فون/ تساخ، فرانتس کساور

[frᾱnts ksᾱver tsᾱx]
Franz Xaver Zach
(ت. پِست] pest، اکنون جزئی از بوداپست[، مجارستان، 14 خرداد 1133/ 4 ژوئن 1754؛ و. پاریس، فرانسه، 11 شهریور 1211/ 2 سپتامبر 1832)، مسّاحی، اخترشناسی.
تساخ از خانواده‌ای شریف و ممتاز بر آمد. پدرش پزشک نامداری بود که در پرِسبورک (اکنون براتیسلاوا)، چکوسلوواکی، و سپس در پِست، به طبابت پرداخت. صاحب نظران در این که تساخ در کدام یک از این شهرها زاده شد هم عقیده نیستند.
هر چند گذر ناهید در 1148 و ستاره ی دنباله دار همان سال علاقه ی تساخ را به اخترشناسی برانگیخته بود، وی به عنوان افسر مهندسی به ارتش اتریش پیوست. اما دیری نکشید که این مقام را ترک کرد تا در مسّاحی اتریش شرکت کند. او چند سال بعد را به عنوان معلم خصوصی فرزندان گراف موریتس فون برول، سفیر ساکسونی ]زاکسن[، که اخترشناسی متفنّن بود و رصد خانه‌ای خصوصی داشت، در برلین و لندن گذرانید. در 1165 تساخ با عنوان «گروهبان یکم» به خدمت ارنست دوم دوک زاکسن – کوبروک درآمد. دوک رصد خانه‌ای در زیرک ] [zēbrek نزدیک گوتا برای او بر پا کرد، و تساخ تا 1185 تصدی آن را بر عهده داشت. با مرگ دوک، تساخ سرمباشر همسر دوک شد و در این سمت با او به ایتالیا سفر کرد. او، که در سالهای آخر عمر بسیار از سنگ کلیه رنج می برد، برای آن که از این درد تسکینی بجوید، به پاریس رفت و در آنجا به بیماری وبا در گذشت.
تساخ، هنگام اقامت در زبرک، رشته‌ای از رصدها و نیز جدولهای خورشیدی و فهرستهای ستارگان را بچاپ رسانید. در 1177-1178 او وف.ی. بر توش کتاب Geographische Ephemeriden («جداول جغرافیایی و نجومی مواضع روزانه ی ستارگان») را انتشار دادند؛ در این کتاب پیشروترین مسافران آن دوره به نقل تجربه های خود پرداخته بودند. انتشار این کتاب به تأسیس نشریه ی Monatliche Correspondenz zur Beförderung der Erd- und Himmelskunde (« مکاتبات ماهانه در راه پیشبرد شناخت زمین و آسمان»، 1800) انجامید، نشریه‌ای که آخرین خبرهای نجومی در آن چاپ می شد. تساخ تا 1194 سر دبیر این نشریه بود و بعدها، هنگام اقامت در جنوئا، انتشار آن را به زبان فرانسوی با عنوان Correspondance astronomique, géographique, hydrographique et statistigue (« مکاتبات نجومی، جغرافیایی، آب نگاشتی، و آماری») از نو آغاز کرد (1197-1205). مقارن پایان قرن هجدهم او مجمعی از بیست و چهار اختر شناس تشکیل داد، که هر یک مأموریت یافت که منطقه‌ای از آسمان را به صورتی روشمند، بخصوص از نظر سیّارات و ستارگان دنباله دار جدید، مورد پژوهش قرار دهد، طرحی که به کشف سیّارکها (یا خُرد سیّارگان) انجامید.

کتابشناسی

در میان مهمترین آثار تساخ از اینها می‌توان نام برد: Explication et usus tabellarum solis, explication et usus catalogi sellarum fixarum (گوتا، 1792)؛ Novae et correcatae tabulae motuum solis (گوتا، 1792)؛ Nachricht von der Preussische trigonometrische und astronomische Aufnahme von Thüringen, usw. ، بخش یکم (گوتا، 1806)؛ Tabulae specials aberration et nutationis…. 2 جلد (گوتا، 1806-1807)؛ و L"attraction des montagnes et ses effets sur le fil à plomb (آوینیون، 1814). فهرست کاملی از کتابها و مقالاتش در پوگندورف، دوم، 1387-1389، موجود است.
برای دستیابی به اطلاعات زندگینامگی ، ــــ یادداشتی از گونتر، در Allgemeine deutsche Biographie، چهل و چهارم (لایپ تسیش، 1989)، 613-615.
منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، برگردان: احمد آرام، [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول