خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمدبن یوسف

(شکوفایی، در خوارزم، حدود 354 هـ ش) ، انتقال علم.
از زندگی خوارزمی جز آن [مقدار] که گه گاه خود از اطلاعات زندگینامگی‌اش می‌دهد، چیزی نمی‌دانیم. او را نباید با محمدبن موسی خوارزمی ریاضیدان و با ابوبکر خوارزمی دبیر (و. 372 هـ ش) اشتباه گرفت. این خوارزمی کتابی با عنوان مفاتیح العلوم نوشت که آن را به ابوالحسن عُتبی، وزیر نوح دوم پادشاه سامانی (355-376)، تقدیم کرد. تجزیه و تحلیل مندرجات آن نشان می‌دهد که این کتاب اندکی پس از سال 356 تألیف شده است.
مفاتیح العلوم، که به عنوان کتابی راهنما برای دبیران خوب و کامل نوشته شده است، حاوی همه‌ی دانشهای متعلق به شخص فرهیخته ای است که در آن زمان در شرق ایران می‌زیسته است. هدف از تألیف این کتاب فراهم آوردن تعریفهای دقیقی بود برای واژه‌ها و اصطلاحات فنّی‌ای که کاربرد عمومی داشتند. مفاتیح مرکب از دو بخش است: بخش اول تجزیه و تحلیلی است از علومی که بنا بر رسم معمول دارای منشأ عربی یا اسلامی انگاشته می‌شوند (الهیات، دستور زبان، کشورداری، شعر، و معارف دیگر) ؛ و بخش دوم تحلیلی است در مورد علوم که از دنیای یونانی مآبی وارد شده‌اند. در بخش اخیر اطلاعات مبسوطی درباره‌ی تاریخ علوم می‌توان یافت، زیرا حاوی فصلهائی است درباره‌ی فلسفه، منطق، پزشکی، حساب، هندسه، اخترشناسی، موسیقی، مکانیک، و کیمیا. آن چه بخصوص جلب توجه می‌کند علاقه‌ی مؤلف است به دادن اطلاعاتی دقیق درباره‌ی ریشه‌های اصطلاحاتی که تعریف می‌کند، معادلهای آنها به فارسی یا یونانی، و، در بعضی موارد، مثالهائی عددی (مثلاً در هنگام بحث راجع به «جبر» و «مقابله») که مانع از بدفهمی شود.
خوارزمی به ندرت منابع خویش را ذکر می‌کند و، هنگامی که ذکر می‌شوند، معلوم می‌گردد که آنها، در مورد موضوعهای علمی، از بهترین منابع نیستند. با این حال، نکته‌ی اخیر بر خود او هم معلوم بوده است؛ در غیر این صورت اطلاعات مناسبی که به دست می‌دهد قابل تبیین نیست. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد که وی در برخی از نکات با مطالب مندرج در رسائل اخوان الصفا نزدیکی فکری دارد.

کتابشناسی

فهرستی از نسخه‌های آثار خوارزمی در کتابی مندرج است با عنوان Geschichte der arabischen Literatur، از ک. بروکلمان، (وایمار، 1898) ، 282، و ضمیمه‌ی یکم (لیدن، 1944) ، 434. این متن به همت ب. کارادو وو زیر عنوان Liber Mafātih al-olum explicans vocabula techrica scientiarum به چاپ رسیده است (لیدن، 1895؛ تجدید چاپ، 1968) . چندین فصل از بخش دوم را ا. ویدمان و دیگران ترجمه کرده‌اند. جزئیات مفصّل درباره‌ی این ترجمه‌ها را می‌توان در مقاله‌ای یافت با عنوان «A Pioneer Arabic Encyclopedia of the Sciences: Al-khuwārizmῑ, keys of the Sciences». از ا. بازورث، در Isis، 54 (1963)، 97-111. نیز Introduction to the History of Science، از ج. سارتن، یکم (بالتیمور، 1927) ، 659-660؛ و «Al-Khuwārizmῑ»، از ا. ویدمان، در Encyclopédie de ;’Islam، دوم (لیدن – پاریس، 1927) ، 965.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه‌ی: احمد آرام ...]و دیگران[، زیر نظر احمد بیرشک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول