نویسنده: علیرضا ستارزاده
حضور در محیط فضا تجربه‌ای جدید و منحصر به فرد برای بشر پس از چندین هزار سال زندگی بر روی سیاره زمین است. زندگی در محیطی که شاید بتوان گفت بارزترین خاصیت آن عدم وجود جاذبه زمین و بی وزنی است، قاعدتاً اثرات خاصی بر بدن انسان دارد. یک فضانورد از هنگام پرتاب به فضا تا بازگشت مجدد به زمین با ده‌ها مسئله حیاتی پیچیده روبه‌رو است. از همین رو است که در کنار همه علوم و فناوری‌های عرصه فضا، شاخه پزشکی فضایی یا هوافضایی از نقش پررنگ و ویژه‌ای برخوردار است.
اما حیات یک انسان فقط به فاکتورهای فیزیکی مانند: ضربان قلب، سامانه گوارش، سامانه دفع و... بستگی ندارد. روح و روان انسان نیز در کیفیت و کمیت حیات مهم و تأثیرگذار است و البته روان و فیزیک انسان همواره در تعامل و ارتباط متقابل با هم قرار دارند.
فضانوردان اقلیتی بسیار اندک از انسان‌ها را تشکیل می‌دهند. مأموریت سخت و ویژه آن‌ها در محیطی نا آشنا و نامانوس، باعث شده تا انسان‌ها همواره به چشم نمادین و قهرمان به این افراد بنگرند. البته اگرچه فضانوردان عده‌ای خاص هستند که به لحاظ قابلیت‌های فیزیکی، هوشی و روحی در حد بسیار بالاتری از میانگین جامعه قرار دارند، اما بدیهی است که به لحاظ توانمندی‌های جسمی، غرایز و روح و روان همان چارچوبه‌های بشری را دارا هستند. عوارض ناشی از حضور در محیط فضا و شرایط موجود در محیط‌های خارج از زمین دارای اثرات جسمی و روحی مختلفی بر روی فضانوردان می‌باشد.
فضانوردان از بین سالم‌ترین و قوی‌ترین افراد به لحاظ جسمی و روحی انتخاب می‌شوند. لذا یک فضانورد قبل از فضانورد شدن، به هیچ وجه درگیر مشکلات روحی و روانی نیست. آنچه که ممکن است در فضانورد تأثیر منفی داشته باشد، مربوط به دوره تمرینات بر روی زمین و به خصوص دوره مأموریت در فضا است.
دو مورد از مهمترین بیماری‌های روحی و روانی شایع در فضانوردان، افسردگی و آستنیا (1) است. آستنیا دارای علایمی نظیر خستگی غیرطبیعی، فشار روحی، بدخلقی، ضعف حافظه و پریشانی است. سایر عوارض روحی روانی که گاهی در فضانوردان مشاهده شده است عبارتند از: احساس سرخوشی غیرطبیعی، روان رنجوری، پذیرش و بروز جنبه‌های منفی شخصیتی، کاهش در توانمندی‌های فردی، کاهش در توانمندی انجام کارهای همزمان، کاهش در سطح هوشیاری، زمان پاسخ و قدرت تمرکز. البته این عوارض بیشتر در اثر پروازهای فضایی طولانی مدت رخ می‌دهند و پروازهای کوتاه مدت با عوارض روحی و روانی کمتری درگیر هستند.
امروزه با جدی‌تر شدن برنامه سفر به مریخ و از آنجا که رفت و برگشت به این سیاره بیش از 450 روز به طول می‌انجامد، توجه به مباحث روحی و روانی در فضانوردی رویکرد تازه‌ای به خود گرفته و جایگاه ویژه‌ای را در تحقیقات پزشکی فضایی به خود اختصاص داده است. اصلی‌ترین چالش سفر به مریخ همین سفر بلندمدت انسان در عمق فضا است.
اهمیت و ویژگی‌های روان‌‌شناسی فضایی
نقطه شروع تاریخ روان‌‌شناسی فضایی مانند فیزیولوژی و پزشکی فضایی، به سفر اولین انسان به فضا باز می‌گردد. یوری گاگارین اولین کسی بود که از بین حدود 100 خلبان برتر نیروی هوایی شوروی سابق برای این مأموریت انتخاب شد. گاگارین تنها 108 دقیقه در داخل یک کپسول محیط فضا را تجربه کرد. در ابتدای عصر فضا، فضانوردان، تنها مردان (به غیر از چند زن) قوی و توانمندی بودند که معمولاً از بین ورزیده‌ترین خلبانان نیروی هوایی انتخاب می‌شدند. مأموریت آنان اغلب به حضور بسیار محدود در فضا و انجام چند مأموریت نمایشی (مثلاً راهپیمایی در فضا (2) و ...) و سپس بازگشت به زمین خلاصه می‌شد. در چنین فضایی اگرچه مسائل فیزیولوژیک و بدنی فضانوردان مورد توجه قرار می‌گرفت؛ اما مباحث مربوط به روان‌‌شناسی بیشتر به آمادگی‌های روانی قبل از پرواز محدود می‌شد. البته قابل توجه است که در آن زمان فضانوردان به دلیل ابتدایی‌تر بودن سامانه‌ها و فناوری فضایی فشار کاری بیشتری را به نسبت امروز تحمل می‌کردند و فشار روحی و روانی بیشتری نیز به ایشان وارد می‌شد؛ اما به هر حال مدت زمان مأموریت‌ها بسیار کوتاه بود.
با توسعه و گسترش فعالیت‌های فضانوردی و مطرح شدن سفرهای فضایی (مانند سفر به ماه) و همچنین ساخت ایستگاه‌های فضایی، مأموریت‌های فضانوردان از حالت یک مأموریت در مدت زمانی محدود خارج می‌شد و به سمت انجام مأموریت با مدت زمان چند روزه تا چند ماهه می‌رفت. بنابراین عوامل مهم دیگری نیز وارد این حوزه می‌شدند که لزوم توجه به روان‌‌شناسی فضانوردان را بیشتر می‌کرد. رفته‌رفته فضانوردی از مأموریت‌های چند ساعته فضایی به طرف «زندگی» در فضا سوق پیدا می‌کرد و این نقطه اصلی برای توجه بیشتر و بیشتر به روان‌‌شناسی فضانوردان بود. روان‌‌شناسی زندگی انسان بر روی سیاره زمین با روان‌‌شناسی زندگی در یک حفره محدود متفاوت خواهد بود.
روان‌‌شناسی فضایی به موازات فناوری فضایی رشد کرده است. یک فضانورد در طول مأموریت خود با عواملی مواجه است که تأثیر مستقیم بر روی روح و روان او دارند. این عوامل عبارتند از:
1- حضور در یک محیط جدید:
در فضا محیط به طور کامل عوض می‌شود. بی وزنی- اگرچه تجربه یا حتی تصورش بسیار مهیج و جالب است- اما اولین احساس ناخوشایندی است که فضانوردان با آن مواجه می‌شوند. عدم رویت شب و روز، محیط بسته و بسیار محدود، عوض شدن شرایط زندگی (استحمام، خواب، دفع، غذا خوردن و ...) از سایر پارامترهای این محیط جدید هستند.
2- دوری از خانه، خانواده و نزدیکان:
همان طور که در مقدمه اشاره شد دوری از نزدیکان بر روی هر انسانی تأثیرات منفی دارد. در فضا احساس تنهایی نیز به این مسئله اضافه می‌شود. باید توجه داشت در حوزه‌هایی مانند دریانوردی هم این مسئله وجود دارد؛ اما تفاوت اساسی آن با فضانوردی در این است که در فضاهایی مانند کشتی یا زیردریایی به هرحال عده زیادی از افراد مختلف حضور دارند، اما این حضور در فضا در مأموریت‌های کوتاه مدت حداکثر به هفت یا هشت نفر و در مأموریت‌های طولانی‌تر به 2 یا 3 نفر محدود می‌شود؛ البته در حال حاضر.
3- تغییر برنامه معمول زندگی:
بیشتر شامل تغییر در ساعات کاری و استراحت شخص فضانورد می‌باشد.
4- مواجه با مسئولیت بسیار سنگین و دقیق:
فضانورد مسئولیت بسیار سنگین و دقیقی را بر عهده دارد. فضانورد اگرچه می‌داند که قابلیت اطمینان سامانه‌های اطراف او بسیار بالا هستند و پشتیبان‌های زیادی وجود دارد، اما همواره واقف است که کوچک‌ترین اشتباه او ممکن است به مرگ و عوارض بسیار هولناک منجر شود.
5- تغییرات در فیزیولوژی بدنی:
محیط فضا باعث می‌شود تا در حین مأموریت و بعد از آن تغییرات و عوارضی در فیزیولوژی بدنی فضانوردان ایجاد شود. مثلاً یکی از شایع‌ترین این تغییرات (البته بیشتر برای مأموریت‌های بلند مدت) ضعف عضلانی است. از آنجائی که روح و جسم انسان در ارتباط مستقیم با یکدیگر هستند، هرگونه تغییر در شرایط بدنی بر روی شرایط روانی نیز تأثیر دارد.
فضانورد باید برای مواجه و مقابله با شرایط فوق آمادگی روحی و روانی کافی را داشته باشد. فضانوردان در اردوهای تمرینی خود بسیاری از شرایط مشابه را تجربه می‌کنند تا در فضا دچار مشکل نشوند. یک فضانورد در هنگام انتخاب و قبل از هر مأموریت آزمون‌های متعدد روان‌‌شناسی را پشت سر می‌گذارد. به عنوان مثال از فضانوردان خواسته می‌شود تا در محیط‌های پر سر و صدا و نامناسب آزمایشگاهی به حل مسائل پیچیده ریاضی بپردازند.
مؤلفه‌های مؤثر در روان فضانوردان
دو عامل اصلی در شکل‌دهی به شرایط روحی بلند و کوتاه مدت انسان موثر است.
این دو عامل عبارتند از
1- ژنتیک فرد
2- شرایط محیطی
همان طور که در مقدمه نیز اشاره شد فضانوردان در بدو انتخاب برای فضانوردی با مشکلات روحی و روانی درگیر نبوده و از پارامترهای شخصیتی و روحی بالایی برخوردارند. در واقع عوامل روانی ذیل به صورت ذاتی در فضانورد وجود دارند:
1- اعتماد به نفس و شجاعت
2- هوش بالا
3- روحیه کار گروهی
4- قدرت تصمیم گیری در شرایط مختلف مراکز تربیت
موارد فوق طی آموزش‌ها و مراحلی که فضانوردان می‌گذرانند تقویت می‌شوند. مراکز تربیت فضانوردی پارامترهای روانی فضانورد را مرتب کنترل کرده و سعی می‌کنند تا فضانورد را تا حد امکان در شرایط مشابه قرار دهند.
از طرف دیگر طراحی و شرایط داخلی وسایل فضایی سرنشین دار و همچنین شرایط محیطی ایجاد شده برای فضانورد نیز در ارتقا و تثبیت سطح روانی بسیار حائز اهمیت است. امروزه ثابت شده است که ایجاد امکان ارتباط راه دور با خانواده و زمین می‌تواند مقدار قابل توجهی بر سلامت روانی فضانورد مؤثر باشد.
تجاربی که از روان‌‌شناسی فضانوردان در دو ایستگاه فضایی میر(3) و آی اِس اِس (4) (ایستگاه فضایی بین المللی) به دست آمده، تا حد زیادی به دانش پزشکی فضایی در این زمینه کمک کرده است.
تجارب به دست آمده از دو ایستگاه فضایی میر و آی اس اس
ایستگاه فضایی میر در سال 1985 توسط شوروی سابق در مدار زمین قرار گرفت. در مجموع فضانوردان حدود 90000 نفر- ساعت در این ایستگاه حضور داشتند. والری پولیاکوف (5)، فضانورد معروف روس رکورد 438 روزه حضور در فضا را در این ایستگاه گذراند. دوره مأموریت فضانوردان در میر به طور معمول 6 ماهه بود. در تحلیل‌هایی که از شرایط روحی و روانی فضانوردان به عمل می‌آمد، این دوره به 3 بازه 2 ماهه تقسیم می‌شد:
- دو ماه اول:
فضانوردان خیلی زود با محیط تطبیق پیدا کرده و به خوبی فعالیت می‌کردند.
- دو ماه دوم:
فضانوردان به فعالیت خود ادامه می‌دادند؛ اما آثار اولیه خستگی و ناراحتی‌های روحی در آن‌ها پدید می‌آمد.
- دو ماه سوم:
علایم نارحتی‌های روحی و روانی و به خصوص آستنیا در فضانوردان کاملاً آشکار می‌شد.
تجربه میر اطلاعات بسیار ارزشمند و مفیدی را در حوزه روان‌‌شناسی فضانوردی برای بشریت اندوخته است. روس‌ها این اطلاعات را در اختیار برنامه ایستگاه فضایی بین المللی قرار دادند. این ایستگاه فضایی توانست به خوبی از تجربیات ایستگاه فضایی میر استفاده کند. یکی از مهمترین نتیجه تجربیات میر در حوزه روان‌‌شناسی فضانوردان، کاهش مدت زمان مأموریت فضایی در ایستگاه فضایی بین المللی از 6 به 3 ماه بود. فضای داخلی میر به نسبت آی اس اس بسیار کوچک بود و سر و صدای زیادی نیز تولید می‌شد که به لحاظ روانی تأثیر مطلوبی روی فضانوردان نداشت. این مشکلات در آی اس اس بهبود یافت. ایستگاه فضایی بین المللی فضای داخلی بزرگ‌تری دارد و پنجره‌های بیشتری نیز برای مشاهده زمین و محیط فضا در آن تعبیه شده‌اند.
در طول برنامه ایستگاه فضایی بین المللی ثابت شد که ارتباط مستقیم رادیویی یا تلویزیونی فضانوردان با زمین باعث شادی و طراوت روانی ایشان می‌شود. در حال حاضر ایستگاه فضایی بین المللی مهمترین بستر برای انجام آزمایش‌ها و تحقیقات روان‌‌شناسی فضایی برای سفرهای فضایی بلندمدت است.
آینده روان‌‌شناسی فضایی
همان طور که در مقدمه این نوشتار ذکر شد مقوله روان‌‌شناسی فضایی در آینده بسیار پررنگ‌تر خواهد شد. با جدی‌تر شدن مقولاتی مانند گردشگری فضایی، هتل‌های فضایی، سفرهای فضایی گروهی، تولید در فضا، سفر به کرات دوردست (مانند مریخ) لزوم توجه به مسائل روحی و روانی یک سفر فضایی بیشتر خودنمایی می‌کند. گروه فضانوردان در طول مدت طولانی سفر به مریخ با مسائل روانی پیچیده‌ای درگیر خواهند بود. به عنوان نمونه در سفر به مریخ امکان ارتباط مستقیم نیز به دلیل بعد مسافت وجود نخواهد داشت. هرگونه عملیات سریع امدادی نیز امکان پذیر نخواهد بود. همه این مسائل مسائل روحی و روانی فضانوردان را پیچیده‌تر می‌سازد.
پی‌نوشت‌ها:
1- Asthenia
2- قابل توجه است که راهپیمایی فضایی در سال‌های اول عصر فضا فقط با اهداف نمایش قدرت فناوری انجام می‌شد.
3- Mir
4. ISS (International Space Station)
5. Valery Polyakov
1-aerospacescholars.jsc.nasa.gov/has/students/finalgal.cfm?id=4509
2- Michel Rycroft, «The Cambridge Encyclopedia of Space», Cambridge University Press, First Edition, 1990
3- Peter Seudfeld, «Canadian Space Psychology: The future may be almost here», Canadian Psychology Journal, May 2003
4-http://www.esa.int/esaHS/ESAGO90VMOC- astronauts- 0.html
5- Peter Freiberg, «Psychology Keeps astronauts well grounded», APA (American Psychology Association) monitor online, Vol. 29, No. 3, March 1998
ماهنامه صنایع هوافضا، شماره 110.
/ج
