کتابشناسي تفسير و مفسران قرآن(2)

تفسير اجتهادي
 

الف ـ 1: تفسيرهاي ادبي شيعه:
 

1. التحصيل في مختصر التفصيل؛ ابو العباس احمد تميمي اندلسي (م 440 ق) در بردارنده كل آيات است و به زبان عربي است.
2. تفسير جوامع الجامع؛ دين الاسلام ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، (م 548 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات مي‎باشد و تفسير مجمع البيان و الكافي الثاقي را نيز تدوين كرد.

الف ـ 2: تفسيرهاي ادبي اهل سنت:
 

1. البحر المحيط؛ اثير الدين ابوحيان محمد بن يوسف بن حيان اندلسي غرناملي (م 745 ق) داراي مذهب مالكي است و به زبان عربي است.
2. عناية القاضي و كفاية الراضي علي تفسير البيضاوي؛ معروف به حاشية خفاجي؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدين خفاجي مصري، (م 1069 ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است.
3. تفسير القرآن و اعرابه و بيانه؛ شيخ محمد علي حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربي است.

ب: تفسيرهاي بلاغي اهل سنت:
 

1. الكشاف عن حقائق غوامض التزيل و عيدن الاقاويل في وجوه التأويل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشري (م 538 ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.
2. نظم الدرر في تناسب الايات و السور؛ برهان الدين ابوالحسن ابراهيم بن عمر بقاعي، معروف به تفسير بقاعي، (م 885 ق) مذهب شافعي و به زبان عربي است.
3. ارشاد العقل السليم الي مزايا القرآن الكريم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفي عمادي، (م 982 ق)، به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.

ج ـ 1: تفسيرهاي لغوي شيعه
 

1. تفسير غريب القرآن الكريم؛ فخر الدين طريحي، (م 1087 ق) به زبان عربي است.
2. تفسير شبّر؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي، (م 1242 ق) به زبان عربي است.
3. معدن الانوار و مشكاة ‌الاسرار؛ شيخ محمد صالح برغاني حائري، (م 1271 ق) به زبان عربي است و شامل بخشي از آيات قرآن است.

ج ـ 2: تفسيرهاي لغوي اهل سنت
 

1. تفسير معاني القرآن؛ ابوزكريا يحيي بن زياد ديلمي، معروف به قراء، (م 207 ق) به زبان عربي است.
2. معاني القرآن؛ علي بن حمزه كسائي، (م 189 ق)
3. معاني القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م 311 ق)
4. معاني القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م 338 ق)
5. تفسير غريب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري، (م 276 ق)
6. تفسير مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهاني، (م 503 ق) به زبان عربي است.
7. تفسير وجوه قرآن؛ ابوالفضل جيش بن ابراهيم تفليسي، (م 600 ق) به زبان فارسي است.
8. تفسسير الوجوه و النظائر في القرآن؛ ابوعبدالله حسين بن محمد دامغاني، قرن هشتم، به زبان عربي است.
9. تفسير مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علي بلشي، (م 782 ق) به زبان عربي است.
10. تفسير غريب القرآن؛ سراج الدين ابو حفض عمر بن ابي الحسن، (م 804 ق) به زبان عربي است.
11. تفسير جلالين؛ جلال الدين محلي، (م 864 ق) و جلال الدين سيوطي، (م 911 ق) جلال الدين محلي تفسير سوره كهف تا پايان قرآن را تأليف كرده و مابقي را سيوطي به اتمام رساند.

د ـ 1: تفسيرهاي فقهي شيعه
 

1. تفسير احكام القرآن؛ قطب الدين ابي الحسين سعيد بن هبة الله راوندي (م 573 ق) به زبان عربي است.
2. كنز العرفان في فقه القرآن؛ جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري، معروف به فاضل مقداد، (م 826 ق) و به زبان عربي است، به شكل موضوعي آيات الاحكام را تفسير كرده است.
3. تفسير شاهي؛ سيد امير ابوالفتح حسيني جرجاني شيعي (م 976 ق) به زبان فارسي روان و براساس ابواب فقهي نوشته شده است.
4. زبدة البيان في احكام القرآن؛ احمد بن محمد اردبيلي (م 993 ق) معروف به مقدس اردبيلي است تفسير او براساس ابواب فقهي و به زبان عربي است.
5. منتهي المرام في شرح آيات الاحكام؛ محمد بن حسين بن امام قاسم بن محمد، (م 1067 ق) داراي مذهب زيدي و به زبان عربي نوشته است.
6. مالك لافهام الي آيات الاحكام؛ جواد كاظمي، (م قرن 11 ق) براساس ابواب فقهي و به زبان عربي نوشته شده است.
7. تحصيل الاطمينان في مطالب زبدة البيان؛ مير سيد محمد ابراهيم حسيني قزويني، (م 1149 ق) به زبان عربي است.
8. تفسير آيات الاحكام؛ سيد محمد حسين طباطبائي يزدي، (م 1386 ق) به زبان عربي است، فقط به آيات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتيب قرآن است.

د ـ 2: تفسيرهاي فقهي اهل سنت
 

1. تفسير احكام القرآن؛ محمد بن ادريس شافعي، (م 204 ق) به دست ابوبكر احمد بن حسين بيهقي نيشابوري (م 458 ق) جمع آوري شده است و به زبان عربي است.
2. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علي الرازي حصّاص، (م 370 ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است.
3. تفسير احكام القرآن؛ عماد الدين ابوالحسن علي بن محمد طبري كياهراسي، (م 504 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است.
4. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسي، معروف به تفسير ابن عربي، (م 543 ق) داراي مذهب مالكي و به زبان عربي نوشته شده است.
5. الجامع لاحكام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاري قرطبي، (م 671 ق) در بر دارند تمامي آيات قرآن و به زبان عربي است.
6. التفسيرات الاحمديه؛ احمد بن ابي سعيد بن عبدالله (م 1130 ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است براساس ترتيب آيات قرآن است.
7. نيل المرام من تفسير آيات الاحكام؛ ابوالطيب سيد محمد صديق بن حسن خان قنوجي بخاري، (م 1307 ق) به زبان عربي است شامل آيات القرآن به ترتيب قرآن است.
8. تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي سايس (م 1396 ق) مذهب او شافعي و به زبان عربي است.
9. روائع البيان في تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي صابون (م قرن 14 قرن) (معاصر) از عالمان اشعري مذهب و به زبان عربي نوشته است و تفسير آيات الاحكام براساس ترتيب آيات قرآن نوشته است. صاحب تفسير ديگري به نام «صفوة التفاسير» است.

هـ ـ 1: تفسيرهاي كلامي اهل سنت
 

1. تأويلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتريدي، (م 323 ق) داراي حنفي مذهب و معتقد به اشعري است، در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.
تفسير ديگر او «تأويلات اهل السنة و تفسير ماتريدي» است.
2. متشابه القرآن؛ قاضي عبدالجبار همداني (م 415 ق) مذهب او شافعي و معتزلي است و تفسير او به زبان عربي است.
3. تنزيه القرآن عن المطاعن؛ قاضي عبدالجبار همداني، (م 415 ق) به زبان عربي است شامل بخشي از آيات قرآن است و تفكر اعتزالي دارد.
4. مدارك التنزيل و حقائق التأويل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفي از عالمان قرن هفتم و به زبان عربي است. ايشان از متكلمان اشعري مذهب مي‎باشد و به نقد عقايد معتزله مي‎پرداخت.
5. بيان المعاني؛ عبدالقادر ملا خويش ال غاري، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفي مذهب و اشعري مرام و در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.

هـ ـ 2: تفسيرهاي كلامي شيعه
 

1. حدائق ذات بهجة؛ ابويوسف عبدالسلام قزويني، (م 488 ق) معروف به تفسير قزويني مي‎باشد. به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
2. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندراني، (م 583 ق) تفسير او زبان عربي و به موضوعات آيات متشابه بوده است نه ترتيبي.
3. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني؛ از علماي قرن هفتم و به زبان فارسي نوشته است به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه با لفظ «قل» شروع مي‎شود.
4. دقائق التأويل و حقائق التنزيل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني، از عالمان قرن هفتم و تفسير او به زبان فارسي است و به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه داراي عبارت‎هاي «يا ايها الذين امنوا»، «ان الذين امنوا»، « الم تر» است.
5. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسين بن حسن جرجاني از عالمان قرن هشتم هجري و به زبان فارسي است.
6. فتح القدير؛ محمد بن علي بن عبدالله شوكاني، (م 1250 ق) او داراي مذهب شيعي زيدي است و به زبان عربي نوشته است.
لوامع التنزيل و سواطع التأويل؛ ابوالقاسم رضوي لاهوري؛ (م 1324 ق) و به زبان فارسي است ايشان از قاره هند و كل آيات را تفسير نمودند و داراي 30 مجلد مي‎باشد.
8. الفرقان؛ شيخ محمد صادق طهراني؛ قرن 14 هجري (معاصر) به زبان عربي است.

و) تفسيرهاي فلسفي شيعه
 

1. تفسير ابن سينا؛ ابوعلي سينا، از عالمان قرن چهارم است و سوره‎هاي؛ اعلي، اخلاص، فلق، ناس، آيه 11 فصلت، و آيه نور، و ديگر سوره‎ها تفسير كرده است.
2. تفسير القرآن الكريم؛ محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي، معروف به صدر المتأملمين (م 1050 ق) و به زبان عربي است و شامل سوره‎هاي؛ فاتحه، واقعه، يس، اعلي، حديد، جمعه است.
3. تحفة الابرار في تفسير القرآن؛ ملا محمد ملائكه، در قرن 12 و به زبان عربي است. تفسير او شامل تمامي آيات مي‎باشد.
4. تفسير رضوان؛ ميرزا عبدالوهاب، (م 1294 ق) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات و سور قرآن مانند: حمد، توحيد، واقعه، يس، اعلي، و حديد است.

ز ـ 1: تفسيرهاي عرفاني شيعه
 

1. تفسير شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرماني (م 834 ق) و به زبان عربي است.
2. غنائم العارفين في تفسير القرآن المبين؛ شيخ محمد علي برغاني قزويني (م 1269 ق) و كل آيات را تفسير نموده و به زبان عربي است.
3. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار في تفسير كتاب الله الملك الجبار؛ محمد تقي قزويني، (م 1270 ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
4. بيان السعاده في مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حيدر گنابادي، (م 1327 ق) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.
5. الغيب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علي بازوري، معاصر (قرن 14) و به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
6. اسرار العشق؛ شيخ اسدالله ايزد گشب، (م 1366 ق) تفسير سوره يوسف است.
7. بحرالاسرار، ميرزا محمد تقي كرماني؛ (م 1215 ق) تفسير سوره حمد است.
8. تفسير سوره حمد؛ امام خميني، معاصر، تفسير سوره حمد است.

ز ـ 2: تفسيرهاي عرفاني اهل سنت
 

1. تفسير القرآن العظيم؛ سهل بن عبدالله تستري؛ (م 283 ق) و در بردارنده بخشي از آيات قرآن است.
2. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيري، (م 465 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
3. كشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشيد الدين ميبدي، قرن ششم هجري، داراي مذهب شافعي و اشعري مذهب و به زبان فارسي و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسير كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاري نيز مي‎باشد.
4. رحمة من الرحمن؛ محيي الدين محمد بن علي بن محمد بن عبدالله العربي، معروف به ابن عربي، (م 638 ق) و به زبان عربي است، و داراي مذهب مالكي مي‎باشد و شامل بعضي از آيات مي‎باشد.
5. تبصير الرحمن و تيسير المنّان؛ علي بن احمد بن ابراهيم مهايمي، (م 835 ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است. در بردارنده تمامي آيات به جز سوره حمد است.
6. الفواتح الالهيه و المفاتيح الغيبيه الموضحة للكم القرآنيه و الحكم الفرقانيه؛ نعمة الله بن محمود نخجواني، (م 920 ق) و به زبان عربي است و در بردارنده كل آيات است.
7. روح البيان؛ اسماعيل حقي بروسوي، (م 1127 ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي و در كلام اشعري بوده است. و كل آيات را تفسير نموده است.
8. الفتوحات الالهيه؛ سليمان بن عمر عجيلي، معروف به جمل، (م 1204 ق) به زبان عربي و داراي مذهب شافعي است.
9. مراحل لبيد؛ شيخ محمد بن عمر نووي، (م 1316 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي و شامل كل آيات است.