نویسنده: محمد ستاری‌فر
تقریباً تا 4 قرن پیش، بخش‌های عظیمی از کشورها و ابنای بشر هریک دنیای مجزائی برای خود داشتند. هندوستان، خاورمیانه، آمریکا، اروپا، ژاپن ... هرکدام دنیایی جدا از دیگران داشتند و هر کشور و هر قوم و ملتی دارای شیوه‌های خاص زندگی خود بود که با دیگری بسیار تفاوت داشت و کمتر در ارتباط با یکدیگر بودند.
وقوع رنسانس که منجر به تغییر و تحولات همه جانبه‌ای در پهنه علم، دانش، نوآوری، خلاقیت، ریسک‌پذیری ... شد، و پیشرفت علوم و فنون و اختراعات و ابداعات در دنیای غرب، باعث شد که ناگهان جوامع اروپایی از آنچنان قدرت و تسلطی برخوردار شوند که دنیا را تحت سیطره خود درآورند. بی‌شک در کسب این توان و این تسلط، تکنولوژی و توانایی‌های علمی و فنی این جوامع نقش بس تعیین کننده‌ای داشته و حرف اول را زده است.
با پیدایش تکنولوژی نوین و با بسط و گسترش آن، دنیای غیرمرتبط دیروز در زمان بسیار کوتاهی به یکدیگر پیوستند و امروزه این تکنولوژی است که دنیا را یکپارچه و یکسان کرده و درصدد استاندارد کردن همه چیز از کالا و مصنوعات گرفته تا رفتار و کردار و طرز تلقی و استنباطات و شیوه‌های زندگی است. در فرآیند این چهار قرن، دستاوردهای تکنولوژی در قلمروهای تجارت و صنعت، دو عامل مکملی شدند که توانستند چهره ملل، تولیدات صنایع و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی را دگرگون سازند.
تجارت بین‌الملل امکان دسترسی به داده‌های مهم صنعتی و تکنولوژی را برای کشورهایی که قادر به تولید آن نبوده‌اند، تا حد گسترده‌ای فراهم ساخت. این ارتباط و به هم پیوستگی باعث افزایش تقاضا و گسترش بازار برای محصولات و تولیدات صنعتی گردید. این فرآیند، خود پیدایش و ظهور تکنولوژی‌های نوینی را باعث شده که در رابطه با الگوی تقسیم کار جهانی و در نهایت الگوی تجارت بین‌المللی، پیامدهایی را حادث گردیده است.
در پهنه اقتصاد ملی، تکنولوژی بر همه چیز، همه کس و همه مناطق اثر گذاشته و همه چیز را دچار تغییر و تحول آگاهانه و ناآگاهانه، مستقیم و غیرمستقیم، آشکار و پنهان، می‌سازد. امکان تخصصی شدن فعالیت‌ها، ارتباطات جدید بین بخش‌ها و داخل بخش‌ها را فراهم ساخته و چگونگی تقسیم کار افراد، گروهها و مناطق و بخش‌های اقتصادی و اجتماعی را دگرگون می‌سازد.
هر سطح تکنولوژی برخاسته از سطح تکنولوژی‌های پیشین خود بوده است و با پیدایش هر سطح تکنولوژی جدید، کمیت و کیفیت تکنولوژی‌های قدیمی دچار تغییر شده و شرایط و فضا برای پیدایش تکنولوژی‌های فردا و فرداها فراهم می‌شود.
تکنولوژی در عصر انقلاب صنعتی
نطفه تکنولوژی امروز بشری به تاریخ علم و دانش بشریت برمی‌گردد ولیکن مورخین آغاز شرایط و فضای اصلی را که شکل دهنده‌ی این تکنولوژی بوده است، در سالهای 1820- 1700 دانسته‌اند. در این سالها با آغاز صنعتی شدن، شرایط برای تخصصی شدن فعالیت‌ها، تقسیم کار، ابداع، نوآوری، گسترش و تکنیک‌ها و روش‌های ماشینی، ... هر کدام نقطه‌ای برای رشد و توسعه چشمگیر امور را فراهم کرد و روابط پدرسالارانه بین کارگر و کارفرما را تغییر داده و جای آن را مناسبات پولی، که خود پیامدهای گوناگونی داشت، گرفت.جرقه انقلاب صنعتی و تکنولوژی را باید در تقسیم کار، نوآوری، ابداع و گسترش علوم و فنون دانست. از این رو همچنان که در بحث سیر تاریخی توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی بیان شد، انقلاب صنعتی و تحولات تکنولوژیکی بیش از آنکه علت اولیه پدید آمدن تحولات اجتماعی و فرهنگی باشند، معلول تحولات اولیه فرهنگی و اجتماعی بوده است. دو گروه متغیر، در رخداد انقلاب صنعتی و تحولات تکنولوژیکی نقش داشتند.
1- دگرگونیِ انسانها، در تبیین رابطه آنان با خود، با طبیعت، با یکدیگر، که این فرآیند تغییرات و تحولات گسترده‌ای را در رفتار، کردار، باورها و استنباطات آنان پدیدار ساخت.
2- زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی خاصی که مبتنی بر نیاز به صرفه‌جویی در نیروی کار و همچنین منابع جدید و تولیدات و مصرف بیشتر بود.
دلایل و متغیرهای این دو گروه در بستر تاریخی خود پیدایش تحقیقات علمی و کاربردی، مدیریت‌های نوین، طراحی صنعتی، ایجاد کارخانجات با مقیاس بزرگ و سیستم‌های تولیدی گسترده را فراهم ساخت.
تبدیل تولید خانوادگی در کارگاه‌های کوچک و متوسط به کارخانجات جدید و به کارگیری امکانات جدید سرمایه و تکنولوژی‌های نوین، ساختارهای جوامع را دچار تغییرات فنی گسترده و اساسی کرد. تغییراتی که پیدایش کارخانجات بزرگ و در نهایت انحصارات بزرگ را فراهم ساخت، انحصاراتی که گستردگی آن حوزه‌های فنی، تولیدی، بانکی و پولی را دربرگرفت. این آمیختگی نزدیک میان بانکها و سرمایه‌های صنعتی و تکنولوژی، موجبات ظهور نوع جدیدی از سرمایه یعنی "سرمایه مالی" را فراهم کرد. تکنولوژی و این سرمایه مالی در همکاری متقابل با یکدیگر ادغام فیزیکی بازارهای جهان را از هر نظر فراهم ساخت و تغییرات در سیستم‌های مدیریت و مهندسی را پی‌ریزی کرد، که این خود، باعث عرضه کالاهای متنوع‌تر و با کیفیت بالاتر شد.
فرآیند ترکیب و ائتلاف "سرمایه مالی" و "سرمایه‌های علمی و فنی یا تکنولوژی"، قدرت و ثروت کشورهای صنعتی امروز جهان را شکل داد. این قدرت به میزان کاملاً تعیین کننده‌ای به تبادل انبوه کار، و انبوه سرمایه در سطح ملی و جهانی بستگی داشته و دارد. این ترکیب و ائتلاف سرمایه مالی و سرمایه‌های علمی و فنی یکی از عوامل اصلی در توسعه اقتصادی و صنعتی شدن کشورهای توسعه یافته بوده است و ضرورت تداوم آن طی 3 قرن گذشته نظام جهانی تقریباً، واحدی مرکب از نظام‌های فرهنگی چندگانه و موجودیت‌های گوناگون سیاسی را شکل داد.
تکامل تقسیم کار از شکل اولیه به شکل پیچیده آن که یکی از متغیرهای اصلی رشد و توسعه به شمار می‌آید، حاصل و نتیجه ترکیب این سرمایه مالی و سرمایه‌های علمی و فنی است. تا قبل از این پدیده تقسیم کار، نظام‌های اقتصادی جهان از نظام‌های کوچک و مستقل بسیاری تشکیل می‌شد، در حالی که بر اثر ائتلاف و ترکیب سرمایه مالی و سرمایه‌های علمی و فنی و فرزند این دو که همانا "تخصصی‌تر شدن تقسیم کار" بوده است، این نظام‌های کوچک با یکدیگر گره خورده و نظام‌های بزرگتری را شکل دادند و امروزه در قرن 20، شاهد یکپارچگی این نظام‌ها در قاره‌ها در سطح جهانی هستیم.
منبع مقاله :
ستاری‌فر، محمد؛ (1374)، درآمدی بر سرمایه و توسعه، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اول
