مراتب عقل حقیقت‌بین در مثنوی

غیرت حق پرده‌ای انگیخت است *** سفلی و علوی به هم آمیخت است
گفت سیروا می‌طلب اندر جهان *** بخت و روزی را همی کن امتحان
در مجالس می‌طلب اندر عقول *** آن چنان عقلی که بود اندر رسول
زان که میراث از رسول آن است و بس *** که ببیند غیب‌ها از پیش و پس
در بصرها می‌طلب هم آن بصر *** که نتابد شرح آن این مختصر

اما غیرت حق، حجابی میان عقول مختلف انداخته است تا عقلِ دانی و عالی در هم آمیزد و معلوم نشود که کدام عقل، عالی است و کدام دانی. خداوند مردم را به گردش در جهان دعوت کرده است. رزق و اقبال خود را پیوسته امتحان کنید. این مطلب اشاره دارد به آیه 20 سوره عنکبوت: (قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ). مولانا با استناد به این آیه می‌گوید: سالک نیز باید آن قدر جست‌وجو کند تا کسی را بیابد که مظهر هدایت و عنایت الهی است. پس سالک حق ندارد خموره و منفعل بنشیند، بلکه باید رزق صوری و معنوی خود را با سعی و تلاش بیازماید. خوب دقت کن و در محافل و مجالس، عقلی جست‌وجو کن که در حضرت پیامبر وجود داشت؛ یعنی خردمندی را پیدا کن که مظهر ولایت و هدایت نبوی باشد، زیرا میراثی که از حضرت رسول بر جای مانده تنها همین است. این نوع عقل، امور غیبی را پیش و پس می‌بیند و به وضوح بر حقایق واقف است. میراث حقیقی انبیا، علم است؛ چنان که در حدیثی آمده: «نحن معاشر الانبیا لانورّث دینارا و لا درهما و انما نورّث العلم».