اصول مطالعه و روشهای آن

در فرهنگ لغات، مطالعه به معنای نگریستن به هر چیز برای واقف شدن به ‌آن، تأمل، تفكر و اندیشه آمده است. امروزه بخشی از وقت افراد صرف مطالعه می‌شود.
امروزه بسیار می‌شنویم و می‌خوانیم كه سرانه مطالعه در ایران پایین‌تر از كشورهای دیگر است، فرهنگ مطالعه در بین مردم همگانی نشده و مطالعه به صورت عادت روزمره در كنار سایر فعالیتها در نیامده است.
در فرهنگ اسلامی بر ضرورت مطالعه تأكید بسیار شده است. اولین سوره‌ای كه بر پیامبر نازل شد با اقراء آغاز می‌شود، در سوره دیگر نوشتن به قدری مهم تلقی شده كه خداوند به قلم قسم خورده و در جای دیگری از آن كتاب بزرگ آسمانی آمده است آیا آنان كه می‌دانند و آنان كه نمی‌دانند برابرند؟

● مطالعه

در فرهنگ لغات، مطالعه به معنای نگریستن به هر چیز برای واقف شدن به ‌آن، تأمل، تفكر و اندیشه آمده است. امروزه بخشی از وقت افراد صرف مطالعه می‌شود، ولی اغلب به علت آشنا نبودن با شیوه‌های صحیح مطالعه، زمان زیادی تلف شده و از اشتیاق افراد به مطالعه كاسته می‌شود، ضمن اینكه هر نوع خواندن، مطالعه تلقی نمی‌شود، برای مثال فروشنده‌ای كه صورت حساب فروش روزانه‌اش را مرور می‌كند یا دانش‌آموزی كه كتابهای درسی مدرسه را می‌خواند، در واقع نوعی انجام وظیفه و رسیدگی به امور روزمره بوده و مطالعه محسوب نمی‌شود. مطالعه هنگامی است كه فرد تنها بخاطر علاقه و احساس نیاز و در راستای هدفی مشخص كتابی بدست گیرد و آنرا با اشتیاق بخواند.
برای مطالعه و سپردن مطالب به ذهن از نظر فیزیكی و فرم انجام آن شرایطی لازم است كه به شرح آن می‫پردازیم:
زمان و مكان مطالعه
در درجه اول مطالعه را باید كاری روزمره و مداوم تلقی كرد. بدون شك بهترین وقت برای مطالعه زمانی است كه فرد به اندازه كافی استراحت كرده و اعضاء و جوارح آمادگی كامل برای پذیرش مطالب را داشته باشند. بهترین زمان صبح اول وقت و قبل از طلوع فجر می‌باشد. معمولاً پس از یك ساعت مطالعه، كارایی انسان كاهش می‌یابد لذا در زمانهای معین، به مدت كوتاهی استراحت لازم است. مكانهای عمومی و مخصوص مثل كتابخانه‌ها كه همه افراد در حال مطالعه هستند، یكی از مكانهای مناسب برای این كار می‌باشد. اتاق مخصوص مطالعه، اتاق شخصی در منزل، یا مكانی آرام و به دور از مزاحمت كه دارای نور، دما و فضای مناسب باشد نیز می‌تواند برای مطالعه مورد استفاده قرار گیرد. محل نشستن فرد نیز بایستی نه خیلی راحت باشد و نه ناراحت‌كننده!

● یادگیری

از مهمترین موارد در مطالعه یادگیری مطالب است. یادگیری به دو صورت انجام می‌شود: مستقیم و غیرمستقیم. یادگیری مستقیم یعنی شخص مطلبی را می‌خواند و به ذهن می‌سپارد و در زمانی كه نیاز دارد آنها را از قفسه‌های ذهن خود خارج نموده، مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد. یادگیری غیرمستقیم، یادگیری فرد از رفتار و كردار و آثار بجا گذاشته شده از دیگران را شامل می شود. در اینجا برای یادگیری بهتر چند روش كه یادگیری را آسان‌تر و ماندگاری در حافظه را طولانی‌تر می‌كند، ذكرشده است:
۱) مطالبی كه قرار است مطالعه كنید، ابتدا بطور كلی مرور كرده و عناوین، سرفصل‌ها و تیترهای درشت را مورد توجه قرار دهید. در مورد اینكه در آن فصل راجع به چه مطلبی بحث شده فكر كنید، چون ذهن انسان وقتی در مقابل سوالی قرار می‌گیرد كنجكاو شده و آمادگی پیدا می كند تا مطلب را بهتر و راحت‌تر بپذیرد....
۲) در حاشیه و كنار قسمتهای مهم علامت گذاری نموده و نكات مهم را بین پرانتز یا گیومه قرار دهید، یا اینكه عناوین اصلی را روی كاغذ بنویسید. از خط‌ كشیدن زیر سطور پرهیز نمایید.
۳) در هنگام مطالعه برای خودتان یادداشت‌برداری كنید. توصیه می‌شود برای یادداشت برداری از فیشهای تحقیق استفاده نمایید. مطالب را به زبان خود خلاصه‌نویسی كرده و آنها را برای خودتان بیان كنید.
۴) به یاد داشته باشید كه مطالب خوانده شده، برای آنكه خوب در حافظه جای بگیرند، نیاز به زمان دارند.
۵) علت عمده فراموشی تداخل آموخته‌های قبلی است، به این صورت كه اگر مطلبی را بخوانید و بلافاصله شروع به خواندن مطلب دیگری كنید، مطلب دوم در مطلب قبلی تداخل ایجاد خواهد كرد. در صورت امكان پس از یادگیری یك مطلب حتما استراحت كنید. بكار بردن آموخته‌ها در موقعیتهای مناسب، باعث می‌شود تا كمتر فراموش شوند.
۶) هنگام مطالعه، سوالاتی را برای خود مطرح نموده و سعی كنید پاسخ آنها را در بین مطالب پیدا كنید، بهتر است این سوالات در جایی یادداشت شود.
۷) آموخته‌های خود را بكار ببرید. كسانی كه آموخته‌های خود را در موقعیتهای مختلف بكار می‌برند و از آنها استفاده می‌كنند كمتر به فراموشی گرفتار می‌شوند.
۸) سعی كنید از نقشه‌ها، تصاویر و نمودارها حداكثر استفاده را ببرید و آنها را به دقت مطالعه كنید.
۹) آرامش فكری داشته باشید و عوامل مزاحم را حذف نمایید، منظور این است كه افكار بی‌فایده، كشمكشهای درونی با دیگران و نشخوارهای ذهنی آزاردهنده را به هنگام مطالعه كنار بگذارید.

● چرا كارمندان كم مطالعه می كنند؟

كاركنان سازمان‌ها همان انسان‌هایی هستند كه در اجتماع پرورش یافته و بعد وارد سازمان شده‌اند و عادتها و تربیت دوران كودكی و نوجوانی آنها، در شكل‌گیری شخصیت امروزی آنان بسیار تاثیر‌گذار بوده است. می‌توان دلایل مطالعه نكردن كاركنان را با عوامل زیر بررسی كرد:
الف) عوامل فرهنگی و اجتماعی: بجز خانواده‌، مدارس هم می‌توانند مشوق باشند و با در دسترس قرار دادن كتابهای مفید و مناسب سن كودكان و برگزاری مسابقات كتابخوانی، كودكان را به مطالعه تشویق كنند و محیطی فراهم كنند كه كودكان، معلمان و مدیران خود را در حال مطالعه مشاهده نمایند.
در خانواده‌ها ممكن است انواع اسباب‌بازی و بازیهای رایانه‌ای به وفور وجود داشته باشد، اما كتاب، مقاله و روزنامه دیده نشود در مدرسه هم مطالعه صرفاً به حفظ‌ كردن مطالب كتابها و دادن امتحان منحصر می‌شود و دانش‌آموزان، معلمان خود را در حال مطالعه نمی بینند.
ب) عوامل مربوط به كاركنان: سازمانها نمونه كوچكی از جوامع به شمار می‌روند اما فرهنگ مطالعه در سازمانها هم جا نیفتاده است. اگر فرد‌ همكار خود را در كتابخانه و یا پشت میز در حال مطالعه ببیند فكر می‌كند كه وی دارد از كار فرار یا اتلاف وقت می كند.
اصولا صحنه كتاب خواندن در محیط كار صحنه جالبی نیست و كاركنان سازمانها انگیزه‌ای برای مطالعه ندارند، چون نمی‌توانند ارتباط معنا‌داری بین كار اداری و مطالعه تخصصی بیابند.
ج) عوامل مربوط به مدیران و روسا: معمولاً مدیران و روسا در ادارات باید همان نقش پدر و مادر در خانواده و مربیان در مدارس را ایفا كنند یعنی الگویی باشند برای مطالعه همكاران. آنها می‌بایست بیشتر مطالعه كنند و در كتابخانه سازمان به طور منظم دیده شوند و همكاران را تشویق به مطالعه كنند، كه متأسفانه بعضی اوقات مشغله كاری، كمبود وقت و تعدد جلسات اداری را مانعی برای عدم حضور خود در كتابخانه قرار می‌دهند.

● چگونگی تشویق به مطالعه

مطالعه آزاد بستگی به خود فرد دارد و هیچكس برای انجام آن نقش ندارد و اگر هم داشته باشد، صرفاً یك مشوق است. یعنی فرد باید به این نتیجه برسد كه مطالعه آزاد یك نیاز ضروری است. لذا برای تشویق فرد به مطالعه، راهكارهای زیر مطرح می‫شود:
▪ فرد باید در فضا و موقعیت مطالعه قرار گیرد یعنی در موقعیتی كه كتاب مورد علاقه‌اش موجود و در دسترس باشد.
▪ ایجاد رقابت غیرمستقیم بین افراد، مثلاً خرید وسیله‌ای كه بدان نیاز دارد یا برایش جالب است ضمن اینكه تبعیض در محیط نیز وجود نداشته باشد.
▪ افرادی كه با جوانان و نوجوانان سر و كار دارند، خود اهل مطالعه بوده، یا به نوعی خود را با مطالعه سرگرم كنند تا آنها احساس علاقمندی نموده و به مطالعه تشویق شوند.
▪ بچه‌ها را باید از همان كودكی با كتاب آشنا كرد. قبل از هفت سالگی با خرید كتابهای مصور و داستانی و خواندن برای كودكان، آنها را به رنگ‌آمیزی اشكال و آشنایی با كتاب تشویق نمود.
▪ نوجوانان را پیوسته به كتابخانه و كتابفروشی ببرید تا با كتاب ارتباط برقرار نمایند.
▪ نوشتن خلاصه كتاب، نقد آنها و خاطره‌نویسی را فراموش نكنید.

منابع:

۱. روانشناسی كار دكتر حمزه گنجی
۲. روانشناسی مطالعه حسینعلی براتی
۳. مطالعه موفق با تمركز مجتبی حورایی