ماه رمضان; بهار دعا و مناجات با خدا
نويسنده: محمد محمدى اشتهاردى
ماه رمضان ماه خودسازى و تصفيه روح است. خداوند همه اسباب كار را در اين ماهبراى پالايش روح و روان از آلودگىهاى گناه فراهم نموده و با لطف و رحمت مخصوصخويش همه درها و راهها را در راستاى تهذيب نفس و صفاى باطن و تكامل معنوى گشودهاست. فرصتبسيار خوبى براى انسانها است تا در كنار اين سفره بزرگ و متنوع رحمتالهى بنشينند و با انواع غذاهاى روحى، روح و روان خود را تقويت كنند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ان لربكم فى ايام دهركم نفحات الا فتعرضوا لها (1) ;همانا براى پروردگار شما در دوران زندگى شما لحظههاى بسيار سودمند و مغتنم روىمىآورد، خودتان را در معرض آن لحظههاى سودمند قرار دهيد و استفاده شايانببريد».
در حديث ديگر كه حديث قدسى است، خداوند به حضرت داود(ع) چنين وحى كرد:
«ان لله فى ايام دهركم نفحات الا فترصدوا لها (2) ; همانا براى خداوند در دورانزندگى شما لحظههاى سودمندى است، بدانيد و مترصد اين لحظهها باشيد و آنها راهوشيارانه و با جديتبه دست آوريد».
ماه رمضان براى تهذيب نفس و خودسازى و پالايش باطن از هرگونه عوامل آلاينده،بهترين فرصت است، بايد نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهيم،بلكه بايد هوشيارانه مترصد آن باشيم و لحظهها را شكار كنيم و نگذاريم عبورچرخهاى روزگار آن را از دست ما بربايد و دور سازد.
اسباب تهذيب نفس و خودسازى در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نيست، بلكه تلاوتآيات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسيدگى به مستمندان و محرومان، كسبصبر و مقاومت، ياد خدا و قيامت در ماه رمضان كه از دستورهاى مستحبى آن است،هركدام نقشى در خودسازى دارند، يكى از آنها كه مىتوان گفت نقش بسيار مهمى درخودسازى دارد، و ماه رمضان بهار آن مىباشد، دعا و مناجات است كه در اين گفتاربر آنيم تا به طور خلاصه به بررسى ارزش و شيوه صحيح دعا و نيايش و آثار آنبپردازيم:
1- خداوند در قرآن مىفرمايد: «قل ما يعبؤ بكم ربى لو لا دعائكم (3) ; بگو پروردگارمن براى شما ارجى قائل نيست، اگر دعاى شما نباشد».
بنابراين، وزنه و شخصيت و ارجمندى انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگى دارد.
2- نيز مىفرمايد: «و قال ربكم ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عنعبادتى سيدخلون جهنم داخرين (4) ; پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاى) شمارا اجابت كنم، كسانى كه از عبادت من تكبر مىورزند، به زودى با خوارى وارد دوزخمىشوند».
در اين آيه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1- دعا، محبوب خدا است، اوفرمان مىدهد كه دعا كنيد و اهل دعا و راز و نياز باشيد. 2- دعا، موجب اجابتاست، با فراهم كردن شرايط استجابت كه همان خودسازى است، به پاسخ مثبت پروردگاردستيابيد. 3- دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانههاى عبوديت وبندگى است، بلكه مطابق پارهاى از روايات، دعا بهترين عبادت است (5) . معاويه بن عماراز امام صادق(ع) پرسيد: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد مىشوند يكى از آنهابيشتر نماز مىخواند و ديگرى بيشتر دعا مىكند، كداميك از اينها برترند؟ امامصادق(ع) در پاسخ فرمود: «اكثرهما دعاء (6) ; آن كه بيشتر دعا مىكند برتر است». 4- دورى كنندگان از دعا و نيايش، مستكبرند و در صف متكبران و خودكامگان هستند. 5- آنان كه اهل دعا نيستند، عذاب خوار كننده دوزخ در كمينشان است.
در گفتار پيامبر اكرم(ص) و امامان(ع) نيز در ارزش دعا، سخن بسيار گفته شدهاست، پيامبر(ص) در سخنى فرمود:
«الدعاء سلاح المومن، و عمود الدين، و نور السماوات والارض (7) ; دعا اسلحه مومن، وستون دين و نور آسمانها و زمين است».
يعنى دعا موجب تقويت انسان با ايمان و پايدارى دين و اعتقاد او، و مايهنورانى شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است كه داشتن اين ويژگىها ازشاخصههاى اصلى خودسازى و تهذيب نفس است. جالب اين كه پيامبر(ص) در گفتار ديگرفرمود: «الدعاء مخ العباده و لا يهلك مع الدعاء احد (8) ; دعا مغز عبادت است، هيچكس از اهل دعا به هلاكت نمىرسد».
يعنى دعا نيروى فكر و انديشه انسان را تقويت و باز مىكند و به آن طراوتمىبخشد، و آنان كه با دعا و نيايش همدم هستند بر اثر استفاده از نتايج آن،همواره در عافيت هستند، و هرگز به هلاكت نمىرسند.
اميرمومنان على(ع) فرمود: «الدعاء مفاتيح النجاح، و مقاليد الفلاح (9) ; دعاكليدهاى پيروزى و گنجينههاى رستگارىاست».
1- آغاز كردن دعا با نام خدا و ذكر صفات الهى;
2- صلوات بر پيامبر(ص) و آلش;
3- شفيع قرار دادن اولياى خدا مانند پيامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا;
4- اقرار به گناه;
5- تضرع و زارى هنگام دعا;
6- دو ركعت نماز حاجت، قبل از دعا
7- كوچك نشمردن دعا;
8- ناچيز دانستن خواسته و نيازها در برابر عظمتخدا;
9- همت عالى و بلند نظرى در دعا;
10- عمومى كردن دعا;
11- دعاى پنهانى كه ارزش آن معادل هفتاد دعاى آشكار است;
12- دعاى دسته جمعى;
13- حسن ظن به استجابت دعا;
14- دعا در وقتها و مكانهاى مناسب و مقدس;
15- اصرار ورزيدن در دعا (10) .
روشن است كه رعايت اين شرايط و آداب هر كدام، نقش سازنده در تقويت ارتباط باخدا و خودسازى دارند، و انسان را در پاكسازى و بهسازى و حركت صحيح و استوار درراه تكامل، آمادهتر مىسازند، بر همين اساس در دعاى كميل مىخوانيم: «اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء; خدايا بيامرز آن گناهانى را كهمانع اجابت و اثر بخشى دعا مىگردند».
وانگهى در دعاهايى كه در ماه رمضان و غير آن خوانده مىشود، غالبا خواستههاىما در آن دعاها، پاكى دل و عمل، و پرهيز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگى است،و به طور كلى محتواى دعاها نيز در مسير خودسازى است; مثلا هر فرازى از دعاىابوحمزهثمالى كه در سحرهاى ماه رمضان خوانده مىشود، مكتب سازندگى و تهذيب نفس وصفاى باطن است، به عنوان نمونه در فرازى از آن دعا مىخوانيم: «اللهم طهر قلبىمن النفاق، و عملى من الرياء، و لسانى من الكذب، و عينى من الخيانه (11) ; خدايا قلبمرا از نفاق و دورويى، و كردارم را از ريا و خودنمايى، و زبانم را از دروغ، وچشمم را از خيانت و بىعفتى پاك كن».
اينها همه نشان دهنده آن است كه دعا و نيايش صحيح با آداب و شرايط، پشتوانه وعامل استوار و عميقى براى بهرهگيرى از روح رمضان در راه خودسازى است، و مكتبماه رمضان با توجه به ابعاد مختلفى كه دارد، از جمله دعا در اين ماه خدا، عاليترين مكتب سازنده براى پرورش روح پاك و قلب سليم و نيتخالصانه و بىشائبهاست.
بايد سعى كرد كه شيوه دعا كردن را از مكتب خاندان رسالت آموخت، چرا كه اينموضوع يكى از اركان اصلى دعا است كه دعاهاى مناسب، معقول، پرمعنى و بر اساساصول صحيح و حساب شده باشد، چنان كه دعاهايى كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) نقلشده و يا در قرآن ديده مىشود، به روشنى اين مطلب را به ما مىآموزد كه مضاميندعاها بايد از كيفيت و عمق بالايى برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهيمخليل قهرمان توحيد(ع) پس از تجديد بناى كعبه، چند دعا كرد، كه قرآن دعاى او راچنين بيان مىكند، او به خدا عرض كرد:
«پروردگارا! از ما بپذير كه تو شنوا و دانايى، پروردگارا ما را تسليم فرمانخود قرار ده، و از دودمان ما امتى كه تسليم فرمانتباشند به وجود آور! و شيوهصحيح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه توبهپذير و مهربانهستى. پروردگار (پس از من) در ميان مردم پيامبرى از خودشان برانگيز، تا آيات تورا بر آنها بخواند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد و پاكيزه كند زيرا تو براين كار توانا و آگاه هستى» (12)
پروردگارا! اين شهر (مكه) را شهر امنى قرار ده! ومن و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگهدار، آنها (بتها) بسيارى از مردم راگمراه ساختند، هر كس از من پيروى كند از من است، و هر كس نافرمانى من كند، توبخشنده مهربانى. تو مىدانى آن چه را كه ما در نهان و آشكار انجام مىدهيم، وچيزى در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست» (13) .
1- دعا براى دفع بلاها و روا شدن حاجتها، چنان كه اميرمومنان على(ع) در سخنىفرمود: «ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدعاء قبل ورود البلاء (14) ; موجهاى بلاها را قبلاز ورودشان، به وسيله دعا كردن از خود دفع كنيد».
2- در كنار دعا، تضرع، خشوع، مناجات، راز و نياز و ارتباط تنگاتنگ با خداوجود دارد كه قطعا چنين خصالى غرورهاى انسان را مىشكند، و دل را آماده پذيرشمواهب معنوى مىسازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوت قلب و روحيه عالى، عايدانسان مىشود. چنان كه خداوند مىفرمايد: «ادعوا ربكم تضرعا و خفية (15) ; پروردگارخود را با تضرع و خضوع و ملتمسانه در آشكار و نهان بخوانيد».
3- از همه مهمتر، توجه به معارف بلند پايه و محتواى عميق و غنى دعاهايى استكه از پيامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسيده، كه در حقيقت دانشگاه بزرگ انسانسازىهستند; به عنوان مثال، دعاى اول صحيفه سجاديه و خطبه اول نهج البلاغه، هر دوهمسان، معارف اسلام را در سطح عالى تبيين مىكنند، و درسهاى سودمندى از معارف وعرفان حقيقى را به ما مىآموزند.
توجه عميق به محتواى دعاها موجب ارتقاى سطح معلومات و معرفتشده و آشنايىانسان را به مفاهيم و ارزشهاى بلند سازنده و تكامل بخش كه در راس آنها مسالهتوحيد و ابعاد آن است. چندان برابر مىكند، جمعى به امام صادق(ع) عرض كردند: چراما دعا مىكنيم، ولى به اجابت نمىرسد؟ امام در پاسخ فرمود: «لانكم تدعون من لاتعرفونه (16) ; زيرا كسى را مىخوانيد كه او را نمىشناسيد». يعنى در كنار دعا بايدتوجه به معارف و شناختخدا و اصول تكامل نيز وجود داشته باشد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ان لربكم فى ايام دهركم نفحات الا فتعرضوا لها (1) ;همانا براى پروردگار شما در دوران زندگى شما لحظههاى بسيار سودمند و مغتنم روىمىآورد، خودتان را در معرض آن لحظههاى سودمند قرار دهيد و استفاده شايانببريد».
در حديث ديگر كه حديث قدسى است، خداوند به حضرت داود(ع) چنين وحى كرد:
«ان لله فى ايام دهركم نفحات الا فترصدوا لها (2) ; همانا براى خداوند در دورانزندگى شما لحظههاى سودمندى است، بدانيد و مترصد اين لحظهها باشيد و آنها راهوشيارانه و با جديتبه دست آوريد».
ماه رمضان براى تهذيب نفس و خودسازى و پالايش باطن از هرگونه عوامل آلاينده،بهترين فرصت است، بايد نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهيم،بلكه بايد هوشيارانه مترصد آن باشيم و لحظهها را شكار كنيم و نگذاريم عبورچرخهاى روزگار آن را از دست ما بربايد و دور سازد.
اسباب تهذيب نفس و خودسازى در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نيست، بلكه تلاوتآيات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسيدگى به مستمندان و محرومان، كسبصبر و مقاومت، ياد خدا و قيامت در ماه رمضان كه از دستورهاى مستحبى آن است،هركدام نقشى در خودسازى دارند، يكى از آنها كه مىتوان گفت نقش بسيار مهمى درخودسازى دارد، و ماه رمضان بهار آن مىباشد، دعا و مناجات است كه در اين گفتاربر آنيم تا به طور خلاصه به بررسى ارزش و شيوه صحيح دعا و نيايش و آثار آنبپردازيم:
سفارش بسيار مؤكد به دعا از ديدگاه اسلام
1- خداوند در قرآن مىفرمايد: «قل ما يعبؤ بكم ربى لو لا دعائكم (3) ; بگو پروردگارمن براى شما ارجى قائل نيست، اگر دعاى شما نباشد».
بنابراين، وزنه و شخصيت و ارجمندى انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگى دارد.
2- نيز مىفرمايد: «و قال ربكم ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عنعبادتى سيدخلون جهنم داخرين (4) ; پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاى) شمارا اجابت كنم، كسانى كه از عبادت من تكبر مىورزند، به زودى با خوارى وارد دوزخمىشوند».
در اين آيه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1- دعا، محبوب خدا است، اوفرمان مىدهد كه دعا كنيد و اهل دعا و راز و نياز باشيد. 2- دعا، موجب اجابتاست، با فراهم كردن شرايط استجابت كه همان خودسازى است، به پاسخ مثبت پروردگاردستيابيد. 3- دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانههاى عبوديت وبندگى است، بلكه مطابق پارهاى از روايات، دعا بهترين عبادت است (5) . معاويه بن عماراز امام صادق(ع) پرسيد: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد مىشوند يكى از آنهابيشتر نماز مىخواند و ديگرى بيشتر دعا مىكند، كداميك از اينها برترند؟ امامصادق(ع) در پاسخ فرمود: «اكثرهما دعاء (6) ; آن كه بيشتر دعا مىكند برتر است». 4- دورى كنندگان از دعا و نيايش، مستكبرند و در صف متكبران و خودكامگان هستند. 5- آنان كه اهل دعا نيستند، عذاب خوار كننده دوزخ در كمينشان است.
در گفتار پيامبر اكرم(ص) و امامان(ع) نيز در ارزش دعا، سخن بسيار گفته شدهاست، پيامبر(ص) در سخنى فرمود:
«الدعاء سلاح المومن، و عمود الدين، و نور السماوات والارض (7) ; دعا اسلحه مومن، وستون دين و نور آسمانها و زمين است».
يعنى دعا موجب تقويت انسان با ايمان و پايدارى دين و اعتقاد او، و مايهنورانى شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است كه داشتن اين ويژگىها ازشاخصههاى اصلى خودسازى و تهذيب نفس است. جالب اين كه پيامبر(ص) در گفتار ديگرفرمود: «الدعاء مخ العباده و لا يهلك مع الدعاء احد (8) ; دعا مغز عبادت است، هيچكس از اهل دعا به هلاكت نمىرسد».
يعنى دعا نيروى فكر و انديشه انسان را تقويت و باز مىكند و به آن طراوتمىبخشد، و آنان كه با دعا و نيايش همدم هستند بر اثر استفاده از نتايج آن،همواره در عافيت هستند، و هرگز به هلاكت نمىرسند.
اميرمومنان على(ع) فرمود: «الدعاء مفاتيح النجاح، و مقاليد الفلاح (9) ; دعاكليدهاى پيروزى و گنجينههاى رستگارىاست».
رعايت آداب دعا براى بهرهمندى بهتر از مكتب دعا
1- آغاز كردن دعا با نام خدا و ذكر صفات الهى;
2- صلوات بر پيامبر(ص) و آلش;
3- شفيع قرار دادن اولياى خدا مانند پيامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا;
4- اقرار به گناه;
5- تضرع و زارى هنگام دعا;
6- دو ركعت نماز حاجت، قبل از دعا
7- كوچك نشمردن دعا;
8- ناچيز دانستن خواسته و نيازها در برابر عظمتخدا;
9- همت عالى و بلند نظرى در دعا;
10- عمومى كردن دعا;
11- دعاى پنهانى كه ارزش آن معادل هفتاد دعاى آشكار است;
12- دعاى دسته جمعى;
13- حسن ظن به استجابت دعا;
14- دعا در وقتها و مكانهاى مناسب و مقدس;
15- اصرار ورزيدن در دعا (10) .
روشن است كه رعايت اين شرايط و آداب هر كدام، نقش سازنده در تقويت ارتباط باخدا و خودسازى دارند، و انسان را در پاكسازى و بهسازى و حركت صحيح و استوار درراه تكامل، آمادهتر مىسازند، بر همين اساس در دعاى كميل مىخوانيم: «اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء; خدايا بيامرز آن گناهانى را كهمانع اجابت و اثر بخشى دعا مىگردند».
وانگهى در دعاهايى كه در ماه رمضان و غير آن خوانده مىشود، غالبا خواستههاىما در آن دعاها، پاكى دل و عمل، و پرهيز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگى است،و به طور كلى محتواى دعاها نيز در مسير خودسازى است; مثلا هر فرازى از دعاىابوحمزهثمالى كه در سحرهاى ماه رمضان خوانده مىشود، مكتب سازندگى و تهذيب نفس وصفاى باطن است، به عنوان نمونه در فرازى از آن دعا مىخوانيم: «اللهم طهر قلبىمن النفاق، و عملى من الرياء، و لسانى من الكذب، و عينى من الخيانه (11) ; خدايا قلبمرا از نفاق و دورويى، و كردارم را از ريا و خودنمايى، و زبانم را از دروغ، وچشمم را از خيانت و بىعفتى پاك كن».
اينها همه نشان دهنده آن است كه دعا و نيايش صحيح با آداب و شرايط، پشتوانه وعامل استوار و عميقى براى بهرهگيرى از روح رمضان در راه خودسازى است، و مكتبماه رمضان با توجه به ابعاد مختلفى كه دارد، از جمله دعا در اين ماه خدا، عاليترين مكتب سازنده براى پرورش روح پاك و قلب سليم و نيتخالصانه و بىشائبهاست.
بايد سعى كرد كه شيوه دعا كردن را از مكتب خاندان رسالت آموخت، چرا كه اينموضوع يكى از اركان اصلى دعا است كه دعاهاى مناسب، معقول، پرمعنى و بر اساساصول صحيح و حساب شده باشد، چنان كه دعاهايى كه از پيامبر(ص) و امامان(ع) نقلشده و يا در قرآن ديده مىشود، به روشنى اين مطلب را به ما مىآموزد كه مضاميندعاها بايد از كيفيت و عمق بالايى برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهيمخليل قهرمان توحيد(ع) پس از تجديد بناى كعبه، چند دعا كرد، كه قرآن دعاى او راچنين بيان مىكند، او به خدا عرض كرد:
«پروردگارا! از ما بپذير كه تو شنوا و دانايى، پروردگارا ما را تسليم فرمانخود قرار ده، و از دودمان ما امتى كه تسليم فرمانتباشند به وجود آور! و شيوهصحيح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه توبهپذير و مهربانهستى. پروردگار (پس از من) در ميان مردم پيامبرى از خودشان برانگيز، تا آيات تورا بر آنها بخواند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد و پاكيزه كند زيرا تو براين كار توانا و آگاه هستى» (12)
پروردگارا! اين شهر (مكه) را شهر امنى قرار ده! ومن و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگهدار، آنها (بتها) بسيارى از مردم راگمراه ساختند، هر كس از من پيروى كند از من است، و هر كس نافرمانى من كند، توبخشنده مهربانى. تو مىدانى آن چه را كه ما در نهان و آشكار انجام مىدهيم، وچيزى در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست» (13) .
سه درس مهم از كلاس دعا
1- دعا براى دفع بلاها و روا شدن حاجتها، چنان كه اميرمومنان على(ع) در سخنىفرمود: «ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدعاء قبل ورود البلاء (14) ; موجهاى بلاها را قبلاز ورودشان، به وسيله دعا كردن از خود دفع كنيد».
2- در كنار دعا، تضرع، خشوع، مناجات، راز و نياز و ارتباط تنگاتنگ با خداوجود دارد كه قطعا چنين خصالى غرورهاى انسان را مىشكند، و دل را آماده پذيرشمواهب معنوى مىسازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوت قلب و روحيه عالى، عايدانسان مىشود. چنان كه خداوند مىفرمايد: «ادعوا ربكم تضرعا و خفية (15) ; پروردگارخود را با تضرع و خضوع و ملتمسانه در آشكار و نهان بخوانيد».
3- از همه مهمتر، توجه به معارف بلند پايه و محتواى عميق و غنى دعاهايى استكه از پيامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسيده، كه در حقيقت دانشگاه بزرگ انسانسازىهستند; به عنوان مثال، دعاى اول صحيفه سجاديه و خطبه اول نهج البلاغه، هر دوهمسان، معارف اسلام را در سطح عالى تبيين مىكنند، و درسهاى سودمندى از معارف وعرفان حقيقى را به ما مىآموزند.
توجه عميق به محتواى دعاها موجب ارتقاى سطح معلومات و معرفتشده و آشنايىانسان را به مفاهيم و ارزشهاى بلند سازنده و تكامل بخش كه در راس آنها مسالهتوحيد و ابعاد آن است. چندان برابر مىكند، جمعى به امام صادق(ع) عرض كردند: چراما دعا مىكنيم، ولى به اجابت نمىرسد؟ امام در پاسخ فرمود: «لانكم تدعون من لاتعرفونه (16) ; زيرا كسى را مىخوانيد كه او را نمىشناسيد». يعنى در كنار دعا بايدتوجه به معارف و شناختخدا و اصول تكامل نيز وجود داشته باشد.
پي‌نوشت‌ها:
1- علامه مجلسى، بحار الانوار، ج71، ص221.
2- همان، ج77، ص168.
3- فرقان (25) آيه77.
4- مؤمن (40) آيه60.
5- محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، ج2، ص466.
6- علا مه طبرسى، مجمع البيان، ج8، ص529.
7- محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، ج1، ص468.
8- علا مه مجلسى، بحارالانوار، ج93، ص300.
9- محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، ج2، ص468.
10- اقتباس از محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ج3، ص260 تا 267.
11- محدث قمى، مفاتيح الجنان، ص386.
12- بقره (2) آيه127 تا 129.
13- ابراهيم (14) آيه 35 تا 38.
14- علامه مجلسى، بحار الانوار، ج93، ص289.
15- اعراف (7) آيه5.
16- بحارالانوار، ج93، ص368.
