تنظیم طرح درس

طرح روزانه، تعیین کننده زمان فعّالیّتهای یک روز است. با تکرار ساعات کودکان می‌توانند فعّالیّتهای یک روز را از قبل پیش بینی کنند. در مهد کودک و کودکستان، ساعات روز به فعّالیّتهای مختلف اختصاص می‌یابد، ولی در دبستان، برنامه آموزشی کلاس بر اساس موادّ درسی است.
برنامه‌هایی که نمونه آنها در زیر می‌آید برای کلاسهای دوران اوّلیه کودکی طرح ریزی شده است. برنامه مهد کودک و کودکستان فقط برای صبح، یعنی معمولاً در نصف روز اجرا می‌شود:
از ساعت 15، 8 تا 45، 8 صبح - برنامه ریزی و آماده شدن معلّم.
از ساعت 45، 8 تا 9 صبح - ورود. ورود کودکان به کلاس طی زمان مقرر اما با فاصله انجام می‌شود. بهتر است انتظار نداشته باشیم همه با هم با علامتی خاصّ وارد کلاس شوند. در صورتی که کودکان با فاصله وارد شوند، معلّم می‌تواند به تک تک کودکان خوشامد گوید تا از این طریق کودک بتدریج با تغییر محیط از خانه به مدرسه عادت کند. طی مدتی که کودکان وارد کلاس می‌شوند خود را با کتابها یا با وسائل بازی سرگرم می‌کنند، یا به تماشای اشیائی که معلّم بر تابلو اعلانات نصب کرده یا روی میز علوم چیده است مشغول می‌شوند.

از ساعت 9 تا 20، 9 صبح - زمان تجمع گروهی.

معلّم با همه کودکان می‌نشیند و برای آن روز برنامه ریزی می‌کند. در باره فعّالیّتهایی که اجرا خواهد شد توضیح می‌دهد و به اعمال عادی و ضروری نظیر حضور و غیاب کودکان می‌پردازد. طی این مدت می‌توان انواع مباحث را برای صحبت انتخاب کرد. در روزهای اول سال که کودکان خود آغازگر بحثها نیستند فرصت برای نشان دادن اشیاء و توضیح درباره آنها مغتنم است. با پیشرفت کودکان در بحث گروهی از این کار نیز باید صرف نظر کرد.

از 20، 9 تا 10، 10 صبح - زمان فعّالیّت.

طی این مدت کودکان در انتخاب فعّالیّت آزاد هستند و هر لحظه بخواهند می‌توانند نوع فعّالیّت را عوض کنند. بسیاری از آنها بدون نظارت معلّم بطور انفرادی یا در گروههای کوچک سرگرم کار می‌شود. معلّم با یک کودک یا یک گروه کوچک یا همه کلاس کار می‌کند. کاردستی و هنر، بازی نمایشی و نظایر آن از جمله فعّالیّتهای کلاسی این ساعت است. عده‌ای از کودکان به کار با مواد دست ساز و گروهی دیگر با باغچه شن یا ظرف آب یا تمرین پیش بینی شده‌ای از علوم سرگرم می‌شوند. هرچند معلّم ممکن است بطور مستقیم به کار هر کودک نظارت نکند، اما در مجموع تمام فعّالیّتها تحت نظر او انجام می‌شود.

از 10، 10 تا 30، 10 صبح - جمع کردن وسائل، خوردن چاشت و استراحت.

بعد از خاتمه مدّت کاری کودکان باید اتاق را تمیز کنند و ابزار را در جای خود قرار دهند. کودکان خردسال غالباً در زمان معینی به دستشویی و شستشوی دست و صورت نیاز دارند، باید مهارتهایی از این قبیل را به آنها آموزش داد. چاشت آنها معمولاً از شیره آب میوه و بیسکویت تشکیل می‌شود. معلّم کاردان می‌تواند از این فرصتها برای آموزش پربار بهره جوید. کودکان را به بحثهای معمولی وادارد، در باره طعم غذایی تازه صحبت کند، مسئولیتها و مهارتهایی را به کودکان بشناساند و آنها را با ویژگی و طرز کار وسائل مورد استفاده آشنا کند. فعّالیّت نشسته مانند گوش دادن به قضه یا نوار جایگزین آرامش بخشی برای این لحظات خواهد بود.

از 30، 1 تا 11 صبح - موسیقی و داستان .

بطور معمول بخشی از زمان به فعّالیّتهایی با کل کلاس می‌گذرد که با سرودخوانی یا حرکات ریتمیک، خواندن کتابهای مصوّر یا تقل داستان توسط معلّم همراه است. طی این مدت باید کودکان را تشویق کرد تا قصّه‌هایی را برای دیگران نقل کنند.

از 11 تا 20، 11 صبح - فعّالیّت در فضای باز.

در این مدت کودکان به بالا رفتن، دویدن، پریدن و استفاده از وسائل چرخ دار و ابزار بزرگ سرگرم می‌شوند. بازی آب و شن نیز اجرا می‌شود. زمانی را که کودکان صرف بازی در فضای باز می‌کنند به وضع هوا و فرصتهایی که آنها خود در خانه بطور کامل به بازی در هوای آزاد می‌گذرانند بستگی دارد. اگر مدرسه‌ای وسایل بازی لازم را نداشته باشد، معلّم با بازیهای تیمی همان فعّالیّتهای بدنی را برای کودکان تدارک می‌بیند.

از 20، 11 تا 40، 11 صبح - آماده برای عزیمت به خانه.

در صورت امکان بهتر است خروج کودکان از کلاس به همان شکل ورود آنها با فاصله انجام گیرد. کودکان قبل از عزیمت به خانه باید مدتی را صرف جمع آوری وسایل خود کنند. اگر والدین برای بردن کودکان خود آمده باشند استفاده از این فرصت برای معلّم بسیار مغتنم است تا با آنها در باره فرزندانشان گفتگوی کوتاه معمول را داشته باشد.

از 40، 11 تا ظهر - جمع آوری وسائل توسط معلّم.

در پایان صبح معلّم مدتی را صرف می‌کند تا به وضع خود و کلاس برسد و قبل از آمدن گروه بعدی نوشته‌های کودکان را جمع آوری و نگهداری کند.
جدول فوق طرح ساده‌ای از یک روز نمونه در مهد کودک یا کودکستان است. بی تردید، اگر معلّمان برای هماهنگ ساختن نیازهای آموزشی کلاس خود با برنامه یا اجرای طرحهای خاص برنامه خود را تغییر دهند، این جدول در روزهای بعد تغییر خواهد کرد.
از آنجا که معلّم مقاطع درازمدت زمان را در اختیار دارد تا فعّالیّتها را سازمان دهد و ضمن ساعات فعّالیّت کودکان تغییرات دلخواه را ایجاد کند، می‌تواند مدّتی را صرف آموزش انفرادی کند و طرح انواع برنامه‌ها را برای هر کودک بریزد.
لازم است معلّم جنبه انعطاف پذیری هر طرح درس را رعایت کند. گاه ممکن است گفتگو با کودکان چهل و پنج دقیقه از وقت یکروز را به خود اختصاص دهد در حالی که زمان منظور شده در طرح بیست دقیقه باشد. در روزهای دیگر پنج دقیقه وقت شاید طولانی به نظر آید. گاه معلّم می‌خواهد یک روز تمام را به کاردستی اختصاص دهد و قصه و موسیقی را از برنامه حذف کند. رعایت موازنه در درازمدت ضروری است ولی اجرای همه زمینه‌های برنامه آموزشگاهی در یک روز چندان ضروری نیست.
طرح درس یک روز دبستان را می‌توان بشکل زیر تنظیم کرد:

از 40، 8 تا 9 صبح - شروع کار.

کودکان بعد از ورود به کلاس برای فعّالیّتهای جمعی، اعمال معمول هر روز و استفاده از فرصتهای آموزشی آماده می‌شوند. حضور و غیاب اجرا می‌شود. در باره تاریخ و روز و وضع هوا به بحث می‌نشینند. برای اعمال خاص و فرصتهایی به منظور گفت و شنود تصمیم می‌گیرند. معلّم نیز اغلب از این فرصت برای گفتگو با کودکان درباره آنچه آن روز باید انجام شود استفاده می‌کند.

از 9 تا 15، 10 صبح - آموزش خواندن.

کودکان را می‌توان بر اساس میزان پیشرفت گروه بندی کرد. در مدتی که معلّم با یک گروه کار می‌کند، گروههای دیگر بطور مستقل به انجام تکلیف خواندن می‌پردازند.

از 15، 10 تا 30، 10 صبح – تنفّس.

کودکان طیّ این مدت کوتاه آزاد هستند، با نظارت معلّم، به بازی در فضای باز سرگرم شوند.

از 30، 10 تا 15، 11 صبح - ادامه برنامه خواندن.

از 15، 11 تا 45، 11 صبح - حساب.

این فرصت به آموزش حساب اختصاص دارد. در مقطع دبستان کودکان را برای آموزش حساب گروه بندی نمی‌کنند بلکه همه کودکان بطور جمعی در این امر شرکت دارند.

از 45، 11 تا ظهر - آماده شدن برای ناهار.

کودکان فرصت دارند اتاق را نظافت کنند، به دستشویی بروند و به شستشوی قبل از ناهار بپردازند. معلّم در فاصله پایان درس تا زنگ ناهار با استفاده از فرصت، ساعت را با قصه‌های کوتاه، شعر سرود و انواع بازیها پر می‌کند.

از ظهر تا یک بعدازظهر – ناهار.

از ساعت یک تا 30، 1 بعدازظهر - هنرهای کلامی و نوشتاری.

این مدت را می‌توان به مباحث خوشنویسی، املا و فنون نوشتن اختصاص داد تا کودکان به نوشتن و خواندن داستان سرگرم شوند.

از 30، 1 تا 2 بعدازظهر - موسیقی و ورزش.

بسیاری از درسها در برنامه هر روز منظور نمی‌شوند. معلّمان اغلب درسهایی نظیر موسیقی و ورزش را جایگزین برخی از آنها می‌کنند. گاه آموزش این دو درس بر عهده متخصصان است. طی زمانی که کلاس در اختیار آنها قرار می‌گیرد معلّم کلاس فرصت آزاد دارد تا به تهیه مواد، برنامه ریزی یا نظایر آن بپردازد. امروزه استفاده از معلّم کمکی برای این که معلّم کلاس بتواند وقت آزاد داشته باشد معمول است.

از 2 تا 30، 2 بعدازظهر - بهداشت و علوم.

این مدّت برای فعّالیّتهای آموزش علوم یا تمرینهای بهداشت صحیح، در نظر گرفته می‌شود.

از 30، 2 تا 3 بعدازظهر - مطالعات اجتماعی و هنر.

این مدت را نیز می‌توان تغییر داد. بعضی از روزها بحثهای مطالعات اجتماعی یا کار واحدی و روزهای دیگر کار با یک رسانه هنری اجرا می‌شود.

از 3 تا 10، 3 بعدازظهر - جمع کردن و آماده شدن برای بازگشت به خانه.

در بسیاری از کلاسها، معلّم در خاتمه روز به کمک کودکان کار روزانه را مرور می‌کند و بحث کلاسی را به پایان می‌برد. ضمن جمع کردن وسایل، توصیه‌ها و موادی که کودکان باید با خود به خانه ببرند اعلام می‌شود. آنها می‌توانند در این فرصت طرح فعّالیّتهای روز بعد را بریزند و کارهای آینده را پیش بینی کنند.
در عین حال، طرح فوق بر اساس اصول خاصی استوار است که مورد قبول همه متخصصان تعلیم و تربیت نیست. یک اصل می‌گوید کودک وقتی محتوای دبستان را به بهترین وجه می‌آموزد که آن محتوا به درسهای جداگانه تفکیک شده باشد. اصل دیگر می‌گوید همه کودکان باید در یادگیری یک درس بطور همزمان شرکت کنند. اصل سوم حاکی از آن است که آموزش باید در محیط دسته جمعی صورت گیرد.
شکل دیگری از طرح درس در دبستان، که در آن هر درس آموزشگاهی ساعتی مجزا دارد بشکل فعّالیّت دسته جمعی است. اگر معلّمی بخواهد آموزش را انفرادی کند و حس استقلال را در شاگردان خود رشد دهد می‌تواند طرح را بگونه‌ای تنظیم کند که شاخه‌های مختلف یک برنامه بطور همزمان اجرا شوند و کودکان با سرعت معمول خود از یک برنامه آموزشی به برنامه دیگر راه یابند. از این طریق میزان انتظار کشیدن کودکان در کلاس محدود می‌شود زیرا می‌توانند در فرصتهای آموزش فردی بدلخواه خود از زمانی که در اختیار دارند استفاده کنند. این نوع سازماندهی به یکپارچه شدن موضوع درسی کمک می‌کند زیرا موانع مصنوعی زمان یا تا حد زیادی کاهش می‌یابند و یا بکلی از بین می‌روند.
هرچند ممکن است معلّمانی که کار کلاس خود را بر اساس فعّالیّت دسته جمعی تنظیم نکرده‌اند کودکان را با زمان پیش بینی نشده زیادی مواجه کنند، امّا توفیق این نوع طرح ریزی بیشتر به علت آن است که معلّم، شاگردان خود را برای کار مستقل در کلاس آماده می‌سازد. برای نیل به این هدف برنامه ریزی برای فعّالیّتهای خاص برای رشد مهارتهای کودکان در زمینه آموزش مستقل ضروری است. از نظر عده‌ای از معلّمان بهتر است، علاوه بر در نظر داشتن بخشی از زمان برای فعّالیّت مستقل پیش بینی نشده، بخشی پیش بینی شده‌ای از روز را نیز ذخیره داشته باشیم. این بخش را می‌توان به خواندن مستقل، اجرای پروژه، کارهای دستی، تحقیق انفرادی و یا تکمیل تکلیفهای داده شده در زمینه‌های مختلف اختصاص داد. معلّمانی که می‌خواهند در اجرای این بخش توفیق یابند باید فعّالیّتها را با برنامه ریزی پیوسته آغاز کنند و با جلسات ارزیابی به پایان برسانند.
منبع مقاله :
اسپادک، برنارد؛ (1379)، آموزش در دوران کودکی، ترجمه محمّدحسین نظری نژاد، مشهد: شرکت به نشر، چاپ نهم