احاديث مهدويت در متون اهل تسنن – كتابهاي عمومي
نويسنده:خدامراد سلیمیان
منبع: درسنامه مهدویت1-ص69تاص74
منبع: درسنامه مهدویت1-ص69تاص74
جايگاه مهدويت در نگاه اهل سنت
باورداشت «مهدويّت» و انديشه ظهور حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)ـ بر خلاف تصوّر عده‌اي ـ نه تنها اختصاص به شيعه ندارد؛ بلكه بخش مهمّي از عقايد اسلامي به حساب مي‌آيد كه بر اساس بشارت‌هاي پيامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله وسلم)، ميان تمامی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شكل گرفته است.
در حوزة اعتقادات اسلامي، كمتر موضوعي را مي¬توان يافت كه تا اين حد به آن اهميت داده شده و در اصل اعتقاد به ظهور منجي، نوعي اتفاق نظر و وحدت فكر، شكل گرفته باشد.
احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، در بسياري از كتاب¬هاي معروف اهل سنّت نيز آمده است. در بيشتر اين كتاب‌ها، از اوصاف و زندگي حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، نشانه¬هاي ظهور، محل ظهور و بيعت، تعداد ياران و ديگر موضوعات سخن به ميان آمده است.
مشهور ميان مسلمانان در طول تاريخ، اين است كه در آخرالزمان، مردي از اهل بيت(عليهم السلام) ظهور كرده، عدالت را آشكار می¬كند. مسلمانان از او پيروي مي‌كنند و او بر كشورهاي اسلامي چيره مي¬شود. نام او «مهدي» است.1
البته عدة کم شماری، از پذيرفتن اصل »مهدويّت« سر باز زده، با دلايلي سست و واهي، به انكار آن پرداخته و آن را فكري شيعي معرفي كرده اند!!
با مروري بر كتابهاي روايي اهل سنّت روشن می‌شود که موضوع مهدويّت در اين منابع نيز به فراواني مورد اشاره قرار گرفته است.2 علاوه بر روايات فراواني كه در منابع اهل سنّت به صورت پراكنده به چشم مي‌خورد، تدوين و تأليف كتابهاي حديثي مختص به حضرت مهدي(عليه السلام)، به وسيله دانشمندان اهل سنّت، گوياي جايگاه والاي «مهدويّت» نزد آنان است.
متون روايي اهل سنّت را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
يک. كتابهاي عمومي:
بي¬گمان روايات مربوط به حضرت مهدي(عليه السلام) در اغلب منابع روايي اهل سنّت ذكر شده است. البته در پاره‌اي از اين منابع، به روشني به حضرت مهدي(عليه السلام) اشاره نشده؛ ولي در همان منابع نيز رواياتي وجود دارد كه بر او قابل انطباق است.
دو. كتابهاي ويژه امام مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) :
در بين منابع روايي اهل سنّت كتاب هايي چند ويژه موضوعات مربوط به آن حضرت نگارش يافته است.
يک. کتاب های عمومی
در اين كتاب‌ها به موضوع «مهدويّت» ـ مانند بسياري از مسائل ديگر ـ به تناسب اشاره شده است. از جمله موضوعاتي كه در اين روايات آمده، مي‌توان به اين موارد اشاره کرد: بودن حضرت مهدي(عليه السلام) از خاندان پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله وسلم) و از فرزندان حضرت علي(عليه السلام) و حضرت فاطمه(عليها السلام)، خصايص حضرت مهدي(عليه السلام)، زندگي و سيرت آن حضرت، چگونگي ظهور و حكومت ايشان و ... .
اما بعضي از كتاب هايي كه بيشتر روايات مربوط به حضرت مهدي(عليه السلام) در آنها نقل شده، عبارت است از:
1ـ1. المصنف عبد الرزاق
اين كتاب اثر ابوبكر عبد الرزاق بن همام صنعاني (م 211 ق) است. وي در اين كتاب فصلي را با عنوان »باب المهدي« گشوده و در آن بيش از ده حديث نقل كرده است. اين احاديث از شماره 20769 آغاز و تا شماره 20779 ادامه دارد. وی پس از اين باب، با عنوان باب «اشراط الساعة» به برخي موضوعات ديگر اشاره کرده است. اين اولين كتابي از اهل سنّت است كه احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را به شكلي منظم، گرد آورده است.
1ـ2. کتاب الفتن
حافظ ابوعبد الله نعيم بن حماد المروزي (م 229 ق) در کتاب الفتن احاديث فراواني درباره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و صفات، ويژگي¬ها و حوادث عصر او، روايت كرده است. مصنف در مجموع ده بخش را با عناوين مختلف به موضوعات مربوط به فتنه‌هاي آخرالزمان اختصاص داده است. چهار بخش نخست آن، دربارة حوادث و فتنه هايي است که در روايات بدان¬ها اشاره شده است. عمدة روايات مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در بخش پنج و بعد از آن ذکر شده است.
1 ـ3 . المصنف في الاحاديث و الآثار
حافظ عبد الله بن محمّد بن ابي شيبة الكوفي (م 235 ق)، مؤلف كتاب ياد شده، در فصل 37 آن ، بخشي را با عنوان »الفتن« قرار داده است. او در اين بخش احاديثی را در رابطه با حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و مباحث مربوط به او ذكر كرده است (حديث 37637 تا حديث 37653). در بعضي از اين احاديث به نام حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) تصريح شده است. از موضوعاتي که در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته، مي‌توان به ويژگي‌هاي نسبي و اخلاقي مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، مدت حكومت و عمر آن حضرت، شرايط پيش از ظهور، نشانه¬هاي ظهور و ويژگي¬هاي دوران ظهور ايشان اشاره کرد.
1ـ4. مسند احمد
احمد بن حنبل ابوعبدالله الشيباني (م 241 ق)، از پيشوايان چهار گانه اهل سنّت است. وی در كتاب مسند احاديث مختلف و متعددي را دربارة حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ذكر كرده است.3 اين احاديث به ضميمه كتاب البيان في الاخبار صاحب الزمان و در مجموعه¬اي با نام احاديث المهدي من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسيده است.4
در اين مجموعه، 136 حديث از مسند احمد استخراج و در موضوعات زير تنظيم شده است: 35 حديث با عنوان «الخلفاء الاثنا عشر» ؛ 35 حديث در بيان «علامات الظهور» ؛ 26 حديث با عنوان «ظهور المهدي»؛ شش حديث با عنوان «المهدي من عترة رسول الله(صلي الله عليه و آله وسلم)»، چهار حديث با عنوان «يواطيء اسمه اسم رسول الله(صلي الله عليه و آله وسلم)؛ چهارده حديث با عنوان «نزول عيسي و الامام هو المهدي» و چهل حديث هم با عنوان «لاتزال طائفة يقاتلون علي الحق الي ان ياتي امر الله».
در ميان كتابهاي نخستين حديثي، مسند احمد بيشترين حديث را در اين موضوع ذكر كرده است.
1ـ5. سنن ابن ماجه
محمّد بن يزيد ابوعبدالله القزويني (م 275 ق) از حديث شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وي در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است. وی در كتاب الفتن اين مجموعه، بخشي را به بيان احاديث مهدي با عنوان »باب خروج المهدی« اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی(عليه السلام) ، شرايط قبل از ظهور ، زمينه سازان ظهور، ياران وي، مدت حكومت او و بالاخره ويژگي‌هاي اقتصادي و اجتماعي حكومت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، از جمله موضوعات اين روايات است. نکته قابل توجه اينكه در شش حديث از مجموع هفت حديث، به نام امام مهدي(عليه السلام) تصريح شده است.
1ـ6. سنن ابو داود
اين كتاب نيز يكي از صحاح شش گانه اهل سنّت بوده و به وسيله سليمان بن الاشعث ابو داود السجستاني (م 275 ق) نگارش يافته است. وی در اين مجموعه بخشي را با عنوان «كتاب المهدي»5 به صورت مستقل ذكر كرده كه با حديث 4279 آغاز مي¬شود.
بعضی از موضوعاتي كه در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از: حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) از اهل بيت رسول خدا(صلي الله عليه و آله وسلم) است، ويژگي¬هاي نسبي وي، ويژگي‌هاي جسمي ايشان، شرايط قبل از ظهور، حتمي بودن ظهور ، اوضاع اجتماعي ـ اقتصادي عصر ظهور و بالاخره جهان پس از حضرت مهدي(عليه السلام).
احاديث سنن ابو داود يکي از منابع قابل ملاحظه، در بارة «مهدويّت» نزد اهل سنّت است.
1ـ7. الجامع الصحيح
اين كتاب از جملة صحاح شش گانه اهل سنّت است که به وسيلة محمّد بن عيسي ابو عيسي تَرمَذي سلمي(م 279 ق) به رشته تحرير در آمده است. وی در فصل « ما جاء في المهدي»، سه حديث به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) آورده است. در دو حديث اول اين باب، به نام حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) تصريحي نشده و صرفاً مسألة منجي و حتمي بودن حاكميت شخصي از اهل بيت(عليهم السلام) و هم نام رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) بيان شده است. ترمذي در مورد حديث اول گفته است: »هذا حديث حسن صحيح» و درباره حديث سوم گفته است: »هذا حديث حسن«.
هرچند در اين مجموعه حديثي، تعداد احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، بسيار اندك است؛ ولي با توجه به اسناد خوب آنها, اين احاديث مهم و قابل توجه داراي اطلاعات جامعي در باره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) مي¬باشند.
1ـ8. المستدرك علي الصحيحين
محمد بن عبدالله ابوعبد الله حاكم نيشابوري (م 405 ق) ، احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را در فصلي خاص، در كتاب الفتن و الملاحم و در برخي قسمت¬هاي ديگر به صورت پراكنده ذكر كرده است. وی در اين احاديث به برخي موضوعات مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ـ اعم از نسب، ويژگي¬هاي جسماني، شرايط قبل از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف ديگر ـ پرداخته است.
1ـ9. كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال
علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي (م 975 ق) با تاليف كتابي چون كنزالعمال شهرت به سزايي دارد. اين جامع حديثي از جمله معروف‌ترين مجموعه‌هاي حديثي موجود اهل سنّت است. مؤلف ـ كه جداگانه تأليفي درباره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) با عنوان البرهان في علامات مهدي الآخر الزمان دارد ـ در مجموعه حديثي كنزالعمال علاوه بر روايات پراکنده6، فصلي را با عنوان «خروج المهدي» گشوده و در آن ده¬ها حديث را از منابع مختلف نقل كرده است. اين احاديث از شماره 38651 آغاز شده و تا روايت 38708 ادامه يافته است.
در اين مجموعه، ابعاد مختلف مهدويّت ـ از جمله شرايط قبل از ظهور، ياوران مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در دوران حكومت وي، حوادث و جريانات عصر ظهور، شرايط حاكم اقتصادي در آن زمان و ويژگي‌هاي جسمي آن حضرت ـ بيان شده است.
باورداشت «مهدويّت» و انديشه ظهور حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)ـ بر خلاف تصوّر عده‌اي ـ نه تنها اختصاص به شيعه ندارد؛ بلكه بخش مهمّي از عقايد اسلامي به حساب مي‌آيد كه بر اساس بشارت‌هاي پيامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله وسلم)، ميان تمامی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی شكل گرفته است.
در حوزة اعتقادات اسلامي، كمتر موضوعي را مي¬توان يافت كه تا اين حد به آن اهميت داده شده و در اصل اعتقاد به ظهور منجي، نوعي اتفاق نظر و وحدت فكر، شكل گرفته باشد.
احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، در بسياري از كتاب¬هاي معروف اهل سنّت نيز آمده است. در بيشتر اين كتاب‌ها، از اوصاف و زندگي حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، نشانه¬هاي ظهور، محل ظهور و بيعت، تعداد ياران و ديگر موضوعات سخن به ميان آمده است.
مشهور ميان مسلمانان در طول تاريخ، اين است كه در آخرالزمان، مردي از اهل بيت(عليهم السلام) ظهور كرده، عدالت را آشكار می¬كند. مسلمانان از او پيروي مي‌كنند و او بر كشورهاي اسلامي چيره مي¬شود. نام او «مهدي» است.1
البته عدة کم شماری، از پذيرفتن اصل »مهدويّت« سر باز زده، با دلايلي سست و واهي، به انكار آن پرداخته و آن را فكري شيعي معرفي كرده اند!!
با مروري بر كتابهاي روايي اهل سنّت روشن می‌شود که موضوع مهدويّت در اين منابع نيز به فراواني مورد اشاره قرار گرفته است.2 علاوه بر روايات فراواني كه در منابع اهل سنّت به صورت پراكنده به چشم مي‌خورد، تدوين و تأليف كتابهاي حديثي مختص به حضرت مهدي(عليه السلام)، به وسيله دانشمندان اهل سنّت، گوياي جايگاه والاي «مهدويّت» نزد آنان است.
متون روايي اهل سنّت را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
يک. كتابهاي عمومي:
بي¬گمان روايات مربوط به حضرت مهدي(عليه السلام) در اغلب منابع روايي اهل سنّت ذكر شده است. البته در پاره‌اي از اين منابع، به روشني به حضرت مهدي(عليه السلام) اشاره نشده؛ ولي در همان منابع نيز رواياتي وجود دارد كه بر او قابل انطباق است.
دو. كتابهاي ويژه امام مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) :
در بين منابع روايي اهل سنّت كتاب هايي چند ويژه موضوعات مربوط به آن حضرت نگارش يافته است.
يک. کتاب های عمومی
در اين كتاب‌ها به موضوع «مهدويّت» ـ مانند بسياري از مسائل ديگر ـ به تناسب اشاره شده است. از جمله موضوعاتي كه در اين روايات آمده، مي‌توان به اين موارد اشاره کرد: بودن حضرت مهدي(عليه السلام) از خاندان پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله وسلم) و از فرزندان حضرت علي(عليه السلام) و حضرت فاطمه(عليها السلام)، خصايص حضرت مهدي(عليه السلام)، زندگي و سيرت آن حضرت، چگونگي ظهور و حكومت ايشان و ... .
اما بعضي از كتاب هايي كه بيشتر روايات مربوط به حضرت مهدي(عليه السلام) در آنها نقل شده، عبارت است از:
1ـ1. المصنف عبد الرزاق
اين كتاب اثر ابوبكر عبد الرزاق بن همام صنعاني (م 211 ق) است. وي در اين كتاب فصلي را با عنوان »باب المهدي« گشوده و در آن بيش از ده حديث نقل كرده است. اين احاديث از شماره 20769 آغاز و تا شماره 20779 ادامه دارد. وی پس از اين باب، با عنوان باب «اشراط الساعة» به برخي موضوعات ديگر اشاره کرده است. اين اولين كتابي از اهل سنّت است كه احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را به شكلي منظم، گرد آورده است.
1ـ2. کتاب الفتن
حافظ ابوعبد الله نعيم بن حماد المروزي (م 229 ق) در کتاب الفتن احاديث فراواني درباره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و صفات، ويژگي¬ها و حوادث عصر او، روايت كرده است. مصنف در مجموع ده بخش را با عناوين مختلف به موضوعات مربوط به فتنه‌هاي آخرالزمان اختصاص داده است. چهار بخش نخست آن، دربارة حوادث و فتنه هايي است که در روايات بدان¬ها اشاره شده است. عمدة روايات مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در بخش پنج و بعد از آن ذکر شده است.
1 ـ3 . المصنف في الاحاديث و الآثار
حافظ عبد الله بن محمّد بن ابي شيبة الكوفي (م 235 ق)، مؤلف كتاب ياد شده، در فصل 37 آن ، بخشي را با عنوان »الفتن« قرار داده است. او در اين بخش احاديثی را در رابطه با حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) و مباحث مربوط به او ذكر كرده است (حديث 37637 تا حديث 37653). در بعضي از اين احاديث به نام حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) تصريح شده است. از موضوعاتي که در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته، مي‌توان به ويژگي‌هاي نسبي و اخلاقي مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، مدت حكومت و عمر آن حضرت، شرايط پيش از ظهور، نشانه¬هاي ظهور و ويژگي¬هاي دوران ظهور ايشان اشاره کرد.
1ـ4. مسند احمد
احمد بن حنبل ابوعبدالله الشيباني (م 241 ق)، از پيشوايان چهار گانه اهل سنّت است. وی در كتاب مسند احاديث مختلف و متعددي را دربارة حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ذكر كرده است.3 اين احاديث به ضميمه كتاب البيان في الاخبار صاحب الزمان و در مجموعه¬اي با نام احاديث المهدي من مسند احمد بن حنبل به چاپ رسيده است.4
در اين مجموعه، 136 حديث از مسند احمد استخراج و در موضوعات زير تنظيم شده است: 35 حديث با عنوان «الخلفاء الاثنا عشر» ؛ 35 حديث در بيان «علامات الظهور» ؛ 26 حديث با عنوان «ظهور المهدي»؛ شش حديث با عنوان «المهدي من عترة رسول الله(صلي الله عليه و آله وسلم)»، چهار حديث با عنوان «يواطيء اسمه اسم رسول الله(صلي الله عليه و آله وسلم)؛ چهارده حديث با عنوان «نزول عيسي و الامام هو المهدي» و چهل حديث هم با عنوان «لاتزال طائفة يقاتلون علي الحق الي ان ياتي امر الله».
در ميان كتابهاي نخستين حديثي، مسند احمد بيشترين حديث را در اين موضوع ذكر كرده است.
1ـ5. سنن ابن ماجه
محمّد بن يزيد ابوعبدالله القزويني (م 275 ق) از حديث شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وي در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است. وی در كتاب الفتن اين مجموعه، بخشي را به بيان احاديث مهدي با عنوان »باب خروج المهدی« اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی(عليه السلام) ، شرايط قبل از ظهور ، زمينه سازان ظهور، ياران وي، مدت حكومت او و بالاخره ويژگي‌هاي اقتصادي و اجتماعي حكومت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، از جمله موضوعات اين روايات است. نکته قابل توجه اينكه در شش حديث از مجموع هفت حديث، به نام امام مهدي(عليه السلام) تصريح شده است.
1ـ6. سنن ابو داود
اين كتاب نيز يكي از صحاح شش گانه اهل سنّت بوده و به وسيله سليمان بن الاشعث ابو داود السجستاني (م 275 ق) نگارش يافته است. وی در اين مجموعه بخشي را با عنوان «كتاب المهدي»5 به صورت مستقل ذكر كرده كه با حديث 4279 آغاز مي¬شود.
بعضی از موضوعاتي كه در اين روايات مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از: حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) از اهل بيت رسول خدا(صلي الله عليه و آله وسلم) است، ويژگي¬هاي نسبي وي، ويژگي‌هاي جسمي ايشان، شرايط قبل از ظهور، حتمي بودن ظهور ، اوضاع اجتماعي ـ اقتصادي عصر ظهور و بالاخره جهان پس از حضرت مهدي(عليه السلام).
احاديث سنن ابو داود يکي از منابع قابل ملاحظه، در بارة «مهدويّت» نزد اهل سنّت است.
1ـ7. الجامع الصحيح
اين كتاب از جملة صحاح شش گانه اهل سنّت است که به وسيلة محمّد بن عيسي ابو عيسي تَرمَذي سلمي(م 279 ق) به رشته تحرير در آمده است. وی در فصل « ما جاء في المهدي»، سه حديث به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) آورده است. در دو حديث اول اين باب، به نام حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) تصريحي نشده و صرفاً مسألة منجي و حتمي بودن حاكميت شخصي از اهل بيت(عليهم السلام) و هم نام رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) بيان شده است. ترمذي در مورد حديث اول گفته است: »هذا حديث حسن صحيح» و درباره حديث سوم گفته است: »هذا حديث حسن«.
هرچند در اين مجموعه حديثي، تعداد احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف)، بسيار اندك است؛ ولي با توجه به اسناد خوب آنها, اين احاديث مهم و قابل توجه داراي اطلاعات جامعي در باره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) مي¬باشند.
1ـ8. المستدرك علي الصحيحين
محمد بن عبدالله ابوعبد الله حاكم نيشابوري (م 405 ق) ، احاديث مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) را در فصلي خاص، در كتاب الفتن و الملاحم و در برخي قسمت¬هاي ديگر به صورت پراكنده ذكر كرده است. وی در اين احاديث به برخي موضوعات مربوط به حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) ـ اعم از نسب، ويژگي¬هاي جسماني، شرايط قبل از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف ديگر ـ پرداخته است.
1ـ9. كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال
علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي (م 975 ق) با تاليف كتابي چون كنزالعمال شهرت به سزايي دارد. اين جامع حديثي از جمله معروف‌ترين مجموعه‌هاي حديثي موجود اهل سنّت است. مؤلف ـ كه جداگانه تأليفي درباره حضرت مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) با عنوان البرهان في علامات مهدي الآخر الزمان دارد ـ در مجموعه حديثي كنزالعمال علاوه بر روايات پراکنده6، فصلي را با عنوان «خروج المهدي» گشوده و در آن ده¬ها حديث را از منابع مختلف نقل كرده است. اين احاديث از شماره 38651 آغاز شده و تا روايت 38708 ادامه يافته است.
در اين مجموعه، ابعاد مختلف مهدويّت ـ از جمله شرايط قبل از ظهور، ياوران مهدي(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در دوران حكومت وي، حوادث و جريانات عصر ظهور، شرايط حاكم اقتصادي در آن زمان و ويژگي‌هاي جسمي آن حضرت ـ بيان شده است.
پي نوشت ها:
1 . عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمة العبر، ص 245.
2 . لازم به يادآوري است كه در تدوين بخش هايي از اين درس و درس آينده از تحقيقات و مطالب ارزشمند استاد مهدي اكبر نژاد بهره فراواني برده ام. با تشكر از ايشان.
3 . اين كتاب كه از گسترده ترين جوامع حديثي كهن اهل سنّت است، در چاپ جديد با فهارس در پنجاه مجلد به چاپ رسيده است.
4 . ر. ک: سيّد محمّد جواد حسيني جلالي، احاديث المهدي من مسند احمد بن حنبل، (انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم).
5 . سليمان ابن الاشعث، سنن ابي داود، ص 712 .
6 . ايشان در بخشي با عنوان «جامع الاشراط الکبري» ده ها روايت ديگر را در باره موضوعات مهدويّت ذکر کرده است. اين روايات از شماره 39656 به بعد مي باشد.
