواح شده، مطامع خود را در این مسیر دنبال كرده‏اند.
بی‏شك، ارتباط با عالم ارواح، امری ممكن است و سیره ائمه معصوم علیهم‏السلام و تجربه تاریخی بشر، این امر را ممكن می‏سازد و این نوشتار در پی اثبات این نظریه، در راستای پاسخ‏گویی به پرسش یك دانشجوی جست‏وجوگر است؛ اما این كه ارتباط با عالم ارواح و احضار روح، چه گره ای از زندگی فردی و اجتماعی انسان می‏گشاید، حدیث دیگری است.
در آموزه‏های دینی، احضاركننده روح، دارای جایگاه ویژه‏ای نیست تا چه رسد به این كه برای چنین ویژگی او، ثواب و پاداشی در نظر گرفته شود. اگر چنین ویژگی برای زندگی فردی و اجتماعی و حتی اُخروی افراد دستاوردی داشت، به یقین ائمه معصوم علیهم‏السلام، شیعیان و یا حتی اصحاب خاص خود را به چنین رویكردی ترغیب می‏كردند و حال این كه آن برگزیدگان الهی، شیعیان خود را به انجام تكالیف و پرهیز از گناه، ترغیب و آنان را از رفتار بیهوده‏ای كه فرصت عبادت خداوندی و تلاش در آبادانی دین و دنیا را از آنان می‏گیرد، بر حذر داشته‏اند.

---

ارتباط با ارواح

ارتباط با ارواح، به اشكال مختلفی میسر است:

1. ارتباط بدون تخاطب طرفینی، مانند: الف) زیارت. ب) اعطای خیرات و نیكی. ج) توسل. د) در مواردی كه دلیل خاصی مانند توسل به پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله و ائمه اطهار علیهم‏السلام و شهدا وجود دارد، این گونه ارتباط با ادله معتبر ثابت شده است و جز در موارد اندك، اختلافی در آن وجود ندارد.

2. ارتباط به صورت تخاطب طرفینی مانند:
الف) ارتباط با ارواح گذشتگان یا زندگان در خواب صادق؛ این ارتباط نیز گاه به اراده ارواح صورت می‏گیرد و گاه به اراده شخص خواب بیننده؛ یعنی او با انجام بعضی كارها، زمینه دیدن آن شخص رادر خواب فراهم می‏كند. این نوع از ارتباط، به قدری ذكر شده است كه جای هیچ انكاری ندارد و اما دو نكته در آن حائز اهمیت است كه عبارتند از:
نكته اول: تشخیص خواب صادق از خواب غیر صادق؛
انسان چهار نوع خواب می‏بیند:

1. خواب آشفته كه بیشتر افراد مریض می‏بینند.

2. افكار عادی روزانه، مانند خواب امتحان در شب امتحان.

3. خوابی كه اسرار نهانی انسان را ظاهر می‏كند. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله فرمود: آن چه را آدمی در دل پنهان می‏كند در خواب می‏بیند (والذی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه).

4. خوابی كه كاملاً از افكار و تخیلات نفس انسان بیرون است؛ یعنی ارتباطی است كه انسان‏ها با عالم خارج از خودش پیدا می‏كنند. ارتباط با ارواح دیگر در این قسم از خواب قرار دارد. پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏وآله فرمود: روءیای صادق، بخشی از هفتاد جزء نبوت است.1 بوعلی نیز می‏گوید: آزمایش‏های زیادی نشان می‏دهد كه انسان به وسیله خواب می‏تواند اطلاعاتی از جهان خارج از بدن به دست آورد و خوابی ببیند كه عین حقیقت و متن واقع باشد و اگر چنین امكاناتی در خواب باشد، چه مانعی دارد كه در بیداری نیز چنین آگاهی‏ها را به دست آورد.2
نكته دوم: تفسیر آن چه انسان در خواب می‏بیند؛
آن چه انسان گاهی در روءیای صادق می‏بیند، نیاز به تفسیر دارد؛ مانند خواب حضرت یوسف علیه‏السلام.3
ب) ارتباط با ارواح گذشتگان یا زندگان در بیداری؛ آگاهی از عوالم دیگر در بیداری نیز ممكن است. احضار روح به معنای اصطلاحی و مأنوس آن همین نوع از ارتباط است؛ البته عبارت بوعلی فقط در آگاهی از عوالم دیگر در بیداری بود و ارتباط با ارواح به نحو تخاطب طرفینی، چیزی بیش از صرف آگاهی از عالم ارواح است و همان گونه كه تخاطب طرفینی در خواب ممكن است، در بیداری نیز ممكن خواهد بود.
شیوه ارتباط با ارواح
نحوه ارتباط با ارواح به نحو تخاطب طرفینی در بیداری و ارزش علمی و حقوقی آن نیازمند مقدمات زیر است:

1. روح موجودی مجرّد است و هرگز با حواس ظاهری قابل ادراك نیست؛ اما امكان ادراك آن با قوه خیال وجود دارد. قوه خیال، ادراك كننده جزئیات است و جزئیاتِ محسوس به حس ظاهر و غیر آن را درك می‏كند.

2. جدایی روح از بدن در حال حیات، به نحو ناقص امكان دارد و مورد طبیعی آن خواب است. جدایی روح از بدن در خواب، به اختیار انسان نیست؛ اما این جدایی را می‏توان به صورت مصنوعی و اختیاری نیز ایجاد كرد.

3. اراده انسان گاهی به قدری قوی می‏شود كه می‏تواند آن چه را روح دیگران به نحو غیراختیاری انجام می‏دهد، در اختیار خود بگیرد و آن كارها را با اختیار انجام دهد؛ مثلاً اگر روح دیگران در خواب بدون اختیار به صورت ناقص از بدن خارج می‏شود و با عالم دیگر ارتباط پیدا می‏كند، انسان می‏تواند روح خود را با اختیار خود با عالم دیگر ارتباط دهد؛ اما این گونه ارتباط تا این مقدار، یك طرفه و از سنخ آگاهی از عوالم دیگر است و ارتباطی به نحو تخاطب طرفینی با روح ندارد.

4. اراده قوی برخی نه تنها می‏تواند افعال روح خود را در اختیار خود گیرد، بلكه گاهی می‏تواند بر اراده دیگران نیز سیطره یابد و با قدرت خود افعال روح او را نیز، در اختیار خود گیرد؛ مثلاً دیگری را خواب كند و روح او را به صورت ناقص از بدن جدا كند و به دلیل سیطره بر آن، اموری را به او تلقین كند. این مقدار از ارتباط، فقط تصرف در قوه خیال روح شخص خوابیده است. گفته می‏شود كه شخص خواب كننده می‏تواند روح شخص خوابیده را با ارواح دیگر ارتباط دهد و یا سوءال‏هایی را از او بپرسد و او در همان حال از زبان بدن خود پاسخ دهد و یا پس از بیداری آن را پاسخ دهد.

5. ارواح مردگان طبق روایات و آیات، در عالم برزخ، در بهشت برزخی یا جهنم برزخی‏اند و خداوند به برخی از آنها اجازه ارتباط به نحو آگاهی یك طرفه از احوال زنده‏ها و گاهی اجازه ارتباط طرفینی به آنان می‏دهد؛ اما از آن جا كه روح انسان‏های زنده در حالت طبیعی، تعلق به بدن دارد، قادر به ارتباط با ارواح دیگر نیست؛ مگر وقتی كه از بدن جدا می‏شود (در حال خواب) می‏تواند با روح دیگری ارتباط برقرار كند. از این رو، ارتباط روح شخص خوابیده با روح مردگان با اجازه الهی امكان‏پذیر است و نقل چنین خواب‏هایی به نحو خواب صادق به حدی است كه قابل انكار نیست.

6. چنان كه در مقدمه سوم گفته شد، اراده قوی انسان می‏تواند افعال روح را در اختیار خود گیرد؛ یعنی همان گونه كه دیگران در حالت خواب به صورت غیراختیاری روحشان از بدن به صورت ناقص جدا می‏شود و با عالم دیگر امكان ارتباط پیدا می‏كنند، او می‏تواند در حالت بیداری به اختیار خود این امكان را فراهم كند (گر چه ممكن است در این كار او به حالت خواب یا خلسه فرو رود). اگر چنین حالتی حاصل شود، همان گونه كه به اذن خداوند ارواح مردگان می‏توانند در خواب با ارواح زنده‏ها ارتباط طرفینی پیدا كنند، این ارتباط در حال بیداری نیز برای چنین افرادی ممكن و میسر است.

7. از آن جا كه عالم پس از مرگ، عالم پاداش و كیفر است و نه عالم فعل اختیاری، چنین ارتباط طرفینی از سوی ارواح مردگان چه در خواب و چه در بیداری، جز با اذن و اراده الهی میسر نیست و اراده انسان زنده هرگز نمی‏تواند روح مرده‏ای را از بهشت یا جهنم برزخی خارج و در محضر خود حاضر كند (مراد از محضر، محضر مادی نیست)؛ مگر آن كه اراده او با اراده الهی مطابق شود و این ارتباط به اذن خداوند صورت گیرد.

8. با توجه به این هفت مقدمه، امكان ارتباط طرفینی با ارواح اثبات می‏شود، اما این نكته بدین معنا نیست كه هر ادعا كننده‏ای در ارتباط با ارواح صادق باشد.

9. چنان كه گفته شد همه اداركات افرادی كه با ارواح ارتباط پیدا می‏كنند، توسط قوه خیال صورت می‏پذیرد و مسئله مهم در این جا این است كه قوه خیال انسان، علاوه بر این كه می‏تواند چنین ارتباط صادقی را ادراك كند، محل ادراك القائات شیطانی و اوهام ساخته ذهن انسان نیز می‏باشد؛ یعنی گاهی انسان بر اثر خیال‏پردازی‏ها و تلقین‏های خود، اموری را با قوه خیال خود ادراك می‏كند كه آنها را حقیقی می‏پندارد و همچنین شیطان كه از سنخ جن است، می‏تواند در قوه خیال انسان تصرف كند و اموری را به او القا كند (نحوه القای شیطان به قوه خیال انسان در جای خود ثابت شده است و نیاز به بحث مستقلی دارد) و تشخیص ادراكات صادق قوه خیال، از اوهام شخصی و القائات شیطانی دشوار است.

10. گفتاری كه معمولاً در مجالس احضار روح از زبان آنان گفته یا نوشته می‏شود، به هیچ وجه حجت نیست و اعتبار ندارد و نمی‏تواند ملاك رفتار، قضاوت و عكس‏العمل دیگران قرار گیرد و هر كس بر اساس آن چه از طرق عادی از آن آگاه است، مسئول رفتار خود می‏باشد؛ مگر آن كه یقین حاصل شود.

11. اصل ارتباط با ارواح حرام نیست؛ مگر آن كه مستلزم حرام مانند ایذاء موءمن، غیبت و یا حرام دیگری شود و هرگز آموختن علمی كه این ارتباط را آموزش می‏دهد، توصیه نشده است. نتیجه این بحث این است كه ارتباط با روح زنده و مرده امكان دارد و قوه خیال مدرك این ارتباط است. از آن جا كه تشخیص ادراك صادق ارتباط با روح، از ادراك اوهام باطل شخصی و القائات شیطانی مشكل است، راهی برای اعتماد به آن وجود ندارد و آن چه از این طریق ادراك می‏شود، حجیت ندارد و اعتبار حقوقی و قانونی نیز ندارد و نمی‏تواند مدرك قضاوت قرار گیرد؛ مگر آن كه برای شخص ادراك كننده به حد یقین برسد كه تنها برای او حجت است. اصل چنین ارتباطی به دلیل خطراتی كه در پی دارد، و گاهی محرماتی كه به دنبال می‏آورد، به هیچ وجه توصیه نشده است.

منابع زیر برای مطالعه توصیه می‏شود:

1. احمد زمردیان، حقیقت روح، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 274.
2. سید محمد حسین حسینی تهرانی، معادشناسی، انتشارات حكمت، ج 3.
3. لئون دنی، عالم پس از مرگ، ترجمه محمد نصیری، موءسسه مطبوعاتی عطایی، ص 75.
4. ابن قیم الجوزیه، الروح، دارالكتاب العربی، ص 289.
5. جعفر سبحانی، معاد انسان و جهان، انتشارات مكتب اسلام، ص 81.
6. علامه طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 244.
پی نوشت
1. مجلسی، بحارالانوار، ج 14، ص 635.
2. ابن سینا، شرح الاشارات، ج 3، ص 399.
3. یوسف (12) آیه 43.