رسانه، اطلاعات و امنیت
نويسنده: مهدی مینایی
پیشرفت علم و تغییر ماهیت اطلاعات تا آنجا رسیده است که حتی دقایقی پس از یک رویداد در نقطه ای از جهان، تنها به یاری اینترنت می توان از همه جزئیات اخبار مربوط به آن آگاه شد. اهمیت رسانه ها و تأثیر بسزایی که انواع آنها، بویژه روزنامه ها و شبکه های خبری ـ ماهواره ای و اینترنتی ـ بر سیاستگذاری دولت ها دارند، موجب شده که بعنوان یک چالش جدید در حوزه حاکمیتی خود از این پدیده، یعنی «انفجار اطلاعات» یاد کنند.
زیرا این سهولت فوق العاده در امر اطلاع رسانی، دولت ها را همواره با فشار افکار عمومی و حساسیتهای آنها نسبت به مسائل مختلف روبرو ساخته است. از طرفی جریان بین المللی اطلاعات، اخبار و فرهنگ به صورت جریانی نامتوازن و نابرابر در قالب، رسانه های متعدد خود یک تهدید بالقوه برای امنیت کشورها و بویژه دولتها و جوامع جهان سوم می باشد.
لذا برای این قبیل کشورها (کشورهای در حال توسعه) علیرغم کمبودها و کاستیهای مختلف، در صورتی که یک «نظام اطلاع رسانی» بومی و داخلی، که متکی و مقید به «بازشناسی» و «باز آفرینی» ارزشها و باورهای دینی، اخلاقی و انقلابی باشد، ایجاد کنند، آنگاه می توانند جامعه خود را در غلبه بر این بحرانها و نیل به سطوح عالی از «امنیت ملّی» یاری نمایند.
در عصر حاضر که «عصر سلطه ارتباطات» نامیده می شود، بی گمان در مورد همه مسائل جهان، بزرگترین رسالت اطلاع رسانی بر دوش رسانه های جمعی است.
افزایش روز افزون شبکه های خبری ماهواره ای، روزنامه ها و کمیسیون های خبری از نقش مهمّ رسانه های جمعی در «اطلاع رسانی» حکایت دارد.
موقعیت رسانه ها و اطمینان مخاطبان به آنها چنان است که گاه، خبرهای تحریف شده و مطالب بسیار مهّم و بزرگ؛ اتفاقی، عادی و روزمره جلوه می کند. چنانکه، رسانه های آمریکایی انتشار گسترده اخبار داخلی دولت خود را امری عادی و حتی آگاهی از آن را برای جهانیان، ضروری می شمارند.
جای شگفتی است که این اختلافها، اتهامها، تحریمها و هزاران مورد از دخالتهای دولت آمریکا در سیاستگذاری کشورها، از دید رسانه های خبری «مشارکت برای تأمین امنیت جهان» قلمداد می شود(۲).
از سوی دیگر همیاری، کمک رسانی و ابراز همدردی دولتهای ضد آمریکایی را دلیلی بر پشتیبانی از تروریسم می دانند. وجود چنین تضادهایی در «رفتارها رسانه ها»، حتی در کشورهایی که با یکدیگر خط مشی مشترک دارند، به پیدایش برخی اختلافها می انجامد.
در چنین شرایطی شبکه های خبری با صرف هزینه های گزاف و پذیرفتن خسارتها و تلفات همچنان به وظیفه خطیر خود ادامه می دهند و تا جایی پیش می روند که برخی شبکه های خبری، مطالبی را حتی پیش از دسترسی دولتها به آنها پخش می کنند و در مواقعی نیز، با همین جنگهای مطبوعاتی موجب بروز جنگ یا اختلاف میان دولتها می شوند.
از این رو نقش رسانه ها در مقوله اطلاع رسانی بسیار تعیین کننده است، بطوریکه در بالا رفتن فرهنگ و قدرت مفاهمه جامعه و حتی میان جوامع مختلف، بیشترین نقش را ایفا می نماید.
در این میان رسانه های همگانی، از جمله رسانه های تند هستند که از عوامل اساسی شکل دادن به افکار عمومی می باشند که هر یک دارای امکانات و محدودیت هایی بوده که مورد بحث قرار می گیرند.
هم اکنون در تمام جهان، رادیو و تلویزیون تحت نظر مستقیم و غیرمستقیم حکومت ها اداره می شود؛ البته در نقاطی از جهان نیز گروههای سیاسی وجود دارند که بطور مستقل دارای ایستگاه رادیویی هستند؛ مانند حزب الله لبنان هم چنین در سراسر نقاط جهان رادیوهای مخفی بسیاری وجود دارند، که تحت کنترل مخالفین رژیمهای سیاسی حاکم بوده و علیه آن رژیم ها برنامه پخش می کنند. بنابراین امروزه هزاران فرستنده رادیویی و تلویزیونی در سراسر جهان وجود دارد که نه تنها در سطح داخلی از کشور خود را پوشش می دهند؛ بلکه به دهها زبان برای کشورهای دیگر برنامه پخش می کنند. در این راستا کشورهای آمریکا، روسیه و انگلستان در پخش برنامه های بین المللی رادیویی سر آمد سایر قدرت ها هستند؛ به عبارتی برنامه های برون مرزی این کشورها طبق آخرین خطوط سیاسی که وزارت امور خارجه و سازمان های اطلاعاتی این کشورها تنظیم می کنند، روزانه به روی آنتن می روند.
این کشورها در دور افتاده ترین نقاط جهان به زبان محلّی برنامه پخش می کنند، که تجلی اهداف و مقاصد این قدرت های خبری نسبت به آحاد و اقشار جوامع و کشورهای مختلف می باشد.
جالب است که در بین این قدرت های خبر، تنها کشورهای غربی و در رأس آنها آمریکا و انگلیس با داشتن ۱۰ درصد جمعیت جهان ۹۰ درصد امواج بین المللی رادیوها را در اختیار دارند(۳).
در زمینه برنامه های تلویزیونی نیز شرایط به همین ترتیب است، بطوریکه درصد عظیمی از برنامه هایی که از رادیو و تلویزیونهای جهان پخش می شود، محصول یک تولیدی قدرتهای برتر جهانی هستند، در این مورد: ایالات متحده آمریکا با بیش از ۲۰۰۰۰۰ ساعت، مقام اوّل و انگلستان با بیش از ۳۰۰۰۰ ساعت برنامه های تلویزیونی مقام دوم را به خود اختصاص داده اند و فرانسه و ژاپن نیز در رده های دیگر قرار گرفته اند و این تولیدات تلویزیونی غرب که در سطح بسیار گسترده ای در کشورهای جهان سوم به نمایش در می آیند، عامل بسیار مهمی در ترویج و نشر عقاید و فرهنگ غرب در مناطق مختلف جهان بشمار می آید.
بدین ترتیب انتشار اخبار و اطلاع رسانی به شکل فراگیر آن، به صورت گزینشی و با برداشتی متفاوت نسبت به واقعیتها به مخاطبان رسیده و اذهان عمومی را بدین شکل جهت می دهند و مبداء تبلیغات هدفمند را تشکیل داده و به تبع آن اهداف مورد نظر خود را در سراسر جهان، مورد حجمه رسانه ای خود قرار می دهند. پس بی دلیل نبود که جیمی کارتر در دوران ریاست جمهوری خود عنوان می کند: «هر دلاری که برای تبلیغات خرج شود، از هر ده دلاری که برای تسلیحات اختصاص داده می شود، مؤثرتر است.»(۴)
از گفته وی مشخص می شود که هزینه کردن در امر اطلاعات و اطلاع رسانی و تسلط خبری از چه میزان اهمیت و قدرت برخوردار است. بگونه ای که قدرت آن از تمامی تجهیزات نظامی پیشرفته کنونی بیشتر و کارآمدتر محسوب می شود.
امروزه چهار خبرگزاری غربی به عنوان بزرگترین بنگاههای اطلاع رسانی و سخن پراکنی جهان نظیر؛ یونایتدپرس، اسوشیتدپرس، فرانس پرس و رویتر، روزانه نزدیک به چهل میلیون کلمه خبر به سراسر دنیا مخابره می کنند و ۹۰ درصد اخبار خارجی روزنامه ها و سایر وسایل ارتباط جمعی، از این چهار منبع خبری تهیه و پخش می شود.(۵) که خوراک خبری بیشتر رسانه ها از این غولهای خبرگزاری است که به راحتی می توانند افکار عمومی دنیا را تحت تأثیر قرار دهند، به عقیده هاوس «خبرگزاریها به طور اخص بر خبرهای تألم انگیز و فاجعه آمیز جهان سوم تأکید ندارد؛ بلکه آنها تصویر مخدوشی از جهان سوم ارائه می دهند و برخورد آنها با جهان سوم برخورد قوم گرایانه بوده و صرفا در جهت ارضای بازار خبری تحت سلطه غرب است.»(۶)
بنابراین این هژمونی رسانه ای و خبری قدرت های جهانی، توانسته است چالشی جدی در زمینه امنیت ملّی سایر کشورهای جهان؛ بخصوص کشورهای هدف؛ که تبعا هم قدم و هم جهت با سیاست های آنها نیستند، بشمار می آید. زیرا باید این واقعیت را پذیرفت که نقش و تأثیر بسزای بنگاه های اطلاع رسانی بر اذهان عمومی به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست، زیرا در بسیاری از مواقع این رسانه ها بوده اند که قیامی به راه انداخته، و یا از برخی رویدادها جلوگیری کرده اند.
به همین سبب، قدرت رسانه ها را به اندازه ای می دانند که قادر است در سرتاسر جهان، به عنوان مهمترین سلاح به کار گرفته شود.
هم تهدید منافع ملّی و هم ساز و کارهای مقابله با آن، مقوله هایی چند سببی و چند وجهی هستند که در یک فضا و زمان، دستخوش دگرگونی و تغییر مداوم و شتابان می شوند.
فرآیند پر شتاب ارتباطات جهانی که حاصل گسترش جابجائی های انسانی و مسافرت، جهانگردی و توسعه کمی و کیفی رسانه های نوشتاری، پخش جهانی شبکه های رادیو و تلویزیونی و شبکه های ماهواره ای، جریان های فرامرزی اطلاعات، همراه با تحول ابزاری و رواج بین المللی رسانه های کوچکی چون تلفن، رایانه، مودم، ویدیو، دستگاه های تکثیر و انتقال و مرتبط شدن آنها با یکدیگر است، چشم انداز گسترده ای از امنیت ملّی، عوامل بقا و موانع آن ترسیم کرده است.
به یقین انقلاب ارتباطات، سهم بزرگی در پیدایش دورانی ایفا نموده که به درستی عصر «شتابندگی تاریخ» نامیده شده است.
اگر در این قرن برای فروپاشی امپراطوریهای عثمانی، اتریش، اسپانیا، پرتغال، فرانسه، انگلیس و آلمان دو جنگ جهانی لازم آمد، برای اضمحلال امپراطوری شوروی (سابق) حضور رسانه های جهانی، ویدیو، شبکه های کامپیوتری کافی بود؛ تا ساز و کارها و تغییرات اجتماعی از پیش مهیا شده را تشدید نمایند. در این فرآیند تغییر، آنچه که بسیار اهمیت دارد، حفظ و استحکام همبستگی و پیوستگی میان بخشهای مختلف جامعه است.
هیچ بخشی نسبت به بخش های دیگر جامعه نباید دچار پس افتادگی یا پیش افتادگی شود؛ چرا که وقوع چنین امری عدم تعادل و بی ثباتی را در پی دارد و همین جریان، امنیت ملی را به مخاطره می اندازد. آنچه مسلم است ارتباطات و امنیت، رابطه ای دوسویه، متقابل و جدایی ناپذیر از یکدیگر دارند. بنابراین، این تأمین امنیت در گرو تناسب نظام اطلاع رسانی و ارتباطی با نیازهای ملّی و تهدیدهای بین المللی است.
ارتباطات جمعی با دو چهره سازنده و ویرانگر خود در روند پاسخگویی به نیازهای ملی و تهدیدهای بین المللی ظاهر می شود. چهره ویرانگر آن «اکنون زده» کردن جامعه و به عبارتی؛ گسستن از گذشته و نیندیشیدن به آینده است. منفعل ساختن فکری و فرهنگی جامعه در زیر رگباری از اطلاعات و اخبار از هم گسیخته، تحریف واقعیت ها، تولید بی امان رویا و گسترش شتابان ارزش های چیره جهان صنعتی و مادی اندیش می باشد.
اما از چهره سازنده ارتباطات جمعی نیز نباید غفلت کرد. رسانه های جمعی در این گذار تاریخی در عین حال می توانند تأمل درباره زمان را بیاموزند و گذشته، حال و آینده را در مسیر تاریخی جامعه پیوند زنند و امکان ارتباط میان انسان، تاریخ و جهان را فراهم آورند. بدین ترتیب رسانه های جمعی در این زمانه برای امنیت استوار و همه جانبه نه تنها به عنوان «فرصت» تلقی می گردند؛ بلکه به مثابه «تهدید» نیز عمل می کنند؛ که هم «زمان» و «مکان» پیوند و پیوستگی بخشهای مختلف جامعه و بازشناسی و بازآفرینی تاریخ و ارتباط و مبادله با جهان را شتابی روزافزون داده اند و هم برای گسستگی بخشها، غفلت از گذشته و محاط شدن در چنبره نظام جهانی به مثابه محرکه ای قدرتمند معنا یافته اند. شرایط ویژه زمانی، جهانی و ملّی، رویکردها و نگرش های خلاقانه روز را طلب می کند؛ نگاه ها و راه حل هایی که آثار و عوارض منفی و مثبت رسانه های جمعی را با یکدیگر مورد توجه قرار دهد.
در حقیقت رسانه های جمعی باید بتوانند به برقراری و استحکام رابطه میان تنوع و وحدت و یا تمایز و یکپارچگی مدد رسانند، تا وفاق ملّـی و در نهایت، «امنیت ملّی» پایدار بماند.
بنابراین، به یاری همین رسانه ها می توان در جهت ارتقای سطح دانش، نگرش و رفتار اجتماعی و بازشناسی و باز تولید ارزشها و باورهای عمیق و استوار جامعه و نهادی کردن آنها، گامی جدی برداشت و کیفیت جدیدی از پیوستگیهای درونی و پویا را بوجود آورند.
رسانه ها قدرت آن را دارند که با تقویت همبستگی ملّی و هماهنگی میان بخشهای مختلف اجتماعی در عین حفظ تفاوت ها، قدرت فهم و ادارک و تحمل و انتخاب فعال جامعه و در نهایت سطح و عمق «پایداری ملّی» را بالا ببرند. از این رو ملاحظه می شود که فقدان یا ضعف رسانه های کارآمد، می تواند موجبات توسعه نیافتگی فرهنگی، از هم گسیختگی توسعه اجتماعی و در نهایت توسعه نیافتگی سیاسی را فراهم سازد. این مسئله، بویژه در شرایطی که جامعه در حال پویایی تاریخی است و تحولات عینی گوناگون است که تحت تأثیر عوامل جهانی و ملّی، تغییر در محیط به انجام می رسد ـ اهمیت بیشتری می یابد. بطوریکه در جامعه ما به دلیل وجود برخی چند پارگی های اجتماعی، تاریخی، مذهبی، قومی و زبانی، و نیز شتاب رشد شهرنشینی و پیدایش جامعه نو و تحرکهای جمعیتی طبقاتی، صنفی، سیاسی و فرهنگ گسترده ـ که برآمده از انقلاب اسلامی و افزایش مشارکت و رقابت گروههای اجتماعی است ـ این موضوع اهمیت مضاعفی می یابد.
بدین ترتیب رسانه های جمعی به عنوان بخشی از دستگاهها و نهادهای سازنده همبستگیهای اجتماعی و نیز استوار کننده وفاق و امنیت ملّی، می توانند کاربردهای مؤثری داشته باشند.
بطور کلی وضعیت رسانه ای کشور به صورت یک نظام به هم پیوسته، دارای بخشها و اجزای برابر نیست. با وجود پیشرفتهای چشمگیری که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روند رشد کمی و کیفی رسانه های جمعی حاصل شده است، هنوز نقاط ضعف بسیاری در نظام ارتباط جمعی و اطلاع رسانی کشور وجود دارد.
در این میان آسیب پذیرترین بخش رسانه ای در جامعه ما، بخش رسانه های نوشتاری است. این بخش، از سویی به لحاظ پایداری و پیوستگی آن و از سوی دیگر به دلیل پیشینه و زمینه تاریخیش، باید به جد در برنامه های توسعه کشور مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که به لحاظ فرهنگی، یکی از حلقه های تهدید کننده امنیت ملّی است.
رسانه های الکترونیک به لحاظ آماری، در وضعیت نسبتا خوبی قرار دارند، رادیو و تلویزیون گسترش کمی و کیفی چشمگیری در مقایسه با کشورهای مشابه داشته اند و سینمای ایرانی به صورت سینمایی خلاق، مولد و صاحب سبک فعالیت می کند.
مهمترین پدیده ای که به صورت مؤلفه ای قابل توجه در چارچوب امنیت ملی در آمده است، رشد شبکه ها و رسانه های ارتباطی فرا ملّی است. خطرناک ترین پیامد این حادثه، تضعیف روابط فرهنگی و اجتماعی درونی و ایجاد روابط جدیدی در بیرون از مرزهاست. رسانه ها و شبکه های اطلاع رسانی و ارتباطی فرا ملی می توانند با برنامه ها و پیامهای خود وابستگی تازه ای را برای مخاطبان خویش بوجود آورند که زمینه ساز بحران های اخلاقی، هویتی، فرهنگی و اجتماعی است.
چنانچه این رسانه ها بتوانند اعتماد و علاقه عمومی را جلب کنند، تهدیدی جدی در زمینه امنیت ملی محسوب می گردند. اما در عین حال نباید از این قابلیت نیز غافل شد که با اتخاذ سیاستهای سنجیده و فعال، می توان از فرصت انتقال و مبادله اطلاعات و فرهنگ نیز بخوبی بهره برد.(۷)
زیرا این سهولت فوق العاده در امر اطلاع رسانی، دولت ها را همواره با فشار افکار عمومی و حساسیتهای آنها نسبت به مسائل مختلف روبرو ساخته است. از طرفی جریان بین المللی اطلاعات، اخبار و فرهنگ به صورت جریانی نامتوازن و نابرابر در قالب، رسانه های متعدد خود یک تهدید بالقوه برای امنیت کشورها و بویژه دولتها و جوامع جهان سوم می باشد.
لذا برای این قبیل کشورها (کشورهای در حال توسعه) علیرغم کمبودها و کاستیهای مختلف، در صورتی که یک «نظام اطلاع رسانی» بومی و داخلی، که متکی و مقید به «بازشناسی» و «باز آفرینی» ارزشها و باورهای دینی، اخلاقی و انقلابی باشد، ایجاد کنند، آنگاه می توانند جامعه خود را در غلبه بر این بحرانها و نیل به سطوح عالی از «امنیت ملّی» یاری نمایند.
در عصر حاضر که «عصر سلطه ارتباطات» نامیده می شود، بی گمان در مورد همه مسائل جهان، بزرگترین رسالت اطلاع رسانی بر دوش رسانه های جمعی است.
افزایش روز افزون شبکه های خبری ماهواره ای، روزنامه ها و کمیسیون های خبری از نقش مهمّ رسانه های جمعی در «اطلاع رسانی» حکایت دارد.
موقعیت رسانه ها و اطمینان مخاطبان به آنها چنان است که گاه، خبرهای تحریف شده و مطالب بسیار مهّم و بزرگ؛ اتفاقی، عادی و روزمره جلوه می کند. چنانکه، رسانه های آمریکایی انتشار گسترده اخبار داخلی دولت خود را امری عادی و حتی آگاهی از آن را برای جهانیان، ضروری می شمارند.
جای شگفتی است که این اختلافها، اتهامها، تحریمها و هزاران مورد از دخالتهای دولت آمریکا در سیاستگذاری کشورها، از دید رسانه های خبری «مشارکت برای تأمین امنیت جهان» قلمداد می شود(۲).
از سوی دیگر همیاری، کمک رسانی و ابراز همدردی دولتهای ضد آمریکایی را دلیلی بر پشتیبانی از تروریسم می دانند. وجود چنین تضادهایی در «رفتارها رسانه ها»، حتی در کشورهایی که با یکدیگر خط مشی مشترک دارند، به پیدایش برخی اختلافها می انجامد.
در چنین شرایطی شبکه های خبری با صرف هزینه های گزاف و پذیرفتن خسارتها و تلفات همچنان به وظیفه خطیر خود ادامه می دهند و تا جایی پیش می روند که برخی شبکه های خبری، مطالبی را حتی پیش از دسترسی دولتها به آنها پخش می کنند و در مواقعی نیز، با همین جنگهای مطبوعاتی موجب بروز جنگ یا اختلاف میان دولتها می شوند.
از این رو نقش رسانه ها در مقوله اطلاع رسانی بسیار تعیین کننده است، بطوریکه در بالا رفتن فرهنگ و قدرت مفاهمه جامعه و حتی میان جوامع مختلف، بیشترین نقش را ایفا می نماید.
نقش رسانه های همگانی در فرآیند اطلاع رسانی
در این میان رسانه های همگانی، از جمله رسانه های تند هستند که از عوامل اساسی شکل دادن به افکار عمومی می باشند که هر یک دارای امکانات و محدودیت هایی بوده که مورد بحث قرار می گیرند.
رادیو و تلویزیون:
هم اکنون در تمام جهان، رادیو و تلویزیون تحت نظر مستقیم و غیرمستقیم حکومت ها اداره می شود؛ البته در نقاطی از جهان نیز گروههای سیاسی وجود دارند که بطور مستقل دارای ایستگاه رادیویی هستند؛ مانند حزب الله لبنان هم چنین در سراسر نقاط جهان رادیوهای مخفی بسیاری وجود دارند، که تحت کنترل مخالفین رژیمهای سیاسی حاکم بوده و علیه آن رژیم ها برنامه پخش می کنند. بنابراین امروزه هزاران فرستنده رادیویی و تلویزیونی در سراسر جهان وجود دارد که نه تنها در سطح داخلی از کشور خود را پوشش می دهند؛ بلکه به دهها زبان برای کشورهای دیگر برنامه پخش می کنند. در این راستا کشورهای آمریکا، روسیه و انگلستان در پخش برنامه های بین المللی رادیویی سر آمد سایر قدرت ها هستند؛ به عبارتی برنامه های برون مرزی این کشورها طبق آخرین خطوط سیاسی که وزارت امور خارجه و سازمان های اطلاعاتی این کشورها تنظیم می کنند، روزانه به روی آنتن می روند.
این کشورها در دور افتاده ترین نقاط جهان به زبان محلّی برنامه پخش می کنند، که تجلی اهداف و مقاصد این قدرت های خبری نسبت به آحاد و اقشار جوامع و کشورهای مختلف می باشد.
جالب است که در بین این قدرت های خبر، تنها کشورهای غربی و در رأس آنها آمریکا و انگلیس با داشتن ۱۰ درصد جمعیت جهان ۹۰ درصد امواج بین المللی رادیوها را در اختیار دارند(۳).
در زمینه برنامه های تلویزیونی نیز شرایط به همین ترتیب است، بطوریکه درصد عظیمی از برنامه هایی که از رادیو و تلویزیونهای جهان پخش می شود، محصول یک تولیدی قدرتهای برتر جهانی هستند، در این مورد: ایالات متحده آمریکا با بیش از ۲۰۰۰۰۰ ساعت، مقام اوّل و انگلستان با بیش از ۳۰۰۰۰ ساعت برنامه های تلویزیونی مقام دوم را به خود اختصاص داده اند و فرانسه و ژاپن نیز در رده های دیگر قرار گرفته اند و این تولیدات تلویزیونی غرب که در سطح بسیار گسترده ای در کشورهای جهان سوم به نمایش در می آیند، عامل بسیار مهمی در ترویج و نشر عقاید و فرهنگ غرب در مناطق مختلف جهان بشمار می آید.
بدین ترتیب انتشار اخبار و اطلاع رسانی به شکل فراگیر آن، به صورت گزینشی و با برداشتی متفاوت نسبت به واقعیتها به مخاطبان رسیده و اذهان عمومی را بدین شکل جهت می دهند و مبداء تبلیغات هدفمند را تشکیل داده و به تبع آن اهداف مورد نظر خود را در سراسر جهان، مورد حجمه رسانه ای خود قرار می دهند. پس بی دلیل نبود که جیمی کارتر در دوران ریاست جمهوری خود عنوان می کند: «هر دلاری که برای تبلیغات خرج شود، از هر ده دلاری که برای تسلیحات اختصاص داده می شود، مؤثرتر است.»(۴)
از گفته وی مشخص می شود که هزینه کردن در امر اطلاعات و اطلاع رسانی و تسلط خبری از چه میزان اهمیت و قدرت برخوردار است. بگونه ای که قدرت آن از تمامی تجهیزات نظامی پیشرفته کنونی بیشتر و کارآمدتر محسوب می شود.
هژمونی رسانه ای:
امروزه چهار خبرگزاری غربی به عنوان بزرگترین بنگاههای اطلاع رسانی و سخن پراکنی جهان نظیر؛ یونایتدپرس، اسوشیتدپرس، فرانس پرس و رویتر، روزانه نزدیک به چهل میلیون کلمه خبر به سراسر دنیا مخابره می کنند و ۹۰ درصد اخبار خارجی روزنامه ها و سایر وسایل ارتباط جمعی، از این چهار منبع خبری تهیه و پخش می شود.(۵) که خوراک خبری بیشتر رسانه ها از این غولهای خبرگزاری است که به راحتی می توانند افکار عمومی دنیا را تحت تأثیر قرار دهند، به عقیده هاوس «خبرگزاریها به طور اخص بر خبرهای تألم انگیز و فاجعه آمیز جهان سوم تأکید ندارد؛ بلکه آنها تصویر مخدوشی از جهان سوم ارائه می دهند و برخورد آنها با جهان سوم برخورد قوم گرایانه بوده و صرفا در جهت ارضای بازار خبری تحت سلطه غرب است.»(۶)
بنابراین این هژمونی رسانه ای و خبری قدرت های جهانی، توانسته است چالشی جدی در زمینه امنیت ملّی سایر کشورهای جهان؛ بخصوص کشورهای هدف؛ که تبعا هم قدم و هم جهت با سیاست های آنها نیستند، بشمار می آید. زیرا باید این واقعیت را پذیرفت که نقش و تأثیر بسزای بنگاه های اطلاع رسانی بر اذهان عمومی به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست، زیرا در بسیاری از مواقع این رسانه ها بوده اند که قیامی به راه انداخته، و یا از برخی رویدادها جلوگیری کرده اند.
به همین سبب، قدرت رسانه ها را به اندازه ای می دانند که قادر است در سرتاسر جهان، به عنوان مهمترین سلاح به کار گرفته شود.
نقش اطلاع رسانی و ارتباطات در امنیت ملی
هم تهدید منافع ملّی و هم ساز و کارهای مقابله با آن، مقوله هایی چند سببی و چند وجهی هستند که در یک فضا و زمان، دستخوش دگرگونی و تغییر مداوم و شتابان می شوند.
فرآیند پر شتاب ارتباطات جهانی که حاصل گسترش جابجائی های انسانی و مسافرت، جهانگردی و توسعه کمی و کیفی رسانه های نوشتاری، پخش جهانی شبکه های رادیو و تلویزیونی و شبکه های ماهواره ای، جریان های فرامرزی اطلاعات، همراه با تحول ابزاری و رواج بین المللی رسانه های کوچکی چون تلفن، رایانه، مودم، ویدیو، دستگاه های تکثیر و انتقال و مرتبط شدن آنها با یکدیگر است، چشم انداز گسترده ای از امنیت ملّی، عوامل بقا و موانع آن ترسیم کرده است.
به یقین انقلاب ارتباطات، سهم بزرگی در پیدایش دورانی ایفا نموده که به درستی عصر «شتابندگی تاریخ» نامیده شده است.
اگر در این قرن برای فروپاشی امپراطوریهای عثمانی، اتریش، اسپانیا، پرتغال، فرانسه، انگلیس و آلمان دو جنگ جهانی لازم آمد، برای اضمحلال امپراطوری شوروی (سابق) حضور رسانه های جهانی، ویدیو، شبکه های کامپیوتری کافی بود؛ تا ساز و کارها و تغییرات اجتماعی از پیش مهیا شده را تشدید نمایند. در این فرآیند تغییر، آنچه که بسیار اهمیت دارد، حفظ و استحکام همبستگی و پیوستگی میان بخشهای مختلف جامعه است.
هیچ بخشی نسبت به بخش های دیگر جامعه نباید دچار پس افتادگی یا پیش افتادگی شود؛ چرا که وقوع چنین امری عدم تعادل و بی ثباتی را در پی دارد و همین جریان، امنیت ملی را به مخاطره می اندازد. آنچه مسلم است ارتباطات و امنیت، رابطه ای دوسویه، متقابل و جدایی ناپذیر از یکدیگر دارند. بنابراین، این تأمین امنیت در گرو تناسب نظام اطلاع رسانی و ارتباطی با نیازهای ملّی و تهدیدهای بین المللی است.
ارتباطات جمعی با دو چهره سازنده و ویرانگر خود در روند پاسخگویی به نیازهای ملی و تهدیدهای بین المللی ظاهر می شود. چهره ویرانگر آن «اکنون زده» کردن جامعه و به عبارتی؛ گسستن از گذشته و نیندیشیدن به آینده است. منفعل ساختن فکری و فرهنگی جامعه در زیر رگباری از اطلاعات و اخبار از هم گسیخته، تحریف واقعیت ها، تولید بی امان رویا و گسترش شتابان ارزش های چیره جهان صنعتی و مادی اندیش می باشد.
اما از چهره سازنده ارتباطات جمعی نیز نباید غفلت کرد. رسانه های جمعی در این گذار تاریخی در عین حال می توانند تأمل درباره زمان را بیاموزند و گذشته، حال و آینده را در مسیر تاریخی جامعه پیوند زنند و امکان ارتباط میان انسان، تاریخ و جهان را فراهم آورند. بدین ترتیب رسانه های جمعی در این زمانه برای امنیت استوار و همه جانبه نه تنها به عنوان «فرصت» تلقی می گردند؛ بلکه به مثابه «تهدید» نیز عمل می کنند؛ که هم «زمان» و «مکان» پیوند و پیوستگی بخشهای مختلف جامعه و بازشناسی و بازآفرینی تاریخ و ارتباط و مبادله با جهان را شتابی روزافزون داده اند و هم برای گسستگی بخشها، غفلت از گذشته و محاط شدن در چنبره نظام جهانی به مثابه محرکه ای قدرتمند معنا یافته اند. شرایط ویژه زمانی، جهانی و ملّی، رویکردها و نگرش های خلاقانه روز را طلب می کند؛ نگاه ها و راه حل هایی که آثار و عوارض منفی و مثبت رسانه های جمعی را با یکدیگر مورد توجه قرار دهد.
رسانه ها و وفاق ملّی، عاملی در جهت تقویت امنیت ملّی:
در حقیقت رسانه های جمعی باید بتوانند به برقراری و استحکام رابطه میان تنوع و وحدت و یا تمایز و یکپارچگی مدد رسانند، تا وفاق ملّـی و در نهایت، «امنیت ملّی» پایدار بماند.
بنابراین، به یاری همین رسانه ها می توان در جهت ارتقای سطح دانش، نگرش و رفتار اجتماعی و بازشناسی و باز تولید ارزشها و باورهای عمیق و استوار جامعه و نهادی کردن آنها، گامی جدی برداشت و کیفیت جدیدی از پیوستگیهای درونی و پویا را بوجود آورند.
رسانه ها قدرت آن را دارند که با تقویت همبستگی ملّی و هماهنگی میان بخشهای مختلف اجتماعی در عین حفظ تفاوت ها، قدرت فهم و ادارک و تحمل و انتخاب فعال جامعه و در نهایت سطح و عمق «پایداری ملّی» را بالا ببرند. از این رو ملاحظه می شود که فقدان یا ضعف رسانه های کارآمد، می تواند موجبات توسعه نیافتگی فرهنگی، از هم گسیختگی توسعه اجتماعی و در نهایت توسعه نیافتگی سیاسی را فراهم سازد. این مسئله، بویژه در شرایطی که جامعه در حال پویایی تاریخی است و تحولات عینی گوناگون است که تحت تأثیر عوامل جهانی و ملّی، تغییر در محیط به انجام می رسد ـ اهمیت بیشتری می یابد. بطوریکه در جامعه ما به دلیل وجود برخی چند پارگی های اجتماعی، تاریخی، مذهبی، قومی و زبانی، و نیز شتاب رشد شهرنشینی و پیدایش جامعه نو و تحرکهای جمعیتی طبقاتی، صنفی، سیاسی و فرهنگ گسترده ـ که برآمده از انقلاب اسلامی و افزایش مشارکت و رقابت گروههای اجتماعی است ـ این موضوع اهمیت مضاعفی می یابد.
بدین ترتیب رسانه های جمعی به عنوان بخشی از دستگاهها و نهادهای سازنده همبستگیهای اجتماعی و نیز استوار کننده وفاق و امنیت ملّی، می توانند کاربردهای مؤثری داشته باشند.
نگاهی کلی به موقعیت اطلاع رسانی و ارتباطات جمعی در ایران:
بطور کلی وضعیت رسانه ای کشور به صورت یک نظام به هم پیوسته، دارای بخشها و اجزای برابر نیست. با وجود پیشرفتهای چشمگیری که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در روند رشد کمی و کیفی رسانه های جمعی حاصل شده است، هنوز نقاط ضعف بسیاری در نظام ارتباط جمعی و اطلاع رسانی کشور وجود دارد.
در این میان آسیب پذیرترین بخش رسانه ای در جامعه ما، بخش رسانه های نوشتاری است. این بخش، از سویی به لحاظ پایداری و پیوستگی آن و از سوی دیگر به دلیل پیشینه و زمینه تاریخیش، باید به جد در برنامه های توسعه کشور مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که به لحاظ فرهنگی، یکی از حلقه های تهدید کننده امنیت ملّی است.
رسانه های الکترونیک به لحاظ آماری، در وضعیت نسبتا خوبی قرار دارند، رادیو و تلویزیون گسترش کمی و کیفی چشمگیری در مقایسه با کشورهای مشابه داشته اند و سینمای ایرانی به صورت سینمایی خلاق، مولد و صاحب سبک فعالیت می کند.
مهمترین پدیده ای که به صورت مؤلفه ای قابل توجه در چارچوب امنیت ملی در آمده است، رشد شبکه ها و رسانه های ارتباطی فرا ملّی است. خطرناک ترین پیامد این حادثه، تضعیف روابط فرهنگی و اجتماعی درونی و ایجاد روابط جدیدی در بیرون از مرزهاست. رسانه ها و شبکه های اطلاع رسانی و ارتباطی فرا ملی می توانند با برنامه ها و پیامهای خود وابستگی تازه ای را برای مخاطبان خویش بوجود آورند که زمینه ساز بحران های اخلاقی، هویتی، فرهنگی و اجتماعی است.
چنانچه این رسانه ها بتوانند اعتماد و علاقه عمومی را جلب کنند، تهدیدی جدی در زمینه امنیت ملی محسوب می گردند. اما در عین حال نباید از این قابلیت نیز غافل شد که با اتخاذ سیاستهای سنجیده و فعال، می توان از فرصت انتقال و مبادله اطلاعات و فرهنگ نیز بخوبی بهره برد.(۷)
کتابنامه:
۱. شبکه خبری « Fo× NeWs»، پنجم آوریل ۲۰۰۳.
۲. زورق حسن. مبانی تبلیغ، (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۸).
۳. دکترمولانا، حمید. زبان بین المللی اطلاعات گزارش و تحلیل جهانی، ترجمه یونس شکرخواه، (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، ۱۳۷۱).
۴. اسمیت، آنتوان. ژئوپولیتیک اطلاعات یا شیوه های سلطه جویی فرهنگی استعمار در جهان از طریق رسانه ها، ترجمه فریدون شروانی، (تهران: انتشارات سروش، ۱۳۶۴).
۵. خانیکی، هادی. «برگ فرهنگ؛ نشریه فرهنگی دانشجویی دانشگاه تهران». شماره هفتم، زمستان ۱۳۷۹.
پی نوشت :
۱. استاد دانشگاه و کارشناس مسائل استراتژیک
۲. شبکه خبری Fox News، پنجم آوریل ۲۰۰۳.
۳. حسن زورق، مبانی تبلیغ، (تهران: نشر دانشگاه تهران، ۱۳۶۸)، ص ۲۵۲
۴. همان، ص ۲۱۵
۵. حمید مولانا، زبان بین المللی اطلاعات، گزارش و تحلیل جهانی، ترجمه یونس شکرخواه، (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، ۱۳۷۱)، ص ۴۱
۶. آنتوان اسمیت، ژئوپولتیک اطلاعات یا شیوه های سلطه جویی فرهنگی استعمار در جهان از طریق رسانه ها، ترجمه فریدون شروانی، (تهران: انتشارات سروش، ۱۳۶۴)، ص ۸۷.
۷. هادی خانیکی، برگ فرهنگ، نشریه فرهنگی دانشجویی دانشگاه تهران، شماره هفتم (زمستان ۱۳۷۹): صص ۱۱ و ۵ و ۴ و ۳.
