ویژگیهای ماه رمضان در خطبه پیامبر
حضرت امام رضا علیه¬السلام از پدر گرامی خود و او از پدر بزرگوارش، سلسله ی سند به حضرت امیرمؤمنان علیه-السلام امام علی می رسد که آن حضرت فرمود:«إن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم خطبنا ذات یوم؛»
روزی پیامبر به ما خطاب کرد و چنین فرمود: «أیها الناس إنه قد أقبل الیکم شهر الله؛»
ای مردم، ماه خدا به شما روی آورد.
سال را، ماه را، هفته را، روز را، ساعت را، زمان را، شب را، تاریکی را، نور را، فرشتگان را، درندگان و چرندگان و پرندگان را و انسانهای عالم خلقت را خدا آفریده است. پس چرا وقتی راجع به ماه مبارک رمضان می رسد به گونه ای دیگر سخن می گوید و می فرماید، رمضان ماه خدا است.
چرا در میان تمام دوازده ماه، خداوند ماه رمضان را برگزیده است؟ و چرا این ماه، ماه خداست؟ در حالی که همه ی ماه ها مخلوق خدا هستند؟
«قد أقبل الیکم شهر الله، بالبرکة و الرحمة و المغفرة؛»(2)
چرا ماه خداست؟ چون این ماه:
1- ماه برکت است.
2- ماه رحمت است.
3- و ماه مغفرت و آمرزش است.
خیلی ها ممکن است بخشندگی و مهربانی داشته باشند، لیکن بی توقع نیستند.
گاهی ممکن است بعضی از ما وجوهات شرعی خود را بپردازیم و در کنارش امکان دارد تقاضایی هم داشته باشیم، ولی یک وعده هستند که در زندگی منظم و مرتب هستند و به وظیفه و تکلیف شان عمل می کنند و هرگز توقعی هم ندارند.
خداوند رحمان و رحیم است، یعنی بخشنده است و بدون توقع در ماه رمضان که ماه خدا و ماه رحمت است می خواهد بگوید که خداوند عالم در این ماه شما را می بخشد، آن هم بدون کمترین توقع و چشمداشت.
ماه رمضان ماه مغفرت و بخشش است، یعنی فصل بخشش گناهان است.
عفو خداوند همیشه است، ولی یک زمان ویژه هم دارد و آن زمان مخصوص، ماه مبارک رمضان است.
برنامه ی عفو خدا، عفو عمومی است و لذا می فرماید ماه رمضان ماه مغفرت و ماه بخشش و ماه آمرزش است.
«شهر هو عندالله أفضل الشهور، و أیامه افضل الایام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته أفضل الساعات؛»(2)
ماه رمضان ماهی است که در پیشگاه خداوند از همه ی ماه های سال با فضیلت تر است، و روزهایش بهترین روزهاست. شب های رمضان مانند روزهای آن در میان تمام شب های سال با ارزش ترین شبهاست، و ساعاتش هم از تمام اوقات دیگر ماههای سال با ارزش تر است.
این حقیقت که رسول خدا فرمود: ماه رمضان ماه برکت است، بسیار در خور توجه است.
واژه ی «برکت» از نظر لغت به معنی بسیاری و فراوانی است که توأم با سلامت و سعادت باشد.(3)
در زندگی دنیا، خیلی ها کار می کنند و درآمد خوبی هم دارند، اما جانشان به لب می رسد و آسایش ندارند. فردی است که کار می کند و پر درآمد است ولی در زندگی مرتب رنج می برد، این درآمد با برکت نیست. بعضی ها صدسال عمر می کنند اما صد قدم ارزشمند و مفید برای جامعه بر نمی دارند، ولی یکی بیست سال عمر می کند و بیست قدم بر می دارد. این قدمش هزاران نفر جمعیت را تا دویست سال بهره مند می کند این عمر و این زندگی با برکت است.
او با هزاران رنج و مشقت و یتیمی بزرگ شد، اما با اتکال به خداوند متعال و با امید و تلاش و خودباوری بسیار، صبر و استقامت را پیشه ی خود کرد و به تحصیل علوم دینی پرداخت، و توانست در رشته های مختلف علمی، به ویژه در تفسیر قرآن کتابی مانند المیزان بنویسد، و در سایر رشته ها، کتابهای ارزشمندی را به یادگار بگذارد که امروز در خدمت اسلام و نسل جوان قرار دارد و با 89 سال عمر، بهترین ذخیره را به دست آورد. این عمر و این زندگی است که با برکت است.(4)
مرحوم آیةالله محمد بن مرتضی، معروف به ملامحسن فیض کاشانی چنین می گوید: خداوند در سنین کوچکی سه چیز به من عطا کرد:
1- هوای تحصیل کمال در سرم افکند.
2- درد طلب در دلم پدید آورد.
3- اخلاص نیتی همراه با توفیق به من کرامت فرمود.
به همین جهت این مرد بزرگ با 84 سال عمر توانست 116 جلد کتاب و رساله بنویسد و فضائل و کمالات بالایی به دست آورد که امروزه در خدمت جامعه و اسلام است.(6)
این عمر و این زندگی است که ارزشمند و با برکت است.
به هرحال یکی عالم و دانشمند است، و از علم و قلم خویش و زبان و بیانش در زمینه های فقه و فقاهت، اصول و رجال، تفسیر و کلام، فلسفه و ریاضیات، هندسه و طب، علوم آزمایشگاهی و دانش تجربی و علوم مختلف کتاب نوشته و بحث می کند، و اسلام و جامعه ی اسلامی از او بهره مند می شوند، چنین کسی عمر با برکتی دارد.
این عمر و این زندگی است که ارزشمند و با برکت است.
اما دیگری تاجر است، لکن تاجر با معرفت و کسبی حلال دارد و از درآمدش نه تنها خود و عائله اش را بهره مند و اداره می کند، که با به کاراندازی سرمایه و فکرش و با ایجاد مؤسسات و کارگاه های تولیدی و سازنده، ده ها و بلکه صدها خانواده را نان می رساند و باعث رونق اقتصادی جامعه می گردد؛ افزون بر این، این تاجر با معرفت در زندگی خودپل، راه، حمام، مسجد، مدرسه، بیمارستان، دارالایتام و... می سازد و آنها را در خدمت مردم قرار می دهد و باعث عمران و آبادی جامعه می شود این درآمد و کسب با برکت است.
پس «برکت»، آن فراوانی را می گویند که توأم با سعادت و آسایش است، و اگر سعادت و آسایش دنیا و آخرت در کنار این درآمد و این شغل حلال تأمین شد، آن درآمد و شغل با برکت است، وگرنه جهنم و وبال و گناه است و بس.
رسول خدا در ضمن بیانات خویش به نکات مهم و ارزشمندی اشاره دارد که فلسفه¬ی ماه خدا را روشن می کند، آن حضرت چنین فرمود:
«هو شهر دعیتم فیه إلی ضیافة الله؛»(7)
این ماه ماهی است که شما دعوت شده اید به میهمانی خدا، پس صاحب سفره و میزبان خداست، هرکس صاحب خانه و سفره باشد به نام اوست، همه ی ماه ها از آن خداست، اما در این ماه، خداوند سفره ویژه ای انداخته و دعوت نامه ای مخصوص صادر کرده است، لذا ماه میهمانی خدا، ماه بندگان عاشق و روزه داران مخلص است، و گرنه خدا در همه¬ی ایام و لیالی و به همه ی موجودات رزق و روزی می دهد. آیا آن خدایی که کرم را در دل سنگ و در اعماق دریا، برگ سبز، به دهانش می رساند، سفره ی میهمانی اش همه جا باز نیست؟
خدایی که درندگان، چرندگان، پرندگان وحوش و انسانهای عالم و جاهل، مردم کافر و ملحدی که حتی خدا را نمی شناسند و انکار می کنند و مار و عقرب می پرستند، خدا نان و هوا و رزق و روزی آنان را هم می دهد، همه و همه ریزع هئلر سفره ی احسان و بخشش خدا هستند، آیا اینها سفره ی میهمانی گسترده ی خدا نیست؟
ای کریمی که از خزانه ی غیب
گبر و ترسا وظیفه خور داری
دوستان را کجا کنی محروم
تو که با دشمنان نظر داری
آری، با این که سفره ی میهمانی و خوان احسان خدا همیشه و همه جا و برای هر موجودی گسترده است، اما نمی گوید خدا سفره انداخته است، فقط به ماه مبارک رمضان که می رسد، می گوید یکی از ویژگیهای این ماه آن است که خدا سفره ی میهمانی اش در این ماه گسترده است و مهمانی اش به گونه ی خاصی است که بندگان مخلص باید از خوردن و آشامیدن و گناه و لغزش و ستم و حق کشی پرهیز نمایند.
«وجعلتم فیه من اهل کرامة الله؛«(8)
همه ی شما در تاین ماه عزیز رمضان، جزو کسانی قرار داده شده اید که خدا به آنان کرامت و عنایت کرده است.
بعضی ها ممکن است توفیق پیدا نکنند که به این سفره میهمانی حاضر شوند، و به این میهمانی بزرگ راه پیدا نکنند و حال آنکه شما را از توفیق شرکت نصیبی داده اند، و شما جزو کسانی هستید که خداوند به آنان کرامت فرموده است.
یک وقت شما شخصی را خیلی دوست دارید و می خواهید به او خدمتی بنمایید، اما نمی دانید که او به چه چیزی نیازمند و علاقمند است. از خودش می پرسید که چه چیزی را دوست داری؟
می گوید:دعای من این است که یک بار حلقه ی درب خانه ی کعبه را بگیرم و این دو لب من برسد به «حجرالأسود» و تبرک شود، تا این لب گرفتار آتش جهنم نشود.
البته شرط دارد، «حجرالأسود» مثل «تیزاب» است. فلزی در دست شماست، و به طلا فروش می گویید: این فلز چیست؟
او می گوید: نمی دانم به طلا شبیه است. با «تیزاب» مشخص می شود، «حجرالأسود» ، «تیزاب» است، انسان هر خطایی داشت وقتی کنار خانه ی خدا رفت و با اظهار ندامت و توبه گفت: بارخدایا، بنده¬ی گنهکاری به در خانه ات آمده است، مرا ببخش، و بعد از آن هم دیگر دست به گناه نزده است، این «تیزاب»، آن ناخالصی ها را از بین می برد و او را خالص می کند، و اگر باز هم به آلودگی، دروغ، هرزگی و خیانت ادامه بدهد، آن «حجرالأسود» خرابش کرده و آبرویش را می برد و رسواتر می شود.
خداوند می فرماید:
حال که موفق شدی و به میهمانی من آمدی، جزو کسانی خواهی بود که واقعا محبوب من هستند، و می دانیم که عشق و محبت هم طرفینی است، لذا می فرماید: شما در این ماه جزو کرامت شده ها هستید.
«أنفاسکم فیه تسبیح، و نومکم فیه عبادة»(9)
نفس های شما رد ماه رمضان تسبیح خدا شمرده می شود و خوابتان عبادت اوست.
یک مثال کوچک، با محاسبه کردن دقیقه ها و ساعت ها و شبانه روز می شود تعداد نفس هایی را که انسان می کشد حساب کرد و مشخص خواهد شد که در ماه رمضان، بدون کوچک ترین کار و عمل چه قدر انسان نفس می کشد، به همان اندازه در نامه ی عمل او تسبیح و ذکرخدا و حسنه ثبت می شود.
انسان به طور متوسط در هر دقیقه، 17 تا 18 مرتبه نفس می کشد و در یک ساعت 1080 مرتبه و در 24 ساعت 25920 مرتبه نفس می کشد. یعنی طبق فرموده ی پیامبر عزیز اسلام در ماه رمضان شخص به تعداد نفس هایی که می کشد، به او ثواب و حسنه می دهند، و این که فرموده اند که ماه رمضان ماه برکت است، یکی از برکت هایش همین است، چه برکتی بهتر از این، بدون اینکه انسان زحمتی بکشد، این قدر حسنه و ثواب کسب کند، و این عنایت فقط در ماه مبارک رمضان مقدور است، و در ماه های دیگر سال ممکن و مقدور نیست.
اینک اگر ذکری داشته باشد و یا قرآن را هم تلاوت کند و یا کارهای نیک دیگری انجام دهد و یا نمازهای مستحبی بخواند، و یا دستگیری فقرا و ضعفا و ایتام را داشته باشد و یا در کار تدریس و تعلیم و تربیت تلاش نماید، روشن است که بهره های فراوان دیگری هم از ماه رمضان خواهد داشت.
روزی پیامبر به ما خطاب کرد و چنین فرمود: «أیها الناس إنه قد أقبل الیکم شهر الله؛»
ای مردم، ماه خدا به شما روی آورد.
سال را، ماه را، هفته را، روز را، ساعت را، زمان را، شب را، تاریکی را، نور را، فرشتگان را، درندگان و چرندگان و پرندگان را و انسانهای عالم خلقت را خدا آفریده است. پس چرا وقتی راجع به ماه مبارک رمضان می رسد به گونه ای دیگر سخن می گوید و می فرماید، رمضان ماه خدا است.
چرا در میان تمام دوازده ماه، خداوند ماه رمضان را برگزیده است؟ و چرا این ماه، ماه خداست؟ در حالی که همه ی ماه ها مخلوق خدا هستند؟
برخی از خصوصیات این ماه
«قد أقبل الیکم شهر الله، بالبرکة و الرحمة و المغفرة؛»(2)
چرا ماه خداست؟ چون این ماه:
1- ماه برکت است.
2- ماه رحمت است.
3- و ماه مغفرت و آمرزش است.
خیلی ها ممکن است بخشندگی و مهربانی داشته باشند، لیکن بی توقع نیستند.
گاهی ممکن است بعضی از ما وجوهات شرعی خود را بپردازیم و در کنارش امکان دارد تقاضایی هم داشته باشیم، ولی یک وعده هستند که در زندگی منظم و مرتب هستند و به وظیفه و تکلیف شان عمل می کنند و هرگز توقعی هم ندارند.
خداوند رحمان و رحیم است، یعنی بخشنده است و بدون توقع در ماه رمضان که ماه خدا و ماه رحمت است می خواهد بگوید که خداوند عالم در این ماه شما را می بخشد، آن هم بدون کمترین توقع و چشمداشت.
ماه رمضان ماه مغفرت و بخشش است، یعنی فصل بخشش گناهان است.
عفو خداوند همیشه است، ولی یک زمان ویژه هم دارد و آن زمان مخصوص، ماه مبارک رمضان است.
برنامه ی عفو خدا، عفو عمومی است و لذا می فرماید ماه رمضان ماه مغفرت و ماه بخشش و ماه آمرزش است.
«شهر هو عندالله أفضل الشهور، و أیامه افضل الایام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته أفضل الساعات؛»(2)
ماه رمضان ماهی است که در پیشگاه خداوند از همه ی ماه های سال با فضیلت تر است، و روزهایش بهترین روزهاست. شب های رمضان مانند روزهای آن در میان تمام شب های سال با ارزش ترین شبهاست، و ساعاتش هم از تمام اوقات دیگر ماههای سال با ارزش تر است.
این حقیقت که رسول خدا فرمود: ماه رمضان ماه برکت است، بسیار در خور توجه است.
واژه ی «برکت» از نظر لغت به معنی بسیاری و فراوانی است که توأم با سلامت و سعادت باشد.(3)
در زندگی دنیا، خیلی ها کار می کنند و درآمد خوبی هم دارند، اما جانشان به لب می رسد و آسایش ندارند. فردی است که کار می کند و پر درآمد است ولی در زندگی مرتب رنج می برد، این درآمد با برکت نیست. بعضی ها صدسال عمر می کنند اما صد قدم ارزشمند و مفید برای جامعه بر نمی دارند، ولی یکی بیست سال عمر می کند و بیست قدم بر می دارد. این قدمش هزاران نفر جمعیت را تا دویست سال بهره مند می کند این عمر و این زندگی با برکت است.
علامه ی طباطبایی
او با هزاران رنج و مشقت و یتیمی بزرگ شد، اما با اتکال به خداوند متعال و با امید و تلاش و خودباوری بسیار، صبر و استقامت را پیشه ی خود کرد و به تحصیل علوم دینی پرداخت، و توانست در رشته های مختلف علمی، به ویژه در تفسیر قرآن کتابی مانند المیزان بنویسد، و در سایر رشته ها، کتابهای ارزشمندی را به یادگار بگذارد که امروز در خدمت اسلام و نسل جوان قرار دارد و با 89 سال عمر، بهترین ذخیره را به دست آورد. این عمر و این زندگی است که با برکت است.(4)
دانشمند بی نظیر جهان اسلام
داستان ملامحسن فیض
مرحوم آیةالله محمد بن مرتضی، معروف به ملامحسن فیض کاشانی چنین می گوید: خداوند در سنین کوچکی سه چیز به من عطا کرد:
1- هوای تحصیل کمال در سرم افکند.
2- درد طلب در دلم پدید آورد.
3- اخلاص نیتی همراه با توفیق به من کرامت فرمود.
به همین جهت این مرد بزرگ با 84 سال عمر توانست 116 جلد کتاب و رساله بنویسد و فضائل و کمالات بالایی به دست آورد که امروزه در خدمت جامعه و اسلام است.(6)
این عمر و این زندگی است که ارزشمند و با برکت است.
به هرحال یکی عالم و دانشمند است، و از علم و قلم خویش و زبان و بیانش در زمینه های فقه و فقاهت، اصول و رجال، تفسیر و کلام، فلسفه و ریاضیات، هندسه و طب، علوم آزمایشگاهی و دانش تجربی و علوم مختلف کتاب نوشته و بحث می کند، و اسلام و جامعه ی اسلامی از او بهره مند می شوند، چنین کسی عمر با برکتی دارد.
این عمر و این زندگی است که ارزشمند و با برکت است.
اما دیگری تاجر است، لکن تاجر با معرفت و کسبی حلال دارد و از درآمدش نه تنها خود و عائله اش را بهره مند و اداره می کند، که با به کاراندازی سرمایه و فکرش و با ایجاد مؤسسات و کارگاه های تولیدی و سازنده، ده ها و بلکه صدها خانواده را نان می رساند و باعث رونق اقتصادی جامعه می گردد؛ افزون بر این، این تاجر با معرفت در زندگی خودپل، راه، حمام، مسجد، مدرسه، بیمارستان، دارالایتام و... می سازد و آنها را در خدمت مردم قرار می دهد و باعث عمران و آبادی جامعه می شود این درآمد و کسب با برکت است.
پس «برکت»، آن فراوانی را می گویند که توأم با سعادت و آسایش است، و اگر سعادت و آسایش دنیا و آخرت در کنار این درآمد و این شغل حلال تأمین شد، آن درآمد و شغل با برکت است، وگرنه جهنم و وبال و گناه است و بس.
چرا ماه خدا؟
رسول خدا در ضمن بیانات خویش به نکات مهم و ارزشمندی اشاره دارد که فلسفه¬ی ماه خدا را روشن می کند، آن حضرت چنین فرمود:
«هو شهر دعیتم فیه إلی ضیافة الله؛»(7)
این ماه ماهی است که شما دعوت شده اید به میهمانی خدا، پس صاحب سفره و میزبان خداست، هرکس صاحب خانه و سفره باشد به نام اوست، همه ی ماه ها از آن خداست، اما در این ماه، خداوند سفره ویژه ای انداخته و دعوت نامه ای مخصوص صادر کرده است، لذا ماه میهمانی خدا، ماه بندگان عاشق و روزه داران مخلص است، و گرنه خدا در همه¬ی ایام و لیالی و به همه ی موجودات رزق و روزی می دهد. آیا آن خدایی که کرم را در دل سنگ و در اعماق دریا، برگ سبز، به دهانش می رساند، سفره ی میهمانی اش همه جا باز نیست؟
خدایی که درندگان، چرندگان، پرندگان وحوش و انسانهای عالم و جاهل، مردم کافر و ملحدی که حتی خدا را نمی شناسند و انکار می کنند و مار و عقرب می پرستند، خدا نان و هوا و رزق و روزی آنان را هم می دهد، همه و همه ریزع هئلر سفره ی احسان و بخشش خدا هستند، آیا اینها سفره ی میهمانی گسترده ی خدا نیست؟
ای کریمی که از خزانه ی غیب
گبر و ترسا وظیفه خور داری
دوستان را کجا کنی محروم
تو که با دشمنان نظر داری
آری، با این که سفره ی میهمانی و خوان احسان خدا همیشه و همه جا و برای هر موجودی گسترده است، اما نمی گوید خدا سفره انداخته است، فقط به ماه مبارک رمضان که می رسد، می گوید یکی از ویژگیهای این ماه آن است که خدا سفره ی میهمانی اش در این ماه گسترده است و مهمانی اش به گونه ی خاصی است که بندگان مخلص باید از خوردن و آشامیدن و گناه و لغزش و ستم و حق کشی پرهیز نمایند.
عنایات مخصوص پروردگار
«وجعلتم فیه من اهل کرامة الله؛«(8)
همه ی شما در تاین ماه عزیز رمضان، جزو کسانی قرار داده شده اید که خدا به آنان کرامت و عنایت کرده است.
بعضی ها ممکن است توفیق پیدا نکنند که به این سفره میهمانی حاضر شوند، و به این میهمانی بزرگ راه پیدا نکنند و حال آنکه شما را از توفیق شرکت نصیبی داده اند، و شما جزو کسانی هستید که خداوند به آنان کرامت فرموده است.
یک وقت شما شخصی را خیلی دوست دارید و می خواهید به او خدمتی بنمایید، اما نمی دانید که او به چه چیزی نیازمند و علاقمند است. از خودش می پرسید که چه چیزی را دوست داری؟
می گوید:دعای من این است که یک بار حلقه ی درب خانه ی کعبه را بگیرم و این دو لب من برسد به «حجرالأسود» و تبرک شود، تا این لب گرفتار آتش جهنم نشود.
البته شرط دارد، «حجرالأسود» مثل «تیزاب» است. فلزی در دست شماست، و به طلا فروش می گویید: این فلز چیست؟
او می گوید: نمی دانم به طلا شبیه است. با «تیزاب» مشخص می شود، «حجرالأسود» ، «تیزاب» است، انسان هر خطایی داشت وقتی کنار خانه ی خدا رفت و با اظهار ندامت و توبه گفت: بارخدایا، بنده¬ی گنهکاری به در خانه ات آمده است، مرا ببخش، و بعد از آن هم دیگر دست به گناه نزده است، این «تیزاب»، آن ناخالصی ها را از بین می برد و او را خالص می کند، و اگر باز هم به آلودگی، دروغ، هرزگی و خیانت ادامه بدهد، آن «حجرالأسود» خرابش کرده و آبرویش را می برد و رسواتر می شود.
خداوند می فرماید:
حال که موفق شدی و به میهمانی من آمدی، جزو کسانی خواهی بود که واقعا محبوب من هستند، و می دانیم که عشق و محبت هم طرفینی است، لذا می فرماید: شما در این ماه جزو کرامت شده ها هستید.
باز هم ویژگی ماه رمضان
«أنفاسکم فیه تسبیح، و نومکم فیه عبادة»(9)
نفس های شما رد ماه رمضان تسبیح خدا شمرده می شود و خوابتان عبادت اوست.
یک مثال کوچک، با محاسبه کردن دقیقه ها و ساعت ها و شبانه روز می شود تعداد نفس هایی را که انسان می کشد حساب کرد و مشخص خواهد شد که در ماه رمضان، بدون کوچک ترین کار و عمل چه قدر انسان نفس می کشد، به همان اندازه در نامه ی عمل او تسبیح و ذکرخدا و حسنه ثبت می شود.
انسان به طور متوسط در هر دقیقه، 17 تا 18 مرتبه نفس می کشد و در یک ساعت 1080 مرتبه و در 24 ساعت 25920 مرتبه نفس می کشد. یعنی طبق فرموده ی پیامبر عزیز اسلام در ماه رمضان شخص به تعداد نفس هایی که می کشد، به او ثواب و حسنه می دهند، و این که فرموده اند که ماه رمضان ماه برکت است، یکی از برکت هایش همین است، چه برکتی بهتر از این، بدون اینکه انسان زحمتی بکشد، این قدر حسنه و ثواب کسب کند، و این عنایت فقط در ماه مبارک رمضان مقدور است، و در ماه های دیگر سال ممکن و مقدور نیست.
اینک اگر ذکری داشته باشد و یا قرآن را هم تلاوت کند و یا کارهای نیک دیگری انجام دهد و یا نمازهای مستحبی بخواند، و یا دستگیری فقرا و ضعفا و ایتام را داشته باشد و یا در کار تدریس و تعلیم و تربیت تلاش نماید، روشن است که بهره های فراوان دیگری هم از ماه رمضان خواهد داشت.
پي‌نوشت‌ها:
1- بحارالانوار/ج96/ص 356.
2- بحارالانوار/ج96/ص 356.
3- اقربا الموارد/ واژه ی «برکت».
4- چراغ تجربه/ ص 352.
5- چراغ تجربه/ ص 39
6- چراغ تجربه/ ص 434 و 444.
7- بحار/ج96/ص 356.
8- خطبه ی شعبانیه ی رسول خدا.
9- بحار/ج96/ص 356.
